بُرسی ، رضی الدّین حافظ ، رجب بن محمّد، عارف و عالم شیعی قرن هشتم و نهم . شهرت وی بیشتر در علوم غریبه است . در اشعار خود «حافظ »، «بُرسی » و یا «حافظ بُرسی » تخلّص کرده است . تا چند قرن پس از مرگش ، در هیچیک از تذکره ها ترجمه یا شرح حالی از او نیامده است . براساس این بیت او: وفی المولِدِ والمَحْتِدِ / بُرسیّاً و حِلِّیاً (امینی ، ج 7، ص 67) و نظر مرجوع کنید به لف ریاض العلما (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 304)، اصلش را می توان از حِلّه و زادگاهش را بُرس دانست . اما خوانساری (ج 3، ص 337) و امین (ج 6، ص 465) او را برسی الاصل و ساکن حله گفته اند. اطلاق نام برس بر نقاط متعدد، از جمله محلی در نزدیکی حله و نیز روستایی در خراسان ، ایجاد شبهه کرده است . بعضی (امین ، همانجا؛ مدرس تبریزی ، ج 2، ص 11)، با توجه به نزدیک بودن برس به حله ، احتمالاً او را از برس حله می دانند، در حالی که بعضی ویژگیها در آثارش از جمله استفاده از نامهای ایرانی ، چون انوش و کیومرث و افراسیاب و لهراسب و ضحاک در مشارق انوار الیقین (حافظ برسی ، ص 59) و همچنین نامش (رجب )، که در اعلام عربی نادر است ، احتمال ایرانی بودن وی را تقویت می کند. از سوی دیگر اختیار تخلص ، که رسم شاعران پارسی گوی است ، از ایرانی بودن یا اقامت طولانی او در ایران و یا علاقة او به ادب پارسی حکایت می کند (شیبی ، ص 240ـ241).

براساس پاره ای قراین ، از علمای اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم و می توان گفت در طبقة شاگردان شهید اول * (734ـ786) بوده است : 1) در آغازِ نسخه ای خطی از مشارق الامان ، این کتاب تألیف رجب بن محمّدالبُرسی و تاریخ تألیف آن 811 اعلام شده است . 2) در نسخه ای از مشارق الانوار (مدرسة عالی سپهسالار، ج 5، ص 568)، تاریخ نگارش آن ذیحجة 813 ثبت شده است ؛ مرجوع کنید به لف ریاض العلما نیز، با استناد به برخی نسخه های این کتاب ، تاریخ تألیف آن را 813 احتمال داده است (افندی اصفهانی ، ج 2، ص 307). بنابراین ، برسی تا 813 زنده بوده است . 3) به نوشتة حُرّ عاملی (ج 2، ص 118)، برسی در مشارق الانوار می گوید که بین تاریخ تألیف کتابش و تولّد حضرت مهدی علیه السّلام 518 سال فاصله است که به این حساب می بایست در 773 یا 778 مشغول تألیف آن بوده باشد. ثقة الاسلام تبریزی (ج 1، ص 96) براساس عبارتی که از برسی نقل کرده ، تاریخ تألیف مشارق الانوار را 778 دانسته است ؛ ولی رقم اخیر ظاهراً تاریخ تألیف کتاب دیگری است که احتمالاً با مشارق یک جا تجلید شده بوده است .

ظاهراً حسن بن محمّد دیلمی ، مرجوع کنید به لف ارشادالقلوب و اعلام الدین ، که دوران زندگی او را بین 726 تا 841 تخمین زده اند (مقدمة مصحّح اعلام الدین )، نخستین کسی است که از برسی مطلبی نقل کرده است . دیلمی در پایان جلد دوم ارشادالقلوب (ص 446) که در انتسابش به او تردید است ، قصیده ای از برسی در مدح امام علی علیه السّلام نقل کرده است . پس از او کفعمی در المصباح (ص 176، 183، 316، 363) که در 895 به پایان آمده و در رسالة المقام الاسنی فی تفسیرالاسماءالحسنی ' (ص 27)، از آثار برسی مطالبی آورده است بی آنکه اندک اشاره ای به شرح حال او کرده باشد. پس از وی فیض در کلمات مکنونه ، مجلسی در بِحار ، و جزایری در الانوارالنعمانیه مطالبی از برسی نقل کرده اند.

برسی به ائمة اطهار علیهم السّلام تعلّق خاطر زیاد داشته و روایات بسیاری در مقامات معنوی ایشان نقل و شرح کرده و اشعار فراوانی در این زمینه سروده است . به همین سبب برخی او را سرزنش کرده و به وی نسبتِ غلوّ داده اند. حُرّ عاملی او را افراطی دانسته است (ج 2، ص 117). علامة مجلسی مشارق الانوار و الفین او را حاوی مطالبی موهم ، اشتباه و خلط صحیح و سقیم و غلوآمیز دانسته و گفته است که از روایات او تنها آنچه را که با کتب معتبر مطابق است نقل کرده است (مجلسی ، ج 1، ص 10). هاشم معروف حسنی (ص 293) معتقد است که در کتاب مشارق الانوار ، صدها حدیث دروغ نقل شده است . او می گوید که برسی در میان شیخیّه و کشفیّه و غُلات طرفداران بسیار دارد. در مقابل ، علامه امینی (ج 7، ص 34ـ37)، در عین آنکه به اعتماد برسی بر علم حروف و اعداد به دیدة انکار نگریسته ، از او دفاع کرده و مقاماتی را که برسی برای ائمه ثابت دانسته پایینتر از مرتبة غلوّ و نسبت نبوّت خوانده است . به عقیدة برخی ، برسی به دلیل تبحّر در حکمت و عرفان و پی بردن به بعضی از مقامات ائمه و نقل آنها، به غلوّ در حق آنان متّهم شده است . ظاهراً برسی در عصر خویش نیز نکوهش می شده ، چنانکه خود در چند جای مشارق الانوار به این مطلب اشاره کرده است (ص 14ـ15، ص 221ـ222). او برای خود گناهی جز حُبّ علی علیه السّلام و نشر و تبلیغ اسرار او نشناخته و خود را از غلوّ و تفویض مبرّا دانسته و بصراحت کسانی را غالی شمرده که برای بندگان خدا مقام ربوبی قائل شده و فرایض دینی را ترک کرده اند (همان ، ص 69 و 210). با اینهمه ، تحلیل درستِ آنچه برسی گفته بر بررسی مفهوم غلوّ در کلام شیعی متوقّف است .

برسی در راه تبلیغ عقیدة خود از اندیشه ها و اصطلاحات و تعبیرات فلسفی و عرفانی (مانند عقل فعّال ، فیض اول ) بهره می جُسته و به سخنان بزرگان تصوف و عرفان ، از جمله حلاج و محیی الدین ابن عربی استناد می کرده و تحت تأثیر اشعار صوفیانة کسانی چون ابن فارض * بوده است . همچنانکه شیوه های حروفیه * را نیز در رسیدن به مقصود به کار می گرفته است (شیبی ، ص 258، 262ـ263).

آثار:

1) خطی : الف ) اسرارالائمه که در مشارق الانوار نیز درج شده است . ب ) انشاءالتوحید والصلوات علی النبی و آله الائمة الهُداة علیهم السلام . ج ) الالفین فی وصف سادة الکونین که نسخه ای خطی از آن در کتابخانة حسینیة شوشتریها در نجف (ش 2/316) موجود بوده است (آقا بزرگ طهرانی ، ج 2، ص 299؛ دانش پژوه و حاکمی ، دفتر 11 و 12، ص 852). د) الدُرّالثمین فی ذکر خمسمائة آیة نزلت من کلام رب العالمین فی فضایل امیرالمرجوع کنید به منین علیه السلام نسخه ای خطی تقریباً با همین نام و محتوا در کتابخانة مدرسه عالی شهید مطهری (سپهسالار سابق ) وجود دارد که احتمالاً همین اثر برسی است . ه ) مشارق الامان و لباب حقائق الایمان . این کتاب خلاصة مشارق انوارالیقین است و در فهرست کتابخانة آستان قدس رضوی (ج 11، ص 682) اشتباهاً تفسیر سورة فاتحه دانسته شده است . و) کتابی دربارة مولد نبی صلّی اللّه علیه و آله وسلّم و فاطمه و امیرالمرجوع کنید به منین علیهماالسلام و فضایل آنها (آقا بزرگ طهرانی ، ج 23، ص 236؛ امین ، ج 6، ص 466).

2) چاپی : الف ) مشارق انوارالیقین فی حقائق اسرار امیرالمرجوع کنید به منین علیه السّلام . این کتاب ، که نسخه های خطی فراوانی از آن موجود است ، بارها در هند، ایران و لبنان به صورت پر غلط و غیر انتقادی چاپ شده است . ب ) لوامع انوارالتمجید و جوامع اسرارالتوحید ؛ این رساله ، که نسخه های خطی فراوانی دارد، به مثابة مقدمه یا ذیل مشارق الانوار است و در آغاز مشارق در ده صفحه چاپ شده است . ج ) اشعار که عمدتاً در مدح و رثای ائمة اطهار علیهم السّلام بوده و مبیّن آرا و عقاید برسی است . علامة امینی (ج 7، ص 38ـ67) 54 بیت از این اشعار را نقل کرده و در کتاب شعراءالحِلّه (خاقانی ، ج 2، ص 371ـ394) حدود پانصد بیت از آن ذکر شده است . شیخ محمّدبن طاهر سماوی نیز حدود هفتصد بیت از اشعار او را در مجموعه ای گرد آورده است (آقا بزرگ طهرانی ، ج 9، ص 132). د) تفسیر سورة الاخلاص (رساله ای کوتاه تقریباً در 150 سطر). این رساله در آخر کتاب وحدت از دیدگاه عارف و حکیم چاپ شده و از آن نسخه های خطی متعددی موجود است . در فهرست کتابخانة ملی (ج 9، ص 496) کتابی به نام خفی الاسرار به برسی نسبت داده شده که همان مشارق الانوار است .

مدفن برسی به طور قطع معلوم نیست . معصوم علیشاه (ج 3، ص 711) محل آن را بی ذکر مأخذ و دلیل ، قبرستان قتلگاه مشهد ذکر می کند که مدفن طبرسی ، صاحب مجمع البیان ، نیز در آنجاست . قمی (ص 181) نیز به گفتة شیرازی اشاره کرده است ؛ هر چند شیبی (ص 241) در فهم مقصود وی اشتباه کرده و برداشتهایی نادرست داشته است . خوانساری (ج 3، ص 345) شنیده است که قبر او در وسط باغی در اردستان واقع است . مدرس تبریزی (ج 2، ص 11) نیز همین گفته را تکرار کرده است . به قولی ، بنای مشهور به بقعة حافظ رجب که امروزروبه ویرانی است و مقدمات تجدید بنای آن فراهم می شود،در شمال زواره است و تا چند سال پیش ، از مراکز مهم زیارتی و تفریحی مردم اردستان زواره و توابع بوده است (گلی زواره ، ص 11).

---

منابع :
(1) آستان قدس رضوی . کتابخانة مرکزی ، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، تألیف مهدی ولائی ، مشهد 1346 ش ؛
(2) محمد محسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(3) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401؛
(4) محسن امین ، اعیان الشیعه ، بیروت 1403/1983؛
(5) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب والسنة والادب ، بیروت 1387/1967؛
(6) علی بن موسی ثقة الاسلام تبریزی ، مرآة الکتب ، ( بی جا ) 1363 ش ؛
(7) رجب بن محمد حافظ برسی ، مشارق الانوار ، چاپ افست تهران ( بی تا. ) ؛
(8) محمدبن حسن حر عاملی ، أمل الا´ مل ، چاپ احمد حسینی ، ج 2، قم 1362 ش ؛
(9) هاشم معروف حسنی ، الموضوعات فی الا´ ثار و الاخبار ، بیروت 1973؛
(10) علی خاقانی ، شعراءالحلّه ؛
(11) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات ، قم 1390ـ1392؛
(12) محمدتقی دانش پژوه ، اسماعیل حاکمی ، نسخه های خطی ، دفتر یازده و دوازده ، تهران 1362 ش ؛
(13) محمدبن حسن دیلمی ، ارشادالقلوب ، بیروت 1398/1978؛
(14) همو، اعلام الدین فی صفات المرجوع کنید به منین ، قم ؛
(15) کامل مصطفی شیبی ، تشیع و تصوف تا آغاز سدة دوازدهم هجری ، ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران 1359 ش ؛
(16) عباس قمی ، فوائدالرضویه : زندگانی علمای مذهب شیعه ، تهران ( تاریخ مقدمه 1327 ش ) ؛
(17) کتابخانه ملی ایران ، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ، ایران ، ج 9، گردآوری عبدالله انوار، تهران 1357 ش ؛
(18) ابراهیم بن علی کفعمی ، المصباح ، چاپ افست قم 1405؛
(19) همو، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی ، قم 1412؛
(20) غلامرضا گلی زواره ، «شیخ حافظ رجب برسی درّ گرانبهایی در کویر زواره »، جمهوری اسلامی ، ش 3231، پنج شنبه 4 مرداد 1369؛
(21) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(22) محمدعلی مدرس تبریزی ، ریحانة الادب ، تهران 1369 ش ؛
(23) مدرسة عالی سپهسالار. کتابخانه ، فهرست کتابخانة مدرسة عالی سپهسالار ، ج 5، تألیف محمدتقی دانش پژوه و علینقی منزوی ، تهران 1356 ش ؛
محمود معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه ، طرائق الحقائق ، چاپ محمدجعفر محجوب ، ج 3، تهران 1339ـ1345 ش .

/ رضا مختاری /