بَرزَن ، در دورة پنجاه سالة پیش از انقلاب اسلامی ،نام هر یک از بخشهای شهر، و نیز هر یک از شعبه های سازمان شهرداری که وظیفة رسیدگی به امور یک بخش را بر عهده داشت . از حدود سالهای 1318ـ 1319 ش ، با تصویب فرهنگستان اول (فرهنگستان زبان ایران ، ص 11، 125)، این عنوان به جای اصطلاح جاری «محلّه » در دستگاه اداری و تقسیمات شهری رسمیّت و رواج یافت ، و به همین معنا در ادبیات آن دوره نیز راه یافت . تهرانِ روزگار قاجاریان ،با پنج محلة عودلاجان ، سنگلج ، بازار، چاله میدان و دولت (شهری ، ص 15)، در آغاز دورة پهلوی ، ابتدا به چهار برزن تقسیم شد و سپس تا 1325 ش ، تعداد این برزنها به شانزده رسید. از بهمن 1347 که تهران برای نخستین بار دارای محدودة پنجساله شد، امور شهر را نواحی دهگانة شهرداری انجام می دادند. عنوان برزن در دوران انقلاب عملاً متروک شد و تهران بزرگ که در گستردگی به پایتختهای بزرگ جهان رسیده بود، از 1359 ش به مناطق بیستگانه تقسیم گردید (سحاب ، ص 299ـ 318، 327) و امور هر منطقه به شهرداری سپرده شد.

واژة برزن در فرهنگهای لغت و شعر و ادب فارسی به معنای کوچه و محلّه (برهان ؛ اسدی ، ذیل واژه )؛ سر کوچه و محلّت (فخری اصفهانی ، ذیل واژه ) کوچه (غیاث الدین رامپوری ؛ جمال الدین انجو، ذیل واژه ) و نیز در ترکیبهای عطفی چون : بوم و برزن ، کوی و برزن ، بام و برزن ، شهر و برزن در شعر شاعران بزرگی چون رودکی ، فردوسی ، فرخی ، ناصرخسرو، انوری ، سنائی ، نظامی و سعدی به کار رفته است ( رجوع کنید به دهخدا؛ بنیاد فرهنگ ایران ، ذیل واژه ). در برخی از فرهنگهای جدیدتر، توسعاً معانی دیگری چون اقامتگاه ، ناحیه و سرزمین ، خانة اربابی ، کوی بلند، آغاز یا انتهای کوچه ، گوشة حیاط و میدان و حتی صحرا از آن استنباط کرده اند ( رجوع کنید به دهخدا؛ نفیسی ؛ اشتنگاس ، ذیل واژه ). در این بیت ناصر خسرو: تاتو براین برزنی نگاه کن ای پیر/ چند جوانان برون شدند ز برزن (ص 335) به تعریض و کنایه ، معنای مهمانسرا و کاروانسرا از آن برمی آید و این معنی را وُلف نیز در فرهنگ شاهنامة خود (ص 137)مقدّم بر سایر معانی آورده است . در مقامات قاضی حمیدالدین (متوفی 559) در معنایی نزدیک و مترادف با شهرک به کاررفته است (ص 22، 70): «...که شهر خود گم کرده اند و برزن دیگران می جویند و جو خود نایافته ارزن دیگران می طلبند.» و نیز «... وصف زن از برزن گذشت »، و این به معنای اصلی واژه نزدیکتر است .

واژة برزن در فارسی میانه به صورت والَن ( lan ¦ wa ) به معنای «زیستگاه و انجمن » (مکنزی ، ص 152؛ دابار ، ص 168) و در فارسی باستان به صورت ـ vardana وردَنَه یا ـ vrdana (کتیبة بیستون ، ستون 2، سطر 9، ستون 3، سطر 22؛ براندنشتاین و مایرهوفر ، ص 151) به معنای شهر، و در عنوان vardana-pati * = شهردار (بریان ، ص 501، 975) و در زبان ختنی به صورت balysana (بیلی ، ص 272) به معنای «منطقة محصور و محدود» دیده می شود؛ اما همانطور که هرن و هوبشمان دریافته و گفته اند (ج 1، ص 255) صورتهای vardana- فارسی باستان و lan ¦ wa فارسی میانه باید به صورت lan ¦ ba به فارسی دری می رسید نه برزن . بنابراین ، همانطور که آیلرز احتمال داده است ( ایرانیکا ، ذیل واژه )، این لفظ باید، بر حسب قواعد ابدال در زبانهای باستانی ، از یک زبان ایرانی شمال غربی به فارسی رسیده باشد، یعنی احتمالاً از صورت ¦ na ¦ z r v اوستای گاهانی یا na- ¦ za var اوستای متأخّر ( رجوع کنید به بارتولومه ، ستون 1424) به معنای «جامعه » که در هندی باستان برابر است با jرجوع کنید به na ¤ vr (به معنای مکان ، جماعت ، اطراف ). وجه گاهانی این واژه از ریشة ضعیف یا صفر درجه و اوستایی متأخّر آن از ریشة قویتر (با واکة بلند ¦ a ) پدید آمده است . یکی از معانی ریشة z var در اوستایی «محصور کردن و بستن » است ، و بر این قیاس و با توجّه به اینکه شهرهای قدیم دارای محلاّ ت بسته و دارای دروازه و دربند بوده است ، می توان احتمال داد که «وِرِزَنَ» باستانی و «والن » میانه و برزن فارسی نو به سکونتگاهها و محلات محصور گفته می شده است ، مانند کلات فارسی (و گونه های دیگر آن : کلا، کُلا، کلایه ) و قلعة عربی . تنگ شدن دایرة مفهوم برزن از شهر به محلّه ، مثل کوچک شدن مفهوم دَهیو از معنای کشور به ده ، و نیز خشثره (شهر) از مفهوم مملکت به بخش کوچکی از آن است (پورداود، بخش 1، ص 60؛ معین ، ص 404). به عقیدة آیلرز ( ایرانیکا ، همانجا) ¦ zana ¤ vr اوستایی وـ vardana فارسی باستان از لحاظ معنایی به گروه کلماتی از زبانهای هند و اروپایی تعلق دارند که معنایشان از شهر به «حصار یا بخش محصور» تحوّل یافته است . برای مثال ، می توان از gard در زبان ژرمنی ، farm در نروژی ، (پسوند gard ـ در نام شهرها) و town در انگلیسی (پسوند tun ـ در نام شهرها در سوئدی )، tun در نروژی (محوطة مرکزی مزرعه ) و zaun آلمانی به معنای حصار نام برد (همانجا).

صورتهای ورزن و ورزنه در نامهای جغرافیایی کنونی ایران متداول است (برای یک نمونه از آن رجوع کنید به آدامک ، ص 681): ورزن در غرب تهران (رزم آرا، ج 1، ص 230)، در رودبار (همان ، ج 3، ص 316)، در دشت کویر (عدل ، ص 82، یادداشت 62)؛ ورزنه در دستجرد نزدیک قم (قمی ، ص 68؛ رزم آرا، ج 1، ص 230)، در بندپی بابل (رزم آرا، ج 3، ص 317)، در 24 کیلومتری جنوب شرقی گلپایگان (همان ، ج 6، ص 364)، در مرداب گاوخونی قبل از مصبّ زاینده رود (همان ، ج 10، ص 202؛ شوارتس ، ج 5، ص 659)؛ ورزنة ایوب در رستاق ساوه ؛ ورزنة اَزناه در ساوه (قمی ، ص 140)؛ ورزنة آشَه در تفرش ؛ ورزنة الفالق در ساوه ؛ ورزنة الصرّم در وازک رود؛ وردناباد d) ¦ ba ¦ (vardan-a در طَسّوج قاساق (همان ، ص 114).

---

منابع :
(1) علی بن احمد اسدی ، لغت فرس ، چاپ محمد دبیرسیاقی ، تهران 1336 ش ؛
(2) محمدحسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361 ش ؛
(3) بنیاد فرهنگ ایران . شعبة تألیف فرهنگهای فارسی ، فرهنگ تاریخی زبان فارسی ، بخش 1 تهران 1357 ش ؛
(4) ابراهیم پورداود، فرهنگ ایران باستان ، بخش 1، تهران 1356 ش ؛
حسین بن

(5) حسن جمال الدین انجو، فرهنگ جهانگیری ، چاپ رحیم عفیفی ، مشهد 1351 ش ؛
(6) عمربن محمود حمیدالدین بلخی ، مقامات حمیدی ، چاپ رضا انزابی نژاد، تهران 1365 ش ؛
(7) علی اکبر دهخدا، لغت نامه ، زیرنظر محمد معین ، تهران 1325ـ1359 ش ؛
(8) حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 1: استان مرکزی ، ج 3 : استان دوم (مازندران ) ، ج 6: استان ششم (خوزستان و لرستان ) ، ج 10: استان دهم (اصفهان ) ، تهران 1355 ش ؛
(9) عباس سحاب ، «نقشه های تهران »، در شهرهای ایران ، چاپ محمد یوسف کیانی ، ج 4، تهران 1370 ش ؛
(10) جعفر شهری ، تهران قدیم ، تهران 1370 ش ؛
(11) محمدبن جلال الدین غیاث الدین رامپوری ، غیاث اللغات ، چاپ محمود ثروت ، تهران 1363 ش ؛
(12) شمس فخری اصفهانی ، معیار جمالی ، چاپ صادق کیا، تهران 1337 ش ؛
(13) فرهنگستان زبان ایران ، واژه های نو ، تهران 1354 ش ؛
(14) حسن بن محمد قمی ، کتاب تاریخ قم ، ترجمة حسن بن علی قمی ، چاپ جلال الدین طهرانی ، تهران 1361 ش ؛
(15) محمد معین ، مزدیسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی ، تهران 1326 ش ؛
(16) د.ن . مکنزی ، فرهنگ کوچک زبان پهلوی ، ترجمة مهشید میرفخرایی ، تهران 1373 ش ؛
(17) ناصرخسرو، دیوان اشعار حکیم ابومعین حمیدالدین ناصربن خسرو قبادیانی ، چاپ نصرالله تقوی ، تهران 1335 ش ؛
(18) علی اکبر نفیسی ، فرهنگ نفیسی ، تهران 1355 ش ؛
(19) پاول هرن و هاینریش هوبشمان ، اساس اشتقاق فارسی ، ترجمة جلال خالقی مطلق ، تهران 1356 ش ؛


(20) Ludwig W. Adamec, ed. Historical gazetteer of Iran , vol. I: Tehran and northwestern Iran , Graz 1976;
(21) Chahriyar `Adle, "Contribution ب la gإographie historique de Damghan", Le monde iranien et l'Islam , 1 (1971), 69-104;
(22) H. W. Bailey, Dictionary of Khotan Saka , London 1979;
(23) Christian Bartholomae, Altiranisches Wخrterbuch , Berlin 1967;
(24) W. Brandenstein and M. Mayrhofer, Handbuch des altpersischen , Wiesbaden 1964;
(25) Pierre Briant, Histoire de l'empire Perse: de Cyrus ب Alexandre , Paris 1996;
(26) B.N. Dhabhar, Pahlavi Yasna and Visperad , Bombay 1949;
(27) Encyclopaedia Iranica , s.v. "Barzan" (by W. Eilers);
(28) P. Schwarz, Iran im Mittelalter nach den arabischen Geographen, Leipzig1896-1935;
(29) F.Steingass, A comprehensive Persian - English dictionary, London 1977;
(30) F.Wolff, Glossar zu Ferdosis Schahname, Hildesheim 1965.

/ ایرج پروشانی /