برق (2) . تاریخچه . تأسیس کارخانه های برق در ایران دلیلی جز تأمین روشنایی نداشت . پیش از آن روشنایی از طریق شمع و پیه سو ، ج 3، ص 87). اما مشکلات مصرف چنین موادی ، برخی را به صرافت تغییر منابع روشنایی انداخت . وانگهی ، کارخانة برق زمانی تأسیس یافت که اندیشة اصلاحات در جامعه شکل گرفته بود. به همین منظور، در 1297، کارخانة چراغ گازی به همت حسین خان سپهسالار تأسیس شد اما کار از پیش نرفت و کارخانه تعطیل شد (محبوبی اردکانی ، ج 3، ص 382ـ383؛
عیسوی ، ص 480ـ481). تأمین روشنایی از منابع گازی و برقی گاه پا به پای هم پیش رفته است ، چنانکه در 1296، میرزا علی خان امین الملک کارخانة برق کوچکی در تهران تأسیس کرد که در واقع نخستین کارخانة برق ایران به شمار رفته است (محبوبی اردکانی ، ج 3، ص 384)، اما این کارخانه روشنایی را در محدودة کوچکی تأمین می کرد (اعتمادالسلطنه ، 1363ش ، ج 1، ص 130؛
همو، 1367ـ 1368 ش ، ج 4، ص 2393ـ2394؛
همو، 1363ـ 1367 ش ، ج 3، ص 1996؛
تاج السلطنه ، ص 53)، و شاید به همین دلیل باشد که برخی آن را نخستین کارخانة برق ایران ندانسته اند (شرکت سهامی برق منطقه ای تهران ، 1361ش ، ص 24؛
کیود، ش 27ـ 28، ص 91؛
معتضد، ص 607؛
ایرانیکا ، ذیل واژه ؛
و نیز قس راعی ، ص 35ـ37).

میان سالهای 1296 تا 1324، چندین کارخانة برق در تهران و شهرستانهایی چون مشهد و رشت و تبریز به همت چند تن از دولتمردان و سرمایه داران بخش خصوصی بنیاد نهاده شد (محبوبی اردکانی ، ج 3، ص 384ـ389؛
رضازادة ملک ، ص 27ـ 28؛
معتضد، ص 389، 607ـ609؛
سپهر، ص 317؛
نظام السلطنه مافی ، ج 3، ص 714). «دایرة روشنایی »، یکی از اداره های بلدیه که مسئول تأمین روشنایی بود، در آغاز سعی می کرد چراغهای گازی را جایگزین چراغهای نفتی کند اما موفق نشد (مستوفی ، ج 3، ص 231). سپس برای تأمین روشنایی ازبرق اقدام کرد که آن هم به سبب نداشتن اعتبار کافی به سرانجام نرسید (همان ، ج 3، ص 235)، ازینرو بلدیه به سرمایه داران خصوصی روی آورد و در این زمینه با آنها پیمان بست («سواد قرارداد بلدیة تهران و حاج امین الضرب در مورد روشنائی معابر تهران »، سند مورخ 1303ش ، ش تنظیم 4ـ004 ، 81، ش آلبوم 4، ش پاکت 201؛
«قرارداد منعقد بین بلدیه و مالکین کارخانه چراغ برق ـ حسن آقا، اصغرآقا، آقایحیی ، امین الضرب ـ جهت تأمین روشنائی شهر»، سند مورخ 1306ش ، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 968) و پس از آن ، در چند مورد چراغهای برقی را جایگزین چراغهای نفتی کرد ( بلدیه ، ش 9، ص 21ـ22، ش 12، ص 19، 24). گاه از همین سرمایه داران خصوصی در خارج ایران نیز به تأسیس کارخانة برق پرداخته اند؛
مثلاً معین التجار که در 1347، برای تأمین روشنایی حرم مطهر امام علی علیه السلام ، از آلمان دستگاههای تولید برق وارد و در شهر نجف نصب کرد (انصاری قمی ، ص 82(

بر پایة اسناد، نخستین پروژة تولید برق از آبهای شهر در دهة نخست سدة چهاردهم شمسی مطرح شد («پروژه بلدیه در خصوص تحصیل نیروی الکتریسیته از آبهای شهر جهت تأمین روشنائی »، سند مورخ 1306ش ، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 970؛
«تقاضای تشکیل کمیسیون به منظور تحصیل قوة برق برای روشنائی شهر از آبهای طهران »، سند مورخ 1306 ش ، ش تنظیم 4ـ004 ، 81، ش آلبوم 4، ش پاکت 206؛
قس ایرانیکا ، همانجا). اما بلدیه هنوز به دلیل نداشتن اعتبار کافی نمی توانست تولید برق را بر عهده گیرد، ازینرو برای تأمین روشنایی در تهران با کارخانه های برق پیمان بست . در برخی از شهرستانها نیز خود اهالی محلات مستقلاً به تأسیس کارخانة برق اقدام می کردند («عریضة اهالی چاله میدان بعلت عدم وجود برق و اختلال در تعمیرات و نظافت محله مزبور به ضمیمه مکاتبات مربوط »، سند مورخ 1305ش ، ش تنظیم 006 ، 123، ش پاکت 967؛
«رسیدگی به تقاضای ساکنین خیابان مشاورالسلطنه و ناحیة 7 در رابطه با تنظیف و تأمین روشنائی نواحی مزبور»، سند مورخ 1306ش ، ش تنظیم 006 ، 123 ش ، پاکت 969؛
«تأسیس کارخانة چراغ برق توسط جمعی از اهالی »، سند مورخ 1306ش ، ش تنظیم 007 ، 104، ش پاکت 1565؛
«قرارداد میان کارخانجات برق و بلدیه تهران در مورد روشنائی شهر»، سند مورخ 1308ش ، ش تنظیم 4ـ004 ، 81، ش آلبوم 4، ش پاکت 205). بر پایة اسناد در همین دهه ، اتباع داخلی اجازة تأسیس کارخانة چراغ برق را داشتند («اجازة تأسیس کارخانة چراغ برق به اتباع داخله و اقدام حاج رحیم قزوینی جهت وارد نمودن کارخانه ... و چراغ برق و شروع به کار و قدردانی اهالی و درخواست رفع مزاحمت ارباب برزو مبنی بر دائر نمودن ماشین چراغ برق و ایجاد اختلال »، سند مورخ 7ـ1306 ش ، ش تنظیم 006 ، 104، ش پاکت 1168). با اینهمه ، تا پیش از 1313 ش ، امکان بهره گیری شبانه روزی از برق فراهم نبود ( ایرانیکا ، همانجا). این مسائل سبب شد که شهرداری ، تولید برق تهران را به عهده گیرد (همانجا) و در پی آن «دایرة روشنایی » به «مؤسسة برق » تغییر نام یافت (محبوبی اردکانی ، ج 3، ص 388).

تا 1315 ش ، حدود یکصد کارخانة برق خصوصی و دولتی در سراسر ایران احداث شده بود ( سالنامة پارس ، سال 11، قسمت 2، ص 220) و با خرید کارخانة اشکودا در 1316 ش ، صنعت برق وارد مرحلة جدیدی از گسترش خود شد (شرکت سهامی برق منطقه ای تهران ، 1361 ش ، همانجا؛
کیود، ش 27 ـ 28، ص 91ـ 92؛
قس سالنامة پارس ، سال 12، قسمت 1، ص 148) و ظرفیت تولید برق افزایش یافت . اما اسناد سالهای 1320 تا 1325 ش در این زمینه در بایگانی سازمان اسناد ملی ایران ، نشان دهندة تقاضا برای مصرف برق و شکایت از کمبود آن است ؛
ازینرو دولت از 1326 ش ، برای طرحهای بزرگ تولید برق و گسترش تأسیسات خارج از تهران سرمایه گذاری کرد ( ایرانیکا ، همانجا).

در 1343 ش وزارت آب و برق تأسیس ، و سال بعد صنعت برق ملی شد (همانجا؛
حامد و حبیبی ، ص 150ـ154). این وزارت در 1346ش ، نیروگاه فرح آباد را تأسیس کرد که در آن زمان بزرگترین نیروگاه خاورمیانه به شمار می رفت (شرکت سهامی برق منطقه ای تهران ، 1346ش ). همچنین برای توزیع صحیح نیروی برق در کشور، چندین شرکت برق منطقه ای ایجاد کرد (همو، 1361ش ، ص 24؛
همو، 1343 ش ، ص 1) و در 1348ش ، شرکت توانیر را برای ایجاد هماهنگی و تسریع در رشد صنعت برق کشور و برنامه ریزی و اجرای طرحهای یکپارچه تأسیس کرد (شرکت سهامی تولید و انتقال نیروی برق ایران ، ص 1؛
ایران . وزارت آب و برق ، کارنامة سال 1348 ،



وزارت نیرو



سال تولید آبی بخاری گازی دیزلی جمع بخش خصوصی جمع کل

1358ش 419 ، 5 769 ، 7 327 ، 5 926 441 ، 19 468 ، 2 909 ، 2

1359ش 619 ، 5 197 ، 8 088 ، 5 976 880 ، 19 500 ، 2 380 ، 22

1360ش 229 ، 6 174 ، 9 883 ، 5 120 ، 1 406 ، 22 500 ، 2 906 ، 24

1361ش 447 ، 6 562 ، 12 141 ، 6 173 ، 1 323 ، 26 753 ، 2 823 ، 28

1362ش 203 ، 6 296 ، 16 826 ، 6 184 ، 1 509 ، 30 120 ، 3 009 ، 33

1363ش 750 ، 5 309 ، 18 780 ، 8 255 ، 1 094 ، 34 244 ، 3 594 ، 36

1364ش 550 ، 5 200 ، 20 570 ، 9 400 ، 1 720 ، 36 351 ، 3 071 ، 40

1365ش 517 ، 7 860 ، 22 160 ، 7 508 ، 1 045 ، 39 503 ، 3 548 ، 42

1366ش 390 ، 8 360 ، 25 305 ، 7 499 ، 1 554 ، 42 463 ، 3 197 ، 46

1367ش 310 ، 7 968 ، 26 146 ، 8 350 ، 1 774 ، 43 825 ، 3 599 ، 47

1368ش 522 ، 7 056 ، 33 974 ، 6 173 ، 1 725 ، 48 987 ، 3 712 ، 52

1369ش 083 ، 6 836 ، 38 723 ، 8 254 ، 1 896 ، 54 206 ، 4 102 ، 59

1370ش 056 ، 7 948 ، 41 462 ، 9 244 ، 1 710 ، 59 416 ، 4 126 ، 64

1371ش 330 ، 9 313 ، 42 866 ، 10 273 ، 1 782 ، 63 637 ، 4 419 ، 68

1372ش 823 ، 9 166 ، 48 419 ، 12 927 335 ، 71 679 ، 4 014 ، 76

1373ش 445 ، 7 376 ، 53 402 ، 15 863 086 ، 77 933 ، 4 019 ، 82



تولید برق کشور از 1358 تا 1373 ش (میزان تولید به میلیون کیلو وات ساعت )

جاهای متعدد).

آمار عملکرد صنعت برق میان سالهای 1346تا1365 ش نشان می دهد که سهم بخش خصوصی در برابر سهم وزارت نیرو در تولید برق بتدریج کاهش یافته است (ایران . وزارت نیرو، 1366ش ، ص 89ـ92) و همچنین از 1350 ش به تأسیس کارخانة برق در شهرهای متوسط توجه بیشتری شده است (ایران . وزارت آب و برق ، کارنامة سال 1350 ، جاهای متعدد). در پی مطالعاتی که در زمینة استفاده از انرژی اتمی به منظور تولید برق صورت گرفت (کیود، ش 32ـ33، ص 72ـ76) در سال 1353 سازمان انرژی اتمی تأسیس شد که کار خرید، نصب و بهره برداری از نیروگاههای هسته ای را برعهده دارد (سازمان انرژی اتمی ایران ، ص 3). بنابراین ، میزان تولید برق تا 1357 ش ، هر پنج سال یک بار دو برابر شده است ( ایرانیکا ، همانجا)، اما صدمات ناشی از جنگ ایران و عراق سببِ کاهش این میزان شد. با اینهمه پس از بازسازی برخی از کارخانه های برق ، بویژه در جنوب ، از نیمة دوم 1367 ش (در برنامة پنج سالة اول ) میزان تولید برق افزایش یافت («نگاهی به پیشرفتها در نوسازی و بازسازی صنعت برق و آب کشور»، ص 10؛
ایران . وزارت نیرو، 1374 ش ، ص 116ـ117).

مصرف بخش صنعتی میان سالهای 1356 تا 1365 با رشد متوسط سالانه 1ر2 درصد افزایش یافته است . اما این مصرف نسبت به کل مصرف برق از 1ر55 درصد در سال 1356 به 6ر31 درصد در سال 1365 کاهش یافت ( ترازنامة انرژی کشور 1346ـ 1365 ، ص 92) و در سال 1373 بالاترین مصرف برق به ترتیب به بخشهای خانگی ، صنعتی ، عمومی ، تجاری و کشاورزی تعلق داشت ( ترازنامة انرژی در سال 1373 ، ص 177).

از 1370 ش ، سیاستهای خاصی برای ایجاد توازن در ساختار قدرتِ نصب شده ، از نظر نوع مولّد و مکان ، به کار گرفته شد، مثلاً از اهمیت نسبی استان تهران در زمینة تولید برق کاسته شد. همچنین گاه نیروگاههای حرارتی و گاه نیروگاههای آبی ، بتناوب ، اهمیت بیشتری یافته است ( رجوع کنید به ایران . وزارت نیرو، ترازنامه های انرژی سالهای 1370 تا 1373 ش ، جاهای متعدد؛
مرکز آمار ایران ، ص 345؛
نیز رجوع کنید به جدول ). بعلاوه ، تعداد روستاهای دارای برق افزایش یافت به طوری که در پایان سال 1372، 1ر75 درصد خانوارهای روستایی کشور صاحب برق شدند (ایران . وزارت نیرو، 1373ش ، ص 65؛
ترازنامة انرژی در سال 1372 ، ص 65). از 1375 ش گرایشی برای انتقال بخشی از فعالیتهای صنعت برق به بخش خصوصی ـ با نظارت دولت ـ دیده می شود ( مجلة تخصصی صنعت برق ، ش 11، ص 55؛
میلانی و صباوند منفرد، ص 6)؛
و از همین سال نیز به ساخت نیروگاههای جدید بادی در ایران توجه شده است (کهرباییان ، ص 44ـ45؛
مجلة تخصصی صنعت برق ، ش 6، ص 59).

---

منابع :
(1) علاوه بر اسناد مذکور در متن ، موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران ؛
(2) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمداسماعیل رضوانی ، تهران 1363ـ1367ش ؛
(3) همو، المآثر والا´ثار ، در چهل سال تاریخ ایران ، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران 1363ش ؛
(4) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367ـ1368ش ؛
(5) محمدرضا انصاری قمی ، «موقوفات ایرانیان در عراق »، میراث جاویدان ، سال 2، ش 2 (تابستان 1373)؛
(6) ایران . وزارت آب و برق . دفتر نظارت و سنجش عملیات . واحد طرحها و بررسیها، کارنامة سال 1348 ، تهران ( بی تا. ) ؛
(7) همو، کارنامة سال 1350 ، تهران 1351ش ؛
(8) ایران . وزارت نیرو. دفتر اطلاعات و برنامه ریزی انرژی ، ترازنامة انرژی کشور 1346ـ1365 ، تهران 1366ش ؛
(9) همو، ترازنامة انرژی سال 1370 ، تهران 1371ش ؛
(10) همو، ترازنامة انرژی سال 1371 ، تهران 1372ش ؛
(11) همو، ترازنامة انرژی سال 1372 ، تهران 1373ش ؛
(12) همو، ترازنامة انرژی سال 1373 ، تهران 1374ش ؛
(13) بلدیه ، سال 4، ش 9، 12، 1304ش ؛
(14) تاج السلطنه ، خاطرات تاج السلطنه ، چاپ منصورة اتحادیه (نظام مافی ) و سیروس سعدوندیان ، تهران 1362ش ؛
(15) انسیه راعی ، «روشنایی چراغ برق در تهران » (قسمت 4)، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال 1، ش 4 (مرداد 1375)؛
(16) رحیم رضازادة ملک ، حیدرخان عمواوغلی ، تهران ( تاریخ مقدمه 1351ش ) ؛
(17) سازمان انرژی اتمی ایران . معاونت طرح و برنامه . دفتر نظارت و پیگیری ، گزارش عملکرد سازمان انرژی اتمی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، تهران 1376ش ؛
(18) سالنامة پارس ، سال 11 (1315ش )، سال 12 (1316ش )؛
(19) عبدالحسین بن هدایت الله سپهر، مرآت الوقایع مظفری ؛
(20) و ، یادداشتهای ملک المورخین ، چاپ عبدالحسین نوائی ، تهران 1368ش ؛
(21) شرکت سهامی برق منطقه ای تهران ، کارنامة شرکت برق منطقه ای تهران پس از انقلاب اسلامی 1358ـ1361 ، تهران 1361ش ؛
(22) همو، کارنامة فعالیتهای شرکت برق منطقه ای تهران در سال 1343 ، تهران 1343ش ؛
(23) همو، گزارش عملیات شرکت برق ، تهران 1346ش ؛
(24) شرکت سهامی تولید و انتقال انرژی برق ایران (توانیر)، کارنامة سه سالة خودکفایی از 22 بهمن 1358 تا 22 بهمن 1361 ، تهران ( 1361ش ) ؛
(25) جعفر شهری باف ، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم ، تهران 1367ـ1368ش ؛
(26) چارلز عیسوی ، ویرایشگر، تاریخ اقتصادی ایران : عصر قاجار، 1332ـ1215 ه .ق ، ترجمة ، یعقوب آژند، تهران 1362ش ؛
(27) احمد کهرباییان ، «گزارش اجلاس جهانی انرژی خورشیدی »، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال 1، ش 7 (آبان 1375)؛
(28) سیمین کیود، «برق در ایران »، مجلة هور ، سال 3، ش 27ـ28 (شهریور ـ مهر 1352)، ش 32ـ33 (بهمن ـ اسفند 1352)؛
(29) مجلة تخصصی صنعت برق ، سال 1، ش 6 (مهر 1375)، ش 11 (اسفند 1375)؛
(30) حسین محبوبی اردکانی ، تاریخ مؤسّسات تمدّنی جدید در ایران ، ج 3، چاپ کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه ، تهران 1368ش ؛
(31) مرکز آمار ایران ، سالنامة آماری کشور 1370 ، تهران 1371ش ؛
(32) عبدالله مستوفی ، شرح زندگانی من ، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دورة قاجاریّه ، تهران 1360ش ؛
(33) خسرو معتضد، حاج امین الضرب و تاریخ تجارت و سرمایه گذاری صنعتی در ایران ، تهران 1366ش ؛
(34) افشین میلانی و حسن صباوند منفرد، «چند روش برای بهینه سازی خدمات مشترکان »، مجلة تخصصی صنعت برق ، سال 1، ش 5 (شهریور 1375)؛
(35) حسین قلی نظام السلطنه مافی ، خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی ، چاپ معصومه مافی ... ( و دیگران ) ، تهران 1362ش ؛
(36) «نگاهی به پیشرفتها در نوسازی و بازسازی صنعت برق و آب کشور»، همشهری ، سال 4، ش 923، 14اسفند 1374ش ؛


(37) Encyclopaedia Iranica, s. v. "Barq" (by D.Balland).

/ نادیا برگ نیسی /