قحطان، ، قحطان، نیای تمام قبایل یمنی (جنوبی). نسب شناسان، مورخان و جغرافی¬دانان مسلمان، قحطان را پدر تمامی مردمان یمن دانسته¬اند. یمنیها خود را بنوقحطان، قبایلِ قحطان یا قحطانی می¬خوانند، همچون قبایل شمالی که خود را عدنانی (جد قبایل شمالی) می نامند. اگر چه برخی ترجیح می دهند قحطان را با معد پسر عدنان ( دینوری، ص14-52، طبری، ج 2، ص270-274؛ مسعودی 1967، ص88) یا با نزار پسر معد مقایسه کنند (مسعودی 1974، ج2، ص239-280-327؛ ابن اثیر، ج2، ص23).

نسب رایج و مشهور قحطان چنین است: قحطا¬ن¬بن عابربن شالخ¬بن ارفخشذ¬بن سام¬بن نوح. دراین نسب، فالخ برادر قحطان است ( ابن هشام، ج1، ص5؛ طبری، ج1، ص211؛ یعقوبی، ج1، ص19-20؛ سمعانی، ج4، ص455 ). نسب مذکور متأثر از نسب نامه¬ای است که، با اندکی اختلاف، در تورات آمده، هر چند که به جای قحطان از نامی مشابه، یعنی یقطان ، استفاده شده است (تورات، سفر پیدایش، باب 10، آیه 26 ). برخی از نسب شناسان عرب، یقطان را برادر یا پسر قحطان دانسته¬اند (ابن قتیبه، ص14؛ مسعودی 1974، ج1، ص46؛ طبری، ج1، ص 205). از سوی دیگر، نام یقطان در تورات از فعل عبری « قاطن» به معنای «کوچک شده» گرفته شده و بنا براین، شاید منظور برادر کوچکتر بوده و چون این معنی در نظر قحطانیان سازگار نبوده است، آن را وارونه کرده¬ و مدعی شده¬اند که یقطان به معنای جبار ( یا ابرمرد ) است ( جوادعلی، ج1، ص356). برخی نیز معتقدند که قحطان معرّب یقطان است ( زبِیدی، ذیل واژه).

برخی قحطان را پسر هود پیامبر معرفی کرده و هود را همان عابر پنداشته¬اند ( ابن¬عبد ربه، ج3، ص368 ). همچنین برخی از نسب شناسان وابسته به قحطان، مدعی¬اند که نسب قحطان به طور مستقیم به اسماعیل پسر ابراهیم علیهماالسلام می¬رسد. طبق این نسب نامه، قحطان پسر همیسع بن تیمن بن نبت بن اسماعیل بن ابراهیم است ( ابن کلبی 1988، ج1، ص131؛ الدمشقی، ص333؛ ابن خلدون، ج2، ص46 ). این نسب به منظور پیوند زدن قحطانیان به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله ایجاد شده است ( رجوع کنید به ادامۀ مقاله ). دربارۀ تعداد فرزندان قحطان نیز اختلاف هست: ابن کلبی 14 تن از آنان را نام برده ( 1988، ج1، ص131 ) و همدانی تعداد آنان را در یک جا 36 تن و در جای دیگر 24 تن ذکر کرده است ( همدانی، ج1، ص 191 به بعد ). یعرب اولین فرزند قحطان بود که پادشاهی یافت و در مقام تحیت به او گفته شد:« صبحت به خیر و نفرین از تو دور باد » ( یعقوبی، ج1، ص195؛ مسعودی 1967، ص80؛ ابن اثیر، ج1، ص79 ). براساس این گزارشها، یعرب کسی بود که فرزندان خود را به یمن آورد و در آنجا مقیم کرد. بنا براین، آنان معتقدند که یعرب پدر تمام قبایل جنوبی است ( ابن کلبی 1987، ص329؛ همدانی، ج1، ص190؛ ابن عبدربه، ج3، ص368 ). از سوی دیگر، نسب شناسان و راویان وابسته به قحطان بر آن¬اند که یعرب نخستین کسی بود که به زبان عربی سخن گفت و به همین دلیل، قحطانیان عرب اصیل¬ ( عرب عاربه ) هستند( مسعودی، 1967، ص80؛ ابن حدید، ص217). این ادعا برخلاف گزارشهای علمای انساب و راویان عدنانی است (یعقوبی، ج1، ص221؛ اصمعی، ص7-8 ).ابن اسحاق و طبری بنوقحطان و بنوعدنان را از نژاد سریانی یا عبری و جزو عربهای مستعربه می دانند و معتقدند که قحطانیان، عربی را از عربهای عاربه یا اصیل (که شامل عربهای بائده یا از بین رفته¬اند) فرا گرفته و اسماعیلیان نیز عربی را از جرهمیان قحطانی ( اسماعیل داماد جرهم ثانی بود، ابن هشام، ج1، ص5 ) در مکه آموخته¬اند ( ابن¬اسحاق، ص1؛ طبری، ج1، ص207).

در نوشته¬های مربوط به ( متعلق به ؟ راجع به؟ منظور از «مربوط به » معلوم نیست. مهین فر) پیش از اسلام عناوینی مانند قطن یا بنو قطن و جو قطن و قحطن وجود دارد که اغلب نام قبیله یا جایی از آنها منظور بوده است. در متنِ « جامه 635 / jamme635»، مربوط به ( راجع به ؟ نوشتۀ ؟ مهین¬فر) حاکم همدانی « شعرا وتر »( در اینجا شعرا وتر مانند اسم مکان به کار رفته است. مهین فر) در قرن دوم میلادی، پس از کدت که همان کنده بوده ، نام قحطن آمده است. این متن به لشکرکشی ِ شعرا وتر( در اینجا شعرا وتر اسم شخص است)به شمال نجران، بر ضد پادشاه مشترک کنده و قحطن، اشاره دارد. از نقش این قبیله در پیش از اسلام اطلاعی نیست، ولی به دلیل شباهت آشکار این اسم با قحطان، احتمالاً با قحطانی که نسب شناسان وی را نیای عربهای جنوبی دانسته اند، ارتباط داشته است ( جوادعلِی ، ج1، ص357؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه ). در جغرافیای بطلمیوس نیز نامی شبیه به قحطان، به صورت کاتانیته (katantae) ، آمده که احتمالاً نام جایی یا قبیله بوده است ( جواد علِی، ج1، ص357 ). مقدسی نیز از ناحیه ای بین زبید و صنعا به نام قحطان و از قبیله ای به همین نام در شمال نجران خبر داده است (ص87 ).

از قحطان قبایل و بطون متعددی منشعب شده¬اند(ابن کلبی 1987، ص484؛ ابن عبدربه، ج3، ص368 به ¬بعد ). برخی از قبایل، چون لخم و جذام و عامله و غسان، به سوی نواحی شمال جزیرةالعرب و شام کوچ کردند و در آن نواحی دولتهای مهمی تشکیل دادند( مسعودی 1974، ج2، ص194-195 ). برخی قبایل دیگر، چون خزاعه و جرهم ثانی و اوس و خزرج، به نواحی حجاز مهاجرت کردند و در شهرهای مکه و یثرب اقامت گزیدند ( یعقوبی، ج1، ص203؛ ابن کلبی 1987، ص332 ). اما قبایلی چون حمیر و سباء و حضرموت و همدان و مذجح، در یمن و جنوب عربستان باقی ماندند و حکومتهای قدرتمندی را در نواحی¬ای که به نام آنان مشهور گشت، پی افکندند ( جواد علی، ج2، ص83 به بعد ).

قبایلی قحطانی را به دو گروه اصلی تقسیم کرده اند: قبایل کوچکتر حمیر و قبایل بزرگتر کهلان. بنا بر روایات، حمیر و کهلان برادر و از فرزندان سبأ بن یشجب بن یعرب بن قحطان¬اند ( یعقوبی، ج1، ص201، ابن کلبی 1988، ج1، ص132؛ الدمشقی، ص333 به بعد؛ ابن درید، ص362 ). ظاهراً حمیریان به عنوان اجداد پادشاهان بزرگ قبل از اسلام، در جنوب عربستان یکجانشین و کشاورز، اما کهلانیان کوچرو و چادرنشین بودند. در واقع، بیشتر قبایل جنوبی که با ظهور اسلام، در شمال عربستان و سوریه و عراق ساکن شدند( قبایلی چون طیءِ ، مذجح، همدان، و ازد )، مدعی¬اند که از نسل کهلان هستند ( د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه ).

رقابت و دشمنی میان قحطانیان و عدنانیان به پیش از اسلام باز می گردد و ریشۀ آن را باید در تضاد و کشمکش میان شهرنشینان و بیابانگردان جست ( جواد علی، ج1، ص492 ). این دشمنیها با جنگ و یورشهای متعدد یمنیها و قبایل شمالی در قبل از اسلام ادامه یافت که در داستانهای ایام العرب انعکاس یافته است( جاد الموالی، ص86-137). این عداوت در اوایل اسلام به صورت اختلاف و دشمنی میان انصار ( اهالی مدینه ) و مهاجرین ( قریش و اهالی مکه )، به ویژه پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله، تشدید گردید و در زمان خلفای اموی به اوج خود رسید. در جریان این ستیزها و رقابتها بود که تدوین انساب و تثبیت آن آغاز گشت ( جواد علی، ج1، ص494 ). مفاخره و فخر ورزیدن به نژاد و قبیله نیز، که ریشه در جاهلیت داشت، در این دوره رواج یافت و به گفتۀ مسعودی، فرزندان نزار و قحطان در مقام تنازع و تفاخر به ملوک و انبیا و مطالب دیگر قصه¬های طولانی و مناظرات بسیار داشتند ( مسعودی 1974، ج1، ص188-280 ). مفاخره در اشعار شاعران دو گروه عدنانی و قحطانی نیز انعکاس داشت و از آن حکایتها و شعرها و حدیثها پدید آمد ( ابوالفرج اصفهانی، ج13، ص142؛ ج14، ص 114،119-122؛ مسعودی 1967، ص 80-82 ، 87-110).

در حالی¬ که قحطانیان به داشتن حکومتهای قدرتمند و با شکوه در عربستان جنوبی افتخار می-کردند، عدنانیان با ظهور پیامبر اسلام در میان قریش، به منزلت و جایگاه والایی دست یافتند که تمام افتخارات قحطانی را تحت¬الشعاع قرار می¬داد. از سوی دیگر، اشارۀ قرآن ( حج، آیۀ 78 ) به اینکه ابراهیم نیای عربهاست و نیز روایت پیامبر اکرم که همۀ عربها از نژاد اسماعیل پسر ابراهیم¬اند (ابن¬سعد، ج1، ص45 )، قحطانیان را بر آن داشت تا در پی وزن تعادلی باشند که از وجهه و اعتبارشان کاسته نشود. آنان در وهلۀ نخست نسب خود را به طور مستقیم به اسماعیل و ابراهیم رساندند و سپس کوشیدند پیامبرانی مانند هود و صالح را به نسب نامۀ خویش بیفزایند ( جواد علی، ج1، ص1-5 به بعد ).

پس از آغاز فتوحات اسلامی، قبایل متعدد قحطانی (یا جنوبی)، به ویژه کهلانیان، در تمام سرزمینهای اسلامی، از سمرقند در شرق تا اندلس در غرب، پراکنده شدند ( سمعانی، ج4، ص455 ). در دورۀ معاصر، بیشتر قبایلی که قحطان خوانده می¬شوند، به صورت بدوی و بیابانگرد در مناطق میان وادی بیشه در عسیر ( استانی در یمن ) و حوطه در عربستان مرکزی زندگی می کنند. الدوتی، سیاح معروف، که در نیمۀ دوم قرن نوزدهم در صحرای عربستان سفر می کرد، با قحطانیان در منطقۀ الحائل ملاقات کرده بود. اینان به الدوتی گفته بودند که از نسل هود پِیامبر هستند و مسکن اولیه¬شان روستاهای کوهستانی اطراف کوه الطور در العسیر بوده است. همچنین گفته بودند که سنی حنبل¬اند و با شترداری و دامداری گذران زندگی می کنند ( الدوتی، مسافرت در صحرای عربستان ). قبایل قحطانی ساکن در ناحیۀ عسیر، از نظر شیوۀ زندگی با خویشاوندان بیابان گردشان متفاوتند و بیشتر به کشاورزی و تجارت مشغولند. اینان در اتحادیه¬ای زندگی می کنند که مشتمل است بر شش قبیلۀ مستقل و جدا از هم در ناحیۀ شرق اَبحا، که فقط در هنگام بحرانها و هجومها به صورت متحد در می آیند (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه ).