اَلْبَدْءُ وَالتّاریخ ، عنوان کتابی دربارة آغاز آفرینش و تاریخ پیشامدهایی که پس از آن به وقوع پیوسته است . این کتاب را در 355 ابونصربن مطهربن طاهر مقدسی در بُست سیستان ، برای یکی از امیران سامانی نوشت ، اما چون نامش در آن نیامده است ، برخی ، از جمله ابن وردی (ص 283) و به پیروی از او حاجی خلیفه (ج 1، ص 227)، آن را به ابو زید احمدبن سهل بلخی (متوفی 340) نسبت داده اند. منشأ این انتساب احتمالاً نسخه ای خطی ازاین اثر در کتابخانة صدر اعظم داماد ابراهیم پاشا است که خلیل بن الحسن الکردی الوَلاشْجِردی در 622 کتابت کرده (مقدسی ، ترجمة فارسی ، ج 1، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 36) و در آن ، چنان ادعایی کرده است ؛ در حالی که در مقدمة البدء و التاریخ ، نویسنده ، تاریخ تألیف را 355 آورده (ج 1، ص 6) و به تصریح یاقوت (ج 1، ص 141) بلخی در 322 درگذشته است .

ابن ندیم (ص 153) نیز در آثار بلخی از این کتاب نام نبرده است . افزون بر این ، نویسندگان قدیم ، از جمله ثعالبی (ص 501)، ابوالمعالی رازی (ص 5ـ6) و بناکتی (ص 52،150) که از البدء و التاریخ نقل کرده اند، همه آن را به نام مقدسی نوشته اند (مقدسی ، ترجمة فارسی ، ج 1، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 38). منهاج سراج نیز در طبقات ناصری حدود بیست مورد از البدء و التاریخ نقل کرده است (جاهای متعدد). اما اشاره ای تاریخی به کشف معادن طلای خَشباجی (مقدسی ، ج 4، ص 78) در سیستان در 390 که به عنوان یکی از عجایب به کتاب افزوده شده است ، کار تعیین نویسنده و تاریخ نگارش را پیچیده می کند. زیرا نویسندة این بخشها و اینکه آیا در این سال قسمتهای دیگری نیز به کتاب افزوده شده است یا نه ، معلوم نیست .

به رغم شهرت بسیار مقدسی ، سال تولد و وفات او مشخص نیست ، اما احتمالاً چند سالی پس از نگارش این کتاب زنده بوده است . همچنین نسبت مقدسی به وی بدان سبب است که یا از اهالی بیت المقدس بوده که به خراسان کوچ کرده اند یا اقامت طولانی در آنجا داشته است (مقدسی ، ترجمة فارسی ، ج 1، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 39). از مطالب کتاب چنین برمی آید که مقدسی به چند زبان و خط آشنایی داشته ، سفرهای متعددی کرده و از دانشهای وسیع و گوناگون برخوردار بوده است و برای نگارش کتاب از منابع بسیار بهره گرفته است ، از جمله : خدای نامه ، سیرالعجم ، تاریخ خورزاد ، رسالةٌ فی وصف مذاهب الصابئین ، کتاب القرانات ، اوائل الادله ، کتاب الخُرمیّه ، کتاب المعمرین ، تاریخ ملوک الیمن و کتابهای دیگری که بیشتر آنها از میان رفته است (همان ، ص 102ـ111).

البدء و التاریخ 22 فصل دارد و هر فصل شامل چند باب است . این فصول عبارت اند از: در تثبیت نظر و مهذب ساختن جدل ؛
در اثبات آفریدگار و یکتایی آفریننده ...؛
در صفات باری تعالی و اسماء او ...؛
در تثبیت رسالت و ایجاب نبوت ؛
در یاد کردِ آغاز آفرینش ؛
در یادکردِ لوح و قلم و عرش و کرسی و فرشتگان و صور و صراط و میزان ...؛
در آفرینش آسمان و زمین و آنچه در آن است ؛
در ظهور آدم و پراکنده شدن فرزندان او؛
در یادکردِ فتنه ها و کوَایِن و قیام قیامت و سپری گشتن جهان ... و وجوب رستاخیز؛
در یاد کردِ پیامبران و مدت عمر ایشان ...؛
در یادکردِ شاهان عرب و عجم ... تا بعثت پیغمبر ما؛
در یادِکرد ادیان مردم روی زمین و نحله ها و مذاهب هر کدام از اهل کتاب و جز ایشان ؛
در چگونگی زمین و حدود آبادیها و شمار اقالیم و چگونگی دریاها و رودخانه ها و شگفتیهای زمین و آفرینش ؛
در یادکردِ انساب عرب ...؛
در یادکردِ مولد پیغمبر و منشأ وی و بعثت او تا هجرت ؛
در وارد شدن پیغمبر به مدینه و سریّه ها و غزوه های او تا هنگام وفات ؛
در چگونگی شمایل پیامبر خدا و خوی و سیرت و خصایص و آیینهای او ...؛
در یاد کردِ افاضل یاران پیامبر و اولی الامر از مهاجرین و انصار ...؛
در مقالات اهل اسلام ؛
در مدت خلافت صحابه و حوادث و فتوحی که در این دوره روی داد تا روزگار بنی امیه ؛
در فرمانروایی بنی امیه تا آخر روزگار ایشان ...؛
در وصف بنی هاشم و شمارة خلفای بنی عباس از سال 112 تا حدود عصر مؤلف .

مقدسی در این کتاب دانسته های مهمی دربارة تاریخ و دین ایرانیان آورده که بعضی از آنها دست اول است ، از جمله شرح دیدارش از آتشکده ای قدیمی ، اطلاعاتی دربارة پیامبران و قوانین زردشتیان و آرای آنان دربارة آفرینش (ج 1، ص 62ـ63، ج 3، ص 7، ج 4، ص 26ـ30)، مزدکیان ، قباد و مزدک ، آرای خرمدینان دربارة آفرینش ، عروج ارواح ، فرقه های فرعی خُرمیه و چگونگی دیدارش با آنان در ماسَبَدْان و مهرجَان قَدْق و قیام بابک خرمدین (ج 2، ص 20، ج 3، ص 8،167ـ 168، ج 4، ص 30ـ31، ج 6، ص 114ـ119) و همچنین آرای برخی اندیشمندان دربارة کرویت زمین و گردش آن و دیگر سیارات به دور فلک (ج 2، ص 40). دیگر قسمتهای کتاب عبارت اند از: بخش ملوک العجم شامل وصف شاهان داستانی و نیز اشکانی ایران که در آن سه بیت شعر از شاهنامة مسعودی مروزی ، شاعر دورة سامانی ، نقل شده است (ج 3، ص 138، 173)، مروری بر جغرافیای ایران (ج 4، ص 76 به بعد) و شهرهای بنا شده به فرمان فرمانروایان ایرانی (ج 4، ص 98 به بعد)، فتح عراق و ایران به دست مسلمانان (ج 5، ص 169 به بعد)، مرگ یزدگرد ساسانی (ج 5، ص 196ـ199)، فتح جرجان و طبرستان به دست سلیمان بن عبدالملک (ج 6، ص 41ـ43) و نیز اطلاعاتی دربارة شخصیت ابومسلم و شورشهایی که در سدة دوم روی داده است (ج 6، ص 62 به بعد،82 ـ87).

دامنة اثر مقدسی از آغاز آفرینش تا زمان مؤلف را در بر می گیرد (رجوع کنید به همان ، فهرست ) و ازینرو کتاب را در زمرة تاریخهای عمومی قرار می دهد. مقدسی مانند ابن واضح یعقوبی (متوفی ح 284) و مسعودی (متوفی 346) تاریخ پیش از اسلام را به شیوة موضوعی و فرهنگی و تاریخ دورة اسلامی را به ترتیب زمانی سلسله ها مرتب کرده است . توجه مقدسی به اقوام باستان و هند نمونة متقدم علاقه ای است که ابوریحان بیرونی در این باب نشان داده است . او که معتزلی بود، به رشد و تکامل عقل و وحی در تاریخ اهمیت می داد و اصرار داشت که به جنبة رمزی و نمادین افسانه های آفرینش توجه شود (همان ، ج 2، ص 50؛
ایرانیکا ، ذیل واژه ).

گذشته از مزایا و امتیازات فراوان این کتاب ، پاره ای اشتباهات و مسامحات نیز در آن دیده می شود؛
از جمله اشتباه تاریخی در شرح خروج عبدالرحمان بن محمد الاشعث و خلط آن با خروج قرمطیان (ج 5، ص 109(

در فاصلة سالهای 1899ـ1919، کلمان هوار برای نخستین بار البدء و التاریخ را از روی نسخة خطی کتابخانة داماد ابراهیم در شش مجلد به عربی منتشر کرد ( ایرانیکا ، همانجا) که چاپ متوسطی است و در پاره ای از ضبطهای آن اشتباهاتی دیده می شود. ترجمة فرانسوی این کتاب که خبر آن در صفحة عنوان چاپ عربی کتاب داده شده ، ظاهراً هرگز انتشار نیافته است . محمدرضا شفیعی کدکنی هر شش مجلد را با عنوان آفرینش و تاریخ به فارسی ترجمه کرده و در 1374 ش ، همراه با مقدمه ای مفصل و جامع و فهرستهای کامل به چاپ رسانیده است .

---

منابع :
(1) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛
(2) ابن وردی ، خریدة العجایب و فریدة الغرائب ، چاپ محمود فاخوری ، بیروت 1411/1991؛
(3) محمدبن عبیدالله ابوالمعالی ، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی ، چاپ عباس اقبال ، تهران ( تاریخ مقدمه 1312 ش ) ؛
(4) داودبن محمدبناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛
(5) عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛
(6) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه کلیسی ، استانبول 1941ـ1943؛
(7) مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ 1919؛
(8) همان ، ترجمه فارسی : آفرینش و تاریخ ، مقدمه ، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1374 ش ؛
(9) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی ، کابل 1342ـ1343 ش ؛
(10) یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ دیوید سموئیل مارگلیوث ، قاهره 1907ـ 1925؛


(11) Encyclopaedia Iranica , s.v. " A l-Bad ف W a ف l- Ta ف r ¦ â k (by M. Morony).

/ علی اصغر فیهی /