برزنجی ، سادات ، خاندان کرد از شیوخ طریقت نوربخشیه و قادریه در سلیمانیه. برزنجیان از سادات متنفذ جنوب کردستان در سده های هفتم تا سیزدهم بودند. مرجوع کنید به سس آن سید عیسی نوربخش ، مردی دانشمند و مرشد دینی بود (توکلی ، ص 134). این خاندان نسب خود را به امام موسی کاظم علیه السلام می رسانند (مدرس ، ص 430ـ431؛ توکلی ، ص 140؛ ادموندز، ص 80، نیز ص 83 ـ84 که در نسب نامه تردید کرده است ).

نام برزنجی برگرفته از روستایی به همین نام (برزنجه ) در مشرق سلیمانیه است (ادموندز، همانجا). سال استقرار آنان در برزنجه 656 (همانجا) یا 860 (زکی ، ص 219، پانویس 2) ذکر شده است . دربارة علت استقرار آنان در برزنجه ، ادموندز بر اساس منابع شفاهی ، داستانی آورده است که خود به ناسازگاری تاریخی آن تصریح دارد (همانجا). طریقة نوربخشیه را ابتدا محمد نوربخشی ، برادر شیخ عیسی ، در کردستان رواج داد، لاکن شیوخ نوربخشیه و قادریه از نسل شیخ عیسی هستند (توکلی ، ص 134)؛
از جمله بابارسول ، شیخ محمد نودهی ، شیخ حسن گله زرد (گله زرده / گله زه رده )، شیخ اسماعیل قازانقایی (ولیانی )، شیخ محمد معروف ، کاک احمد و شیخ محمود برزنجی * (مردوخ روحانی ، ج 3، ص 610؛
توکلی ، ص 133، 136؛
زکی ، ص 219، 223، پانویس 2، ص 224).

بابا رسول (970ـ1056) پس از شیخ عیسی ، معروفترین فرد این خاندان است . او فقه را نزد شیخ شکرالله بن شیخ نعمت الله خالدی و شرح محرّر (در فقه ) را نزد ملا ابوبکر مصنف فرا گرفت ، و با دریافت اجازه از او در برزنجه به تدریس پرداخت (توکلی ، ص 135؛
مدرس ، ص 88). تا زمان او طریقة نوربخشیه در کردستان رایج بود، اما وی طریقة علویه ، شاخه ای از طریقة خلوتیه ، را به آن افزود و از آن پس ، این طریقت میان سادات برزنجه و سپس در همة کردستان رواج یافت (زکی ، ص 217، پانویس 1؛
توکلی ، ص 133). شاید به این سبب باشد که مردوخ روحانی او را سر سلسلة سادات برزنجه دانسته است (ج 1، ص 183).

از نوادگان بابارسول ، شیخ محمد نودهی و فرزندش شیخ حسن گله زرد (1088ـ1175) معروفترند. شیخ حسن نزد بزرگترین مدرسان زمان خود تحصیل کرد و چون به مرتبة بالایی رسید، اجازه گرفت . طریقت را نیز نزد پدر و جانشینانش آموخت (مدرس ، ص 124). وی دارای نفوذ کلام و قدرت پیشگویی نیز بود؛
چنانکه در 1156، هنگامی که نادر سلیمانیه را فتح کرد، قتل او را به دست یکی از خویشان نزدیکش پیشگویی کرده بود (همان ، ص 125ـ126؛
توکلی ، ص 136ـ139).

از دیگر نوادگان مشهور بابارسول ، شیخ اسماعیل قازانقایی جدِّ مشایخ قره چیوار است . وی طریقة علویه و خلوتیه را از پدرش شیخ محمد نودهی کسب کرد، آنگاه در بغداد مدتی در زمرة مریدان شیخ احمد احسایی * در آمد. پس از بازگشت به قازانقایه ، طریقة قادریه را رواج داد که تا زمان او در کردستان سابقه نداشت . او در 1103 در ولیان موصل درگذشت (مردوخ روحانی ، ج 1، ص 210؛
توکلی ، ص 133).

از دیگر شیوخ نامور برزنجی شیخ معروف نودهی است که در 1166 (ادموندز، ص 82ـ83) در قریة نودی سلیمانیه یا «شارباژیر» (شهر بازار) کردستان زاده شد (مردوخ روحانی ، ج 1، ص 347ـ348؛
مدرس ، ص 430؛
توکلی ، ص 140). تحصیلات خود را در مدرسة غزائیه «قَهْلاچُوالان » (قلاچوالان ) آغاز کرد، اما با کشته شدن امیر سلیمان ، حاکم آن ناحیه ، ناچار به مدرسة ملامحمد شهیریه در هزارمیرْد رفت ، و در محضر علامه ابن الحاج ، علوم فقه و اصول و کلام را فرا گرفت و پس از آمدن ملا عبدالله بتیوشی به این منطقه (1180)، نزد او ادبیات و شعر عرب آموخت (مدرس ، ص 431ـ434؛
مردوخ روحانی ، ج 1، ص 348)؛
سپس در محضر شیوخ قادریه ، از جمله شیخ علی قُطْنی برزنجی دول په مویی ، به سیر و سلوک پرداخت و به کمال رسید (مردوخ روحانی ، همانجا؛
توکلی 140). پس از آن به قه لاچوالان بازگشت و مدرس آن شهر شد. با بنای شهر سلیمانیه در 1200، مرکز امارت از قه لاچوالان به سلیمانیه منتقل شد و شیخ معروف در جامع کبیر آن شهر مدرس و عهده دار کتابخانه شد (مدرس ، ص 433). در آن زمان ، سرپرستی طریقة قادریه و نقشبندیه بترتیب با شیخ معروف و مولانا خالد در سلیمانیه بود. اما در پی اختلاف میان آن دو، مولانا خالد به بغداد و سپس شام هجرت کرد (زکی ،ص 218؛
نیز رجوع کنید به ادموندز، ص 84ـ85) و زمینة قدرت گرفتن شیخ معروف فراهم آمد. از آن پس ، سلیمانیه مرکز طریقت قادریه و شهرزور مرکز طریقت نقشبندیه شد (زکی ، ص 219). شیخ معروف ، شاگردان برجسته ای تربیت کرد و بیش از چهل اثر در فقه ، اصول ، تصوف ، ادبیات و شعر نگاشت (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به زکی ، ص 219ـ222؛
مدرس ، ص 434ـ441). او در 1252 (ادموندز، ص 83) یا 1254 (مدرس ، ص 434) درگذشت و در مقبره ای که به نام او معروف است مدفون شد (زکی ، ص 223). هنگامی که شیخ معروف 68 ساله بود، پسرش کاک احمد شایستگی جانشینی شیخ خالد را داشت (ادموندز، ص 85) و این امر را بر عهده گرفت . او که در 1208 زاده شده بود، مقدمات علوم اسلامی را از پدر و مدرسان سلیمانیه آموخت و نزد پدر به طریقة قادریه تمسک جست . وی مورد احترام مردم دیار خود بود و آوازه اش به سبب کراماتی که به او نسبت می دادند به هند نیز رسیده بود. سلطان عبدالحمید عثمانی به وی ارادت خاصی داشت ؛
ازینرو عواید شارباژیر را به او بخشید (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ادموندز، ص 87؛
زکی ، ص 224). کاک احمد در جنگ عثمانی با روسیه ، (1292ـ1293)، مریدان خود را به فرماندهی نوه اش شیخ سعید برای جهاد و کمک به دولت عثمانی بسیج کرد (توکلی ، ص 144ـ150). از او کتابهای بسیاری در تفسیر و حدیث و فقه باقی مانده که برخی به فارسی است (زکی ، ص 224؛
مردوخ روحانی ، ج 2، ص 22ـ23). آرامگاه وی در مسجد جامع سلیمانیه ، زیارتگاه مردم آن سامان است (توکلی ، ص 136ـ150).

از خاندان برزنجی بزرگان دیگری در فقه و حدیث و علوم اسلامی شهرت داشتند، و بدینگونه چندین سده ، هدایت مردم این منطقه بر عهدة آنان بود (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به مردوخ روحانی ، جاهای متعدد؛
توکلی ، ص 136؛
کحاله ، فهرست ، ذیل «برزنجی »؛
مدرس ، جاهای متعدد؛
بغدادی ، هدیه ، ج 1، ستون 255؛
همو، ایضاح ، ج 1، ستون 176). آخرین فرد مشهور این خاندان شیخ محمود برزنجی * است .

---

منابع :
(1) سیسیل جی .ادموندز، کردها، ترکها، عربها ، ترجمة ابراهیم یونسی ، تهران 1367 ش ؛
(2) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 3، بیروت 1410/1990؛
(3) همو، هدیة العارفین ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 5، بیروت 1410/ 1990؛
(4) محمد رئوف توکلی ، تاریخ تصوف در کردستان ، ( بی جا، بی تا. ) ؛
(5) محمد امین زکی ، تاریخ السلیمانیة ، ترجمة جمیل احمد روزبیانی ، بغداد 1370/1951؛
(6) عمررضا کحاله ، معجم المرجوع کنید به لفین ، بیروت ( تاریخ مقدمه 1376 ) ؛
(7) عبدالکریم مدرس ، دانشمندان کرد در خدمت علم و دین ، ترجمة احمد حواری نسب ، تهران 1369 ش ؛
(8) بابا مردوخ روحانی ، تاریخ مشاهیر کرد ، تهران 1364ـ1371 ش .

/ منیژه ربیعی /

تصاویر این مدخل:
نسب نامه خاندان برزنجي / برزنجه