responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 970

 

بُرُشَسکی (بروشسکی ) ، زبان قوم بُروشو (مفرد: بروشین ) در ناحیة هُنزَه ـ قراقروم ، در شمال پاکستان ، دارای واژه های دخیل از زبانهای ایرانی با منشأهای مختلف . زبان برشسکی دارای دو گونة اصلی است : 1) دو گویش بسیار خویشاوندِ ( ساکنان ) هنزه (هونزو ) و نگر ، که تقریباً هشتاد هزار نفر بدان سخن می گویند؛ 2) گویش ( ساکنان ) یاسین (شمال غرب گِلگِت )، که حدود ده هزار تن بدان صحبت می کنند. ساختار دستوری برشسکی هم یادآور ساختار دستوری زبانهای قفقازی است ، و هم زبان باسْکی (که امروزه فقط در جنوب غربی فرانسه و شمال اسپانیا به آن سخن می گویند). با وجود این ، خویشاوندی بنیادین زبان برشسکی با این زبانها، یا هر زبان دیگر، تاکنون اثبات نشده است . نام بروشو در سفرنامه ای ختنی (احتمالاً مورخ سدة دهم میلادی ) یک بار به صورت ¦ ava ¨ s ¦ Prru یافت می شود ( رجوع کنید به بیلی ، 1979، ص 256؛ همو، 1955، بخش دوم ، ج 5، ص 70ـ72).

برشسکی دارای واژه های بسیاری است که در زمانهای مختلف از زبانهای همسایه وام گرفته شده است . وامواژه های کهنتر عمدتاً از زبانِ دَردیِ شینا، و کمتر، از زبان دردیِ خُوار، ترکی و تبّتی است . امروزه ، وامواژه های اردو و انگلیسی به طور فزاینده ای به زبان برشسکی راه یافته است . شمار زیادی واژه های زبانهای ایرانی ( در برشسکی ) وجود دارد که عمدتاً از فارسی (دری )، به واسطة زبان اردو داخل آن شده است ، مانند «دَم »، «کم زور»، و غیره . سالخوردگانی که به برشسکی سخن می گویند هنوز هم بسیاری از وامواژه های فارسی را، با تغییرات آوایی ای که از تبدّلات آوایی با قاعده فراتر می روند، ادا می کنند. به عنوان مثال ، s ¨ aqa  (در زبان امروزی : z ¨ a  kaa که مأخوذ از کاغذ است ) و ¤ s ¨ kha ¤ bis (مأخوذ از واژة فارسیِ پیشکش ، که امروزه قاعدتاً باید منجر به شکل مفروضِ ¨ s ¨ ka ¨ Pees * شود). کاملا محتمل است که بسیاری از وامواژه های فارسی بی واسطه از این زبان گرفته شده باشند، هر چند این مطلب را فقط در مواردی می توان ثابت کرد که شکل برشسکی واژه ، نمایانگر شکل فارسیِ آن واژه ، و با شکل اردو متفاوت باشد، مثلاً miq که مأخوذ از میخ فارسی است و با واژة اردوی ¢ k ¦ me ، با یای مجهول ، متفاوت است ، یا tirdئon ، شاخ بزی که برای پیمانه کردن باروت به کار می رود، مأخوذ از n ¦ rdo ¦  t (تیردانِ فارسی ) که با گرد کردن خاص لبها برای ادای ¦ a پیش از صدای خیشومی با واژة اردوی n ¦ rda ¦  t ، که در آن ¦ a پیش از صدای خیشومی ثابت می ماند، متفاوت است . حدود ده ـ دوازده واژه از گویش وَخی ، که اقلیتی در بخش شمالی درة هنزه به آن سخن می گویند، وام گرفته شده است ، مثلاً، ¤ ikصs ¨ c «قسمت عقبی خانه » (وخی : ¤ kis § c )، urئop  «پشم غژگاو» (وخی : b ¦ r  ¦  )، وام گیری از دیگر زبانهای ایرانی بنحوی متفرق رخ داده است ( رجوع کنید به مُرگن استیرنه ، در لُریمر، ص XXIV ). از پشتو: lamرجوع کنید به n (اردو ـ فارسی : دامن ، دامان )، darmرجوع کنید به n (پشتو: ( y ¦ ja ) d rm nd ( جای ) خرمن کوبی )، mindرجوع کنید به o «جِدو گاه اسب » (پشتو: aw ¤ mand ). در مواردی نمی توان منشأ دقیق واژه را معین کرد: mel «شراب » ظاهراً از گویشی وام گرفته شده که d ، وقتی میان دو مصوت واقع شود، به l تبدیل می شود، مانند گویش یِدغَه ـ مونجی ؛ pاr ¨ gus «شاهپور» وامواژة هندی کهنی است . از واژة ایرانی ـ ra  wisah-pu * ( wispuhr در فارسی میانه ، و غیره )، و در کتیبه ای خَرُشتهی به صورت ura ¨ gus و در زبان شینا به صورت r ¦ pu § gus یافت شده است (همانجا؛ رجوع کنید به بیلی ، 1984، ص 41؛ قس گویش پَراچی ـ اورموری ، که در آن w- آغازین به g- تبدیل می شود)؛ urk «گرگ » به کلمة urk در گویش اِشکاشْمی شبیه است ؛ khan «قلعة روستایی مستحکم » ممکن است از  kan * ، با تغییردمِش و فقدان صامت دندانی پایانی ، مشتق شده باشد که خود مأخوذ از واژه ای است که در زبانهای آسیای مرکزی دلالت بر «شهر» می کند: -h  kn در سغدی ، - ¦ kantha در ختنی ، kج(n)t در یغنابی ، و قس سمر ـ قند، تاش ـ کند، و غیره (در سانسکریت به صورت وامواژة ¦ § kantha ؛ مایرهوفر، ج 1، ص 131). واژة datا «پاییز» دارای بار فرهنگی است ؛ به عقیدة مرگن استیرنه (1945، ص 93ـ 94) این واژه از شکل ابتداییِ فارسی میانة نام دهمین ماه زرتشتی ، دی در زبان پهلوی /فارسی ، مشتق است که از w  da * پدید آمده است (اوستایی : ¦ o § us  da ؛ بارتولومه ، ستون 679) که می توانیم اشتقاق inص ¨ s «تابستان » از واژه سانسکریت ¦ ika ¤ van ¦ ra ¨ s «متعلق به چهارمین ماه » (از تقویم هندویی ) را با آن مقایسه کنیم (ترنر، ش 12700).


منابع :


(1) H. W. Bailey, Dictionary of Khotan Saka, Cambridge 1979;
(2) idem,"Iranian medley", in Orientalia J. Duchesne- Guillemin Emerito Oblata, Acta Iranica, 23, Leiden 1984;
(3) idem, Saka Documents.Text Volume, in Corpus inscriptionum Iranicarum, London 1955-;
(4) Christian Bartholomae, Altiranisches Wخrterbuch, Berlin 1961;
(5) H. Berger, Das Yasin-Burushaski) Werchikwar). Grammatik, Texte, Wخrterbuch, Wiesbaden 1974;
(6) J.Charpentier, "Beitrجge zur indoiran ischen Wortkunde", Le monde oriental, 18 (1924), 1-45;
(7) D. L. R. Lorimer, The Burushaski language I: introduction and grammar, II: texts and translations, III: vocabularies and index, Oslo 1935-1938;
(8) M.Mayrhofer, A concise etymological Sanskrit dictionary (Kurzgefasstes etymologisches Wخrterbuch des Altindischen), Heidelberg 1956-1976;
(9) G. Morgenstierne, preface to Lorimer, I;
(10) idem, "Notes on Burushaski phonology", NTS , 13 (1945), 61-95;
(11) R. L. Turner, A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages , London 1966.

/ هرمان برگر ( ایرانیکا ) /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 970
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست