بَرَدی ’ ، مهمترین رود چهار فصل جاری در مشرق الجبل الشرقی که آب دمشق و اراضی غوطه را تأمین می کند. نَعمان مجذوم ( عهد عتیق ، کتاب دوم پادشاهان ، 5: 12) از آن به نام اَباَنه یاد کرده نویسندگان یونانی و لاتینی آن را کریسوروآس نامیده اند.

بردی از قلّه های بلندی که بر شکاف میان زَبَدانی و سَرغایه مشرف است سرچشمه می گیرد. در پایین صخره ای آهکی به ارتفاع 100 ، 1 متر، آب فراوانی از زیرزمین بیرون می آید که در سمت مغرب فرورفتگی زبدانی ، در دامنة جبل شیخ منصور، دریاچة وسیعی تشکیل می دهد. سرریزِ آب این دریاچه سبب پدید آمدن رود بردی است که شیب ملایم دشت زبدانی را با پیچ و خمهای فراوان درمی نوردد و آب بسیاری از چشمه های ناحیه در آن می ریزد. بردی پس از آغازی ملایم ، به سمت مشرق می پیچد و تغییر جهت محوری شاخة خاوری الجبل الشرقی را دنبال می کند. در تَکِیّه (نیروگاه آبی )، شیب رود آغاز می شود؛ از آن پس به شکل تُندابی خروشنده از میان درة تنگی می گذرد که دیواره های آن از سنگهای آذرین دورة پلیوسن و ایوسن تشکیل شده است . این دره در سوق وادی بردی (اَبِیْلَة قدیم ) اندکی عریضتر می شود و سپس در سی کیلومتری سرچشمه اش ، «عین فِیجه » به آن می ریزد. این چشمه ، که فقط چند متر بالاتر از سطح بردی قرار دارد، حجم آب رود را تقریباً به دو برابر افزایش می دهد. عین فیجه چشمة پر آبی است که جریانی بسیار منظم و یکنواخت دارد و از میان سنگهای گچی و آهکی بیرون می آید. در بالای مظهر آن ، هنوز ویرانه های یک نیایشگاه رومی برجاست . هنگام کم آبی ، در هر ثانیه پنج متر مکعب آب از عین فیجه داخل رود می شود، و اگر آب این چشمه نبود چه بسا بردی در تابستانها خشک می شد. بخشی از آب این چشمه مهار می شود و با لوله به دمشق انتقال می یابد تا در آن شهر به مصرف آشامیدن برسد. بردی گرچه شتابان به سوی دمشق پیش می رود، امّا انسان سرعت آن را مهار کرده است ؛ اگر بردی مهار نمی شد، یقیناً در مرکز نواحی پستِ دمشق برای خود بستر گسترده ای می گشود و جز نوار باریکی از گیاهان در میان بیابانهای تفتیده درّه ای نمی داشت ، و در پایان نیز در میان باتلاقها هرز می رفت . اما انسان در طی قرون ، این رود را به درون مجراهای متوالی ، که پیش از رسیدن به آستانة رَبْوَه ، در سطوح مختلف به موازات بستر اصلی رود جریان دارند، هدایت کرده است . در آنجا، در دامنة جبل قاسیون ، شش ترعة اصلی ، که «نهر» نامیده می شوند، در شش جهت جریان می یابند. آب این نهرها با انشعابات گوناگون ، رطوبت حیات بخشی به زمینهای خشک اطراف بخشیده و در هامون پست دمشق ، که انباشته از سیاه سنگ و آبرفتهای آهکی است ، ناحیه ای به طول 25 و عرض پانزده کیلومتر را به واحه ای حاصلخیز تبدیل کرده است . بردی که تقریباً ده هزار هکتار باغ و باغستان را سیراب می کند، بادیه را حدود بیست کیلومتر از کوهستان دور نگاه می دارد؛ در آن سوی غوطه ، مَرْج از کشتزارهای گسترده پوشیده شده و از آذر تا خرداد، سرسبز است .

آبی که پس از سیراب شدن کشتزارها از رود باقی می ماند، به سوی بادیه می رود و در آنجا در فرورفتگی مسدود به مردابها و نیزارهای عُتَیْبَه می ریزد. در طول راه ، این نهرها از بردی منشعب می شوند: در حماة ، در سمت چپ ، نهر یزید که به دست نبطیان احداث شده و یزیدبن معاویه (حک . : 60ـ64) آن را بازسازی کرده است ، در انتهای مسیرش به نهر ثورا می ریزد. در دُمَّر، سمت راست کرانة بردی ، نهرِ مزّاوی به شهر تجاری مِزّه آب می رساند؛ و سپس ، در همان سمت ، نهر دارَنی آبِ کفرسوس و دارَیا را تأمین می کند؛ و در سمت چپ ، نهر ثورا که در عصر آرامیان احداث شده بتنهایی نیمی از واحه را مشروب می کند. در آستانة ربوه ، دو نهر در بخش اصلی شهر منشعب می شود: یکی قنوات ، که اصل آن رومی بوده و در زمان بنی امیه بازسازی شده است و اکنون در بستر قدیمی رود جاری است ؛ و دیگری نهر باناس (شکل ادبی ) یا بانیاس ، که از ساخته های آرامیان است . در حدود 50، آرنولف از «چهار رود بزرگ » (یزید، ثورا، باناس ، قنوات ) نام می برد که همان نهرهایی است که در 106 در عهد حکومت هشام بن عبدالملک ، و در قرن ششم در زمان ابن عساکر وجود داشته است . در نقشه ای که سیّاحان آلمانی در 980 از شهر دمشق ترسیم کرده اند، بردی به شکل آبراهه ای قابل کشتیرانی ترسیم شده است .

در داخل شهر، قنوات و باناس و همچنین بردی آب حمامها و مساجد و آبنماها و خانه ها را تأمین می کند (برای آب آشامیدنی فقط در سالهای اخیر از عین فیجه به دمشق لوله کشی شده است ) و سپس بار دیگر روانة نواحی روستایی می شود. بدین ترتیب ، با این روش آبیاری هوشمندانه ، واحة بسیار حاصلخیزی به دست انسان پدید آمده است . نهرهای گوناگونی که از بردی منشعب می شود شبکة آبیاری درهم تنیده ای تشکیل می دهد که روستاها و کشتزارهای غوطه را سیراب می کند. بردی در جبران کمبود بارندگی کافی و منظم (که در دمشق فقط در حدود دویست میلیمتر است ) تأثیر عمده ای دارد. این رود هوا را مرطوب می کند و در بهار و پاییز مه پدید می آورد و حیات گیاهان و جانوران و، در نتیجه ، زندگی انسان را امکان پذیر می سازد.

---

منابع :
(1) علاوه بر کتاب مقدس . عهد عتیق ؛
(2) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق ، دمشق 1951، ص 145ـ148؛
(3) محمد کردعلی ، غوطه دمشق ، دمشق 1952، ص 114ـ119؛
(4) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، بیروت ، ج 1، ص 378ـ379؛


(5) L. Dubertret, Aperµu de gإographie physique sur le Liban, l'Anti-Liban et la Damascةne, notes et mةmoires, Iv, 1948, 191;
(6) idem, "L’hydrologie.... de la syrie et du Liban...", Rev. gةogr. Phys. et gةol. Dyn. (1933), VI, 439;
(7) R. Dussaud, Topographie historique de la Syrie, 1927, 287 f.;
(8) M. Ecochard, Cl. Le Coeur, "Les bains de Damas", PIFD (1942);
(9) P. Geyer, Itinera Hierosolumitana, 276;
(10) Le Strange, Palestine under the Moslems, London 1890, 57- 59, 265f. J. Sauvaget, "Esquisse d'une histoire de la ville de Damas", REI (1934), 427;
(11) R.Thoumin, Gإographie humaine de la Syrie Centrale, 1936, 52-90;
(12) R. Tresse, "Irrigation dans la Ghouta de Damas", REI (1929), 459-533;
(13) Wultzinger Watzinger, Damaskus, 1924, II, 37.

/ الیسیف ( د. اسلام )

(14) تکمله . نخستین بار خوارزمی (ص 125) بدون ذکر نام از این رود یاد کرده است . به گفتة وی ، بردی از جبل الثَّلجْ (کوه برف ) سرچشمه می گرفته و پس از گذشتن از شهر دمشق به دریاچه ای می ریخته است . ابن خرداذبه (ص 177) این دریاچه را دریاچة دمشق می نامد. اصطخری (ص 59) سرچشمة رود بردی را از زیر کنیسه ای به نام فیجه می داند و می نویسد که آبهای پدید آورندة این رود از جایگاهی است که آن را نیرَب می خوانند و می گویند این همان جایگاهی است که خداوند در قرآن (مرجوع کنید به منون : 50) به آن اشاره کرده است : و آوَیْنا' هُما' اِلی رَبْوَةٍ ذاتِ قَرَارٍ و مَعِینٍ. به نوشتة ابن حوقل (ج 1، ص 174) بخشی از آب بردی از کوه سَنیر بوده و رودهای کوچک دیگری مانند مَزّه و قناة از این رود جدا می شده است . به گفتة او در میانة شهر دمشق بر روی رود بردی پلی ساخته بودند و آب رود در خانه ها و کوچه ها و حماّمهای این شهر جاری بوده است . مقدسی (ص 22) می نویسد که رود بردی پس از سیراب کردن قصبه ( دمشق ) و خورة ( ناحیة ) آن ، دو شعبه می شده است ؛
(15) یک شعبه در دورترین نقطة این ناحیه یعنی ( مشرق شهر دمشق ) به دریاچه ای ( احتمالاً به ماندابی ) می ریخته ، و شعبة دیگر با رود اُردُن یکی شده به دریاچة مَقلوبه ( بحرالمیت ) می ریخته است . به نوشتة یاقوت حموی (1965، ج 1، ص 557) در فیجه ، در دو فرسنگی دمشق ، چشمة دیگری به بردی می پیوسته و پس از آن این رود به سوی آبادی بُجمرایا جاری می شده ، در آنجا شعبه هایی پیدا می کرده و بیشترین قسمت آن با همان نام بردی به سوی دمشق روان می شده است و باقیماندة آب آن با نام نهر یزید، که یزیدبن معاویه آن را احداث کرده ، در دامنة کوه قاسیون جاری بوده است . از رود بردی آبراهی برای آبیاری غوطة دمشق احداث شده بود که اکنون نیز به نام یزید معروف است (حتّی ، ص 297). یاقوت (1846، ص 43) می نویسد رود بردی در دره ای میان دو کوه جریان دارد و غوطه را از طول قطع می کند و زیر قلعة دمشق میان عُقَیبه و دمشق به دریاچة مرج می ریزد. ابوالفداء (ص 40) محل این دریاچه را در مشرق غوطة دمشق ، با کمی انحراف به سوی شمال ذکر می کند که باقیماندة آب بردی به آن می ریخته است . چون بیشتر مسیر این رود در سایة درختان بوده ، آبی ناگوارا داشته است (حمدالله مستوفی ، ص 249). انصاری دمشقی (ص 179)، اصل چشمة بردی را از زیر کوهی در مرْج زَبَدانی در کنار دهی به نام سَفیره می داند که در این کوه حفره ای بزرگ با عمقی ناپیدا قرار داشته است که اگر سنگی بزرگ بدان حفره می افکندند صدایی از آن به گوش نمی رسیده است . امروزه این رود اراضی پیرامون دمشق را سیراب می کند و آبادی شهر را فراهم آورده است .

(16)

---

منابع :
علاوه بر قرآن ؛
(17) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(18) ابن خرداذبه ، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(19) اسماعیل بن علی ابوالفدا، کتاب تقویم البلدان ، چاپ رینود و دیسلان ، پاریس 1840؛
(20) ابراهیم بن محمد اصطخری ، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(21) فیلیپ خوری حتّی ، تاریخ عرب ، ترجمة ابوالقاسم پاینده ، تهران 1366 ش ؛
(22) حمدالله بن ابی بکر حمدالله مستوفی ، کتاب نزهة القلوب ، چاپ گی لسترنج ، تهران 1362 ش ؛
(23) محمدبن موسی خوارزمی ، کتاب صورة الارض ، چاپ هانس فون مژیک ، وین 1345/ 1926، چاپ افست بغداد 1962؛
(24) محمدبن ابی طالب دمشقی ، نخبة الدهر فی عجایب البر والبحر ، ترجمه حمید طبیبیان ، تهران 1357 ش ؛
(25) محمدبن احمد مقدسی ، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم ، چاپ دخویه ، لیدن 1967؛
(26) یاقوت حموی ، کتاب المشترک وضعاً و المفترق صقعا ، گوتینگن 1846؛
(27) همو، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(28) The Times atlas of the world, London 1985.

/ حسین قرچانلو /