بَراثا (یا بُراثا) ، محلّه و مسجدی در مغرب بغداد. این محلّه که امروزه در جنوب دروازة مُحَوَّل قرار دارد، در اصل حدود سه کیلومتر با مرکز بغداد کهن فاصله داشته است ( د. اسلام ، ذیل واژه ). نام براثا از لغت آرامی «بَرثیا» به معنی «بیرون » گرفته شده است (مصطفی جواد و احمد سوسه ، ص 79؛ قس : د. اسلام ، همانجا). قدمت محله به پیش از اسلام می رسد، اما در دورة اسلامی ، بیشتر به سبب وجود مسجد مقدّس شیعیان در آنجا شهرت یافته است . (مصطفی جواد و احمد سوسه ، ص 12). به نوشتة منابع شیعی ، علی بن ابی طالب علیه السلام در راه بازگشت از جنگ نهروان در محلّة براثا غسل کرد و نماز گزارد (فیض کاشانی ، ج 1، ص 170؛
طریحی ، ج 1، ص 235؛
اربلی ، ج 1، ص 117ـ118). برخی از این منابع حتّی از اقامت چهار روزة علی علیه السلام در براثا و گفتگو با راهبی نصرانی سخن گفته اند (اربلی ، همانجا). با اینهمه ، برخی از نویسندگان اهل سنّت چون خطیب بغدادی (ج 1، ص 109ـ110) و یاقوت حموی (ج 2، ص 96) ضمن صحبت از براثا، به این اخبار اشاره نکرده اند.

در عصر عبّاسی ، شیعیان در نمازگاه امیرالمؤمنین علی علیه السلام در براثا مسجد بزرگی ساختند و در فضیلت آن اخباری نقل کردند (برغانی ، ج 6، ص 190). در میان نویسندگان متقدّم تنها ابن حوقل در قرن چهارم بنای این مسجد را به علی علیه السلام نسبت داده است (ص 241). اجتماع انبوه شیعیان و عبادت ایشان در این مسجد، و نیز سعایت دشمنان و تعصّبِ دستگاه خلافت ، مقتدر عباسی (حک : 295ـ320) را برانگیخت تا مسجد را کاملاً ویران و زائران را زندانی کند (خطیب بغدادی ، ج 1، ص 109). یاقوت حموی به اشتباه این حادثه را به راضی باللّه (حک : 322ـ329) نسبت داده است (همانجا؛
این گزارش نادرست به مقالة د. اسلام نیز راه یافته است ). از ویرانی مسجد براثا چندی نگذشته بود که در 328، همزمان با خلافت راضی ، شیعیان به بجکم * ماکانی شکایت بردند. به فرمان بجکم ، مسجد را بازسازی کردند و بر وسعت آن افزودند و در بنای آن گچ و آجر به کار بردند و سقفش را با چوب ساجِ نگارین آراستند و نام خلیفه راضی را بر دیوارة مسجد حک کردند. بدین ترتیب ، بار دیگر مردم برای نماز و زیارت بدانجا روی آوردند (خطیب بغدادی ، همانجا). ظاهراً بازسازی براثا برای فرونشاندن اعتراض شیعیان و به قصد تبدیل تدریجی آن به مسجدی رسمی و دولتی و بیرون آوردن آن از انحصار شیعیان صورت گرفت . ازینرو به دستور خلیفه ، امام جامع رصافه ، احمدبن فضل هاشمی ، به امامت جمعة براثا برگزیده شد و در نخستین نماز جمعه که پس از بازسازی در 12 جمادی الاولی 329 برگزار شد، بسیاری از مردم بغداد به همراه صاحب شرطه شرکت کردند. بعدها به فرمان متقی (329ـ333) منبری که نام هارون بر آن حک شده بود و در انبار جامع منصور نگهداری می شد، در قبله گاه مسجد نصب شد (همان ، ج 1، ص 110). در پی افتادن بغداد به دست سلاطین شیعی آل بویه ، جامع براثا اهمیت دو چندان یافت ؛
چنانکه در 349 به دنبال بروز فتنه در بغداد و تعطیل شدن نماز جمعه در آن شهر، در براثا نماز جمعه بدون وقفه و در آرامش اقامه می شد (ابن اثیر، ج 8، ص 533). شیعیان در روزگار تسلّط امرا و خلفای سنّی مذهب نیز هیچگاه از مسجد براثا چشم نپوشیدند. به نوشتة ابن اثیر (ج 9، ص 393ـ394) و ابن جوزی (ج 15، ص 198ـ200) در سال 420، خلیفه خطیب شیعی مسجد را عزل و به جای او خطیبی سنّی نصب کرد اما با اعتراض مردم کار بالا گرفت و مدّتی اقامة نماز در مسجد براثا متوقّف شد. سرانجام شیعیان به شفاعت سیّدِ مرتضی نقیبِسادات ، از خلیفه پوزش خواستند و موافقت وی را با بازگشتِ امام جماعت سابق جلب کردند.

درگیریها و مجادلات مکرّر مذهبی شیعه و سنی و طغیان رود دجله بارها موجب ویرانی مسجد براثا شد، تا اینکه از حدود 450 به بعد، این مسجد کاملاً متروک ماند (مصطفی جواد و احمد سوسه ، ص 84). در قرن هفتم ، یاقوت (همانجا) و اربلی (همانجا) که هر دو از براثا دیدن کرده اند، از ویرانی کامل مسجد و بقایای دیوارهای مخروبة آن خبر داده اند. ابن بطوطه که در سدة هشتم چند بار به بغداد سفر کرده و از مدارس ، مساجد، مقابر و سایر اماکن مغرب بغداد بتفصیل گزارش داده ، اشاره ای به مسجد براثا نکرده است . از بازسازی احتمالی مسجد در قرن نهم نیز گزارشی در دست نیست ، اما در 914 شاه اسماعیل صفوی پس از فتح بغداد، به بازسازی و آراستن مسجد براثا فرمان داد. از آن پس همواره شیعیان به زیارت آنجا می رفتند و بسیاری از علمای بزرگ شیعه در آن اعتکاف می کردند. در قرن سیزدهم ، به فرمان ناصرالدین شاه قاجار، پاره ای تعمیرات و تزیینات در مسجد صورت گرفت ، اما بعدها قسمتهایی از آن بر اثر طغیان دجله ویران شد.

محلّة براثا که پیش از توسعة کاظمین در پنج کیلومتری این شهر قرار داشت ، هم اکنون به سبب بنای شهرک العطیفیّه در اطراف این محلّه ، به کاظمین متصل شده و در مغرب بزرگراه بغداد- کاظمین و در فاصلة یک کیلومتری مغرب دجله و پل بزرگ آهنی آن واقع است . درِ اصلی مسجد با چند پلهّ به صحن آن باز می شود. در ضلع شرقی صحن ، ایوانی بزرگ قرار دارد که از آن وارد مسجد سرپوشیده و بزرگ براثا می شوند. بر فراز قسمت شمالی و جنوبی ایوان دو گلدستة بزرگ کاشیکاری شده از دور جلب نظر می کند. مقام حضرت علی بن ابیطالب علیه السلام در قبله گاه مسجد، واقع است .

برخی به اشتباه جامع براثا را با یکی دیگر از مشاهد شیعیان به نام مشهدالعتیقه یا مشهدالمنطق واقع در جنوب شرقی شهر منصور میان کاظمین و جعیفر کنونی یکی گرفته اند. به نوشتة مصطفی جواد و احمد سوسه (ص 85) شاید علت آن باشد که پس از ویرانی جامع براثا و محو آثار آن ، عده ای نام آن را به مشهدالعتیقه واقع در شرق براثا داده اند. شاید مسجد علی بن ابیطالب در مشهدالمنطق یا مشهدالعتیقه که بغدادی در مراصد الاطلاع (ج 2، ص 757) نیز از آن یاد کرده است ، به همین جهت ساخته شده باشد.

---

منابع :
(1) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ، بیروت 1386/1966؛
(2) ابن جوزی ، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، بیروت 1412/1992؛
(3) ابن حوقل ، کتاب صورة الارض ، چاپ کرامرس ، لیدن 1967؛
(4) علی بن عیسی اربلی ، کشف الغمة فی معرفة الائمة ، تهران 1294؛
(5) محمدصالح بن محمد برغانی ، موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه ، تهران 1366 ش ؛
(6) عبدالمومن بن عبدالحق بغدادی ، مراصد الاطلاع ، چاپ محمد بجاوی ، بیروت 1373/ 1954؛
(7) مصطفی جواد و احمد سوسه ، دلیل خارطة بغداد المفصل فی خطط بغداد قدیما و حدیثا ، ( بغداد ) 1958؛
(8) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، مدینه ( بی تا. ) ؛
(9) فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ، محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی ، کتاب الوافی ، قم 1404؛
(10) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛


(11) EI , s.v. "Bara ¦ tha ¦ " (by G. Awad).

/ عبدالحسین شهیدی صالحی /