گلستان، استانى در شمال ايران .. ، گلستان، استانى در شمال ايران ..

استان گلستان، به مركزيت شهر گرگان، يكى از استانهاى مرزى كشور است كه از شمال با كشور تركمنستان حدود 205 كيلومتر مرز مشترك دارد و. از مشرق به استان خراسان شمالى، از جنوب به استان سمنان و از مغرب به استان مازندران و درياى خزر (مازندران) محدود می شوداست. خليج گرگان* و شبه‌جزيرةۀه ميانكاله* واقع در جنوب‌شرقى درياى خزر، در مغرب استان قرار دارد و ميان استانهاى گيلان و مازندران مشترك است (←رجوع کنید به Ä مركز آمار ايران، 1386ش، ص 58؛ نقشه راهنماى استان گلستان). بنا بر در تقسيمات كشورى در سال 1385ش، اين استان يازده شهرستان به نامهاى آزادشهر، آق‌قلا، بندرگز، تركمن، راميان، على‌آباد، كردكوى، كلاله، گرگان، گنبدكاووس و مينودشت، و 24 شهر دارد (←رجوع کنید به Ä ايران. وزارت كشور، تقسيمات كشورى، آذر 1385ش، ذيل «استان گلستان»). جزيره آشوراده*، متعلق به شهرستان تركمن در درياى خزر، جزو استان گلستان است.

ساختار زمين‌شناسى استان گلستان در زون گرگان ـ رشت از واحد ساختمانى البرز، ــ به‌ويژه البرز شرقى، ــ مطالعه مى‌شود. براساس مطالعات صورت گرفته، مى‌توان گفت كه به‌طور كلى، صفحةۀه زمين‌ساختى استان گلستان در دوره‌هاى مختلف زمين‌شناسى دگرگونى اندكى داشته و بخش اعظم سطح استان در زمان حاضر پوشيده از رسوباتى است كه لايه‌هاى ضخيمى از خاك لُس دارد (←رجوع کنید به Ä درويش‌زاده، ص 253ـ255؛ نيز ←رجوع کنید بهÄ ص540ـ542؛ فورن ـ اشتوكلين، ص 94). در این استان فرايند زمين‌شناسى مذكور به شكل‌گيرى چهره هایپديده‌ها و چهره‌هاى متفاوت طبيعى متفاوتی وجود دارد در استان انجامي:د كه متشكل از دشتهاى شمالى معروف به دشت تركمن* يا تركمن‌صحرا؛، دامنه‌هاى شمالى البرز، كه از شمال به جنوب بر ارتفاع آن افزوده مى‌شود؛ و نواحى مرتفع و كوهستانى رشته‌كوه البرز شرقى. است؛ وسعت دشتهاى شمالى تقريباًآ دو برابر دامنه‌ها و نواحى كوهستانى است (←رجوع کنید به Ä نقشه راهنماى البرز شرقى (مازندران ـ سمنان)). ميان اين سه قسمت، بالغ بر 930،39303 متر متر اختلاف ارتفاع وجود دارد؛ چرا كه پايين‌ترين نقطه استان در سواحل درياى خزر حدود 28 متر پايين‌تر از آبهاى آزاد است و مرتفع‌ترين نقطه آن در شاه‌كوه 3910910،3 مترمتر ارتفاع دارد (←رجوع کنید به Ä نقشه راهنماى البرز شرقى (مازندران ـ سمنان)؛ فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، ج 4، ص 288). قسمت دامنه در استان اگرچه چندان وسيع نيست و در محدودةۀه ارتفاعى 15 تا 85 متر گسترده است، مهم‌ترين شهرها و بيشترين آباديها و نيز مراكز اصلى صنعتى استان را در خود جاى داده است.؛ با اين حال، به سببدليل مشخص نبودن مرزهاى آن، گاهى اين استان به دو بخش دشتى و کوهستانى تقسيم شده است و مطابق با اين تقسيم‌بندى، دشتهاى استان تا ارتفاع سيصد مترى را دربرمى‌گيرد (←رجوع کنید به Ä نقشه راهنماى استان گلستان؛ فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، ج 4، ص 287).

شاه‌كوه مهم‌ترين رشته‌كوه استان است كه در قسمت جنوبى استان در مرز استانهاى گلستان و سمنان امتداد دارد و بلند مرتفع‌ترين قله‌هاى استان را در خود جاى داده است. برخی از قله‌هاى مرتفع استان عبارت اند: گاوكشان به ارتفاع 3813813،3 متر در 37 كيلومترى جنوب شهر گرگان، پيرگرده به ارتفاع 3204204،3 متر در 25 كيلومترى جنوب‌شرقى گرگان، چِل‌چِلى به ارتفاع 123،31233 متر در 30 كيلومترى جنوب‌شرقى گرگان، تَل‌انبار به ارتفاع 3030030،3 متر در 23 كيلومترى جنوب‌شرقى گرگان، و گُل به ارتفاع 3010 010، 3 متر در 26 كيلومترى جنوب شهر على‌آباد از قله‌هاى مرتفع استان به‌شمار مى‌رود (جعفرى، ج 1، ص 145، 161، 195، 461، 475؛ براى اطلاع بيشتر ←رجوع کنید به Ä فرهنگ جغرافيايى كوههاى كشور، ج 4، ص 288ـ306). در قسمت شرقى استان، ناهمواريهايى هست كه كه ارتفاعشان ميان پانصد تا هزار متر است، از جمله عمدتاًآ ارتفاع چندانى ندارند، امتداد دارد؛ مانند گليجه‌داغ، نارلى/ نازلى‌داغ، گوكچه و حالت‌بنى. كه ارتفاع آنها ميان پانصد تا هزار متر است، علاوه بر اين كوهها، رشته‌كوه حاجى‌داغ كه در مرز ميان استانهاى گلستان و خراسان شمالى امتداد دارد، حد فاصل رشته‌ كوههاى البرز و ارتفاعات شمال خراسان به‌شمار مى‌رود و بلندمرتفع‌ترين قلۀه آن به نام آودار، 1562562،1 متر ارتفاع دارد (←رجوع کنید به Ä جعفرى، ج 1، ص 206؛ آمارنامه استان گلستان، ص 1ـ14). اين استان از مناطق زلزله‌خيز است و گزارشهاى متعددى از زمين‌لرزه‌هاى استان و خسارات آن گزارشهاى متعددى وجود دارددر دست است (←رجوع کنید به Ä امبرسز و ملويل ، ص 37ـ38، 44ـ45، 47؛ نجفى كانى، ص 14، 17).

رودهاى اترك*، قره‌سو* و گرگان* مهم‌ترين رودهاى استان¬ انداست كه از كوههاى شرقى استان و شمال خراسان سرچشمه مى‌گيرند و به درياى خزر مى‌ريزند. چند درياچه مانند تنگُلى، آلاگل، آجى‌گل، اينچه‌برون و ايحه در سطح استان هست،است از جمله تنگُلى، آلاگل، آجى‌گل، اينچه‌برون و ايحه، کهو از در برخى از آنها ، به‌سبب شورى زياد آب، هر ساله نمك فراوانی زيادى استحصال مى‌شود (رياحى، ص 22). آبهاى زيرزمينى استان، به‌ سبب اوضاع شرايط مساعد اقليمى در بخشهاى جنوبى و، جنس خاك و نفوذ زیاد بالاى آب در سفره‌هاى زيرزمينى، بسيار غنى است. نحوةه بهره‌بردارى از اين سفره‌ها بااز طريق چاههاى عميق، نيمه‌عميق و چاههاى آرتزين (جهشى)، در برخى مناطق موجب پايين رفتن آبهاى زيرزمينى شده است (←رجوع کنید به Ä گرگانى، ص110ـ116). براى بهره‌بردارى از آبهاى سطحى استان، چند سد بر روى رودهاى استان احداث شده كه مهم‌ترين آنها، وشمگير يا گرگان بر روى گرگانرود، نومل يا كوثر بر روى قره‌سو، و آلاگل بر روى اترك است كه به‌ ترتيب در سالهاى 1349ش، 1373ش و 1372ش بهره‌بردارى شده اند (فرهنگى، ص 152، 214، 222؛ آمارنامه استان گلستان، ص 1ـ36، 1ـ37).

آب و هواى استان بسیار تا حد زيادى متأثر از جريانها و سيستمهاى اقليمى فرامنطقه‌اى است. به‌طور كلى، از جنوب به شمال و از مغرب به مشرق، از ميزان بارش و، دما و رطوبت كاسته مى‌شود. این استان و داراى چهار منطقه اقليمى است. شامل: آب و هواى مديترانه‌اى در شهرستانهاى گرگان و شهرستانهاى شمالى آن، با ويژگى خشكى هوا در تابستانها، بارش کم عدم بارش كافى در طول سال و نباریدن برف عدم بارش برف و يخ‌بندان در طول سال؛ آب و هواى كوهستانى در مناطقی با ارتفاعق 1500 تا 3000 مترى در جنوب استان، با ويژگى تابستان معتدل و كوتاه، زمستان سرد و طولانى، كاهش ميزان دما و بارش در طول سال؛ آب و هواى سرد كوهستانى در مناطق مرتفع بيش از 3000 متر، كه پربرف‌ترين قسمت استان است، با زمستانهاى بسيار سرد و طولانى و تابستانهای كوتاه؛ است و و منطقه با آب و هواى معتدل و مرطوب در قسمتهاى مركزى استان، با بارش سالانه در حدود هشتصد ميليمتر. در جدول 1 وضعيت اقليمى برخى از ايستگاههاى استان آمده است

جدول :1 اوضاع جوى ايستگاههاى سينوپتيك استان در 1376ش

ننام¬ ايستگاه ¬متوسط ¬دمابه¬سانتيگراد ميزان ¬بارش به ميليمترش ¬تععداد ¬روزهاى يخ‌بندان¬ تعداد روزهاى¬بارانى



به سانتيگرادبه ميليمتريخ‌بندان بارانى

هاشم‌آبادگرگان 9ر 17 55ر 535 13 114



گرگان

گنبدكاووس 5ر 18 6 6ر 421 14 117

مراوه‌تپه 9ر 17 33ر 482 20 20 84

آمارنامةه استان گلستان (ص 1ـ25)

پستى و بلندى و تفاوتهاى اقليمى ، موجب تنوع پوشش گياهى در استان گلستان شده است.، در جنوب و جنوب‌شرقى استان، به‌ويژه در دامنه‌ها و كوههاى با بيش از هزار مترارتفاع، جنگلهاى انبوه با درختان عمده سرو، افرا، انجير، بلوط و گردو وجود داردقابل مشاهده است. درمناطقی با اراضى سيصد تا هزار متر ارتفاع، درختان و درختچه‌هاى سفيدار، زيتون، شمشاد، و كاكرك، و در دشتهاى با كمتر از سيصد مترارتفاع، بوته‌هاى صحرايى و مراتع ديده مى‌شود. در 1376ش، بنابر آمار اداره كل منابع طبيعى استان، مساحت جنگلهاى استان (در 1376ش) برابر 000،379 هكتار بود كه از اين ميزان، بالغ بر 000،249 هكتار جنگلهاى تجارتى است، 000،60 هكتار جنگلهاى حفاظتى و 000،70 هكتار جنگلهاى مخروبه است (←رجوع کنید به Ä آمارنامه استان گلستان، ص 9ـ35 تا 9ـ37؛ رياحى، ص 26ـ27؛ براى اطلاع بيشتر از نام جنگلهاى استان گلستان ←رجوع کنید بهÄ معينى، ص 293ـ297؛ نيز ←رجوع کنید به Ä جنگل*). جنگلهاى بخش شرقى استان معروف به جنگل گلستان معروف و جزو پارك ملى گلستان است (←رجوع کنید به Ä ادامةۀه مقاله). مراتع استان به سه قسمت ييلاقى، ميان‌بند و قشلاقى تقسيم مى‌شود. در دشت تركمن به‌سبب دماى بالا و، بارش اندك و، تبخير زياد و شورى خاك، پوشش گياهى فقير است و عمدتاًآ گياهان مقاوم دربرابربه شورى مى‌رويد (←رجوع کنید به Ä مركز آمار ايران، 1386ش، ص230؛ وخشورى، ص70ـ72، 114ـ116، 157ـ162).

تنوع جانورى در استان گلستان، به سببدليل عرصه‌هاى زيستى گوناگونمختلف، تنوع جانوران بسیار است:گسترده است. علاوه بر جانوران گوناگون در مناطق جنوبى و شرقى استان؛ پرندگان متنوعیختلفى در بخشهاى مركزى و شمالى، به‌ويژه در سواحل؛، و انواع آبزيان و ماهيان خاويارى در تالابها و درياچه‌ها و، خليج گرگان و منابع آبى استان. يافت مى‌شود. در جدول، ل 2 مناطق حفاظت شده و آب‌بندهاى زيستگاه پرندگان مهاجر استان آمده است.



جدول :2 2: مشخصات ¬ مناطق ¬حفاظت‌شدهۀ ¬استان ¬

شهرستان ¬¬ نام ¬منطقه¬ مساحت



¬به‌هكتار

تركمن¬ شكارگاه ممنوعه تالاب گميشان 0000 ، 5

بندرگز پناهگاه حيات ‌وحش ميانكاله¬ نامشخص

گرگان¬ منطقةۀه حفاظت‌شدةۀه جهان‌نما 650، 30

گنبدكاووس¬ مجموعةۀه تالابهاى بين‌المللى (آراگل) 058، 3

مينودشت¬ پارك ملى گلستان 895، 91

مينودشت¬ شكار ممنوعه عزيزآباد 000، 15

آمارنامةۀه استان گلستان (ص 9ـ40).

استان گلستان در براساس سرشمارى عمومى نفوس و مسكن سال 1385ش، استان گلستان داراى 000،380 خانوار و 087، 617،1 تن جمعيت بوده است (←رجوع کنید به Ä مركز آمار ايران، 1386ش، ص 103) که از آن میان، . نيز بالغ بر 000،795 تن (1ر49%) جمعيت شهرنشين، و بالغ بر 000،819 تن (6ر50%) روستانشين، و بقيه غيرساكن بوده‌اند (←رجوع کنید به Ä همان، ص 103).

از نظر تقسيماتى، استان گلستان از قديم مسائل ويژه‌اى داشته است (←رجوع کنید به Ä ادامةۀه مقاله). در 1325، شهرستان گرگان چهار بخش داشت، به مركزيت گرگان. داشت و در 1310ش استرآاباد شامل دو قسمت دهستان در شمال و وَرْكان در جنوب بود و ده ناحيه داشت، به نامهاى صحرا، انزان، سدن رستاق، كوهپايه، استرآباد رستاق، ملك، كتول، فندرسك، راميان، كوهسارات و حاجى‌لو داشت (←رجوع کنید به Ä وزارت كشور، 1325، ص 4؛ كيهان، ج 2، ص 304ـ307). از زمان شكل‌گيرى تقسيمات جديد كشورى ايران در 1316ش، شهرستان گرگان – كه همةۀه محدودةۀه فعلى استان را دربرداشت –، يكى از شهرستانهاى استان دوم (مازندران) بود، اما در 1355ش ، به صورت دو شهرستان در همين استان ضبط شده آمده است (ايران. وزارت كشور. قانون تقسيمات كشور و وظايف فرمانداران و بخشداران، ص ]3ـ 4[؛ همان، 1355ش، ص ]14ـ 15[). اين استان در 1376ش، اين استان با جدا شدن از مازندران جدا مستقل شد و و سپس، تغييراتى در تقسيمات آن تغييراتى صورت گرفت (←رجوع کنید به Ä ايران. قوانين و احكام، ص 1106ـ1107؛ آمارنامةۀه استان گلستان، ص 1).

نام استان ظاهراًآ برگرفته از نام پارك جنگلى يا جنگل گلستان، واقع در مشرق استان، است (رياحى، ص 12؛ پيشگفتار؛ ←رجوع کنید بهÄ نقشةۀه راهنماى استان گلستان). اقتصاد استان به‌طور كلى بر كشاورزى و پس از آن بر صنعت و خدمات استوار است. اين استان، به سبب داشتن خاک مناسب و منابع آبی، از مناطق حاصلخيز كشور به‌شمار مى‌رودفت. و خاك مناسب و منابع آبى از دلايل عمده آن است. مجموعه زمینهای اراضى زيركشت زراعى يا كشت يك ساله استان در 1376ش، 000،589 و در 1382ش ، 000،539 هكتار بوده گزارش شده است (←رجوع کنید به Ä آمارنامه استان گلستان، ص 5ـ9؛ مركز آمار ايران، 1384ش، ص 21). در 1376ش، از كل زمینهایاراضى زيركشت، 51% به كشت گندم و جو، 29% به محصولات مورد نياز كارخانه‌هاى صنعتى روغنى مانند پنبه و، كنجد و كلزا، و 5% به كشت برنج اختصاص داشته است. از دیگر محصولات مهم اين استان، توتون و محصولات جاليزى است كه به دیگرساير استانها صادر مى‌شود، از محصولات مهم ديگر اين استان است (←رجوع کنید به Ä آمارنامه استان گلستان، ص 5ـ9؛ مركز آمار ايران، 1384ش، ص 55ـ56).

استان گلستان به سرزمين پنبه‌كاران و سرزمين طلاى سفيد مشهور است و داراى رتبةه نخست توليد پنبه و توليد كنندةۀه نيمى از محصول پنبه در كشور است.به‌شمار مى‌رود، محصول پنبةۀه استان از نظر ظرافت الياف و كيفيت آن شهرت دارد. فراورده‌هاى باغى این استانآن هلو، گيلاس ـ آلو، سيب، انار، انجير، پرتقال و نارنگى است كه بيشتر در دامنه‌هاى شمالى البرز و مناطق پايكوهى به‌عمل مى‌آيد. عبارت‌اند از: هلو، گيلاس ـ آلو، سيب، انار، انجير، پرتقال و نارنگى در مناطق مرتفع نيز، گردو به‌عمل مى‌آيد كه علاوه بر تأمين نياز استان، به دیگساير استانها صادر مى‌شود (←رجوع کنید به Ä آمارنامه استان گلستان، ص 9ـ26؛ مركز آمار ايران، 1384ش، ص 75).

دامپرورى به‌ سبب گستردگى مراتع استان، دامپرورى از رونق دارد نسبى برخوردار است و فعاليت اصلى عشاير تركمن به‌شمار مى‌رود. مهم‌ترين دامهاى استان، به‌ويژه ميان تركمنها، گوسفند و، گاو و بز و ، اسب و نژاد تركمن است كه شهرت جهانى دارد و بز است (←رجوع کنید به Ä مركز آمار ايران، 1384ش، ص 23؛ نيز ←رجوع کنید بهÄ مشيرى، ص 151ـ153). در اين استان از حدود 5006500،6 نفر شتر نیز نگهدارى مى‌شود (←رجوع کنید به Ä آمارنامه استان گلستان، ص 10-15ص10ـ13، 10ـ15). زنبوردارى و صيادى از ديگر فعاليتهاى ديگر اقتصادى استان است و صيد انواع ماهیيان، به‌ويژه ماهی خاويارى، در آن اهميت دارد. ، در 1376ش، بيش از 000،58 كيلو خاويار در استان توليد شده است (همان، ص10ـ42).

صنايع استان، شامل صنايع سنگين و سبك توليدى و صنعتى، در دو شهرستان گرگان و گنبدكاووس بيشتر از بقيه شهرستانهاست.؛ بيشتر فعاليتهاى صنعتى استان توليد موادغذايى محور بيشتر فعاليتهاى صنعتى استان است (←رجوع کنید به Ä همان، ص 11ـ22). شهركهاى صنعتى در شهرستانهاى آق‌قلا، بندرگز و مراوه‌تپه واقعفعال اند.است و واحدهاى صنعتى روغن‌كشى و تصفيةۀه روغن هم فعالیت دارند، مانند كارخانۀه روغن‌كشى على‌آباد (خاوردشت)، كه بزرگ‌ترين واحد صنعتى روغن‌كشى كشور است. درصنايع ‌دستى، كه بيشتر به دام وابسته است، استان گلستان جايگاه مناسبى در كشور دارد و برخى از توليدات آن، به‌ويژه فرش دست‌باف و، لباسها و پوشاك سنّتى تركمنى و، دستمالهاى ابريشمى، استان گلستان شهرت فراوان دارد (←رجوع کنید به Ä عسگرى خانقاه ـ كمالى، ص 172ـ178؛ فرهنگ جغرافيايى آباديها، ج 17، ص 106، 109؛ همان، ج 29، ص 31، 114، 151ـ152).

استان گلستان از قديم نقش ارتباطى ويژه‌اى داشته است. در منابع متقدمقديم اسلامى نیز از نيز وجود راههاى ميان شهرهاى استان به رى و، طبرستان و توس و منزلگاههاى ميان‌راهى در محدودۀه این استان سخن گفته شده است را تأييد مى‌كند (←رجوع کنید به Ä يعقوبى، ص 276ـ277؛ اصطخرى، ص 216ـ217؛ مقدسى، ص 372ـ373). در سدةۀه هشتم، حمداللّه مستوفى اطلاعات بيشترى از راههاى ايران به خوارزم كه از شهرهاى استان مى‌گذشت، و نيز از راههاى شمال ايران به بيابانهاى آسياى مركزى و دهستان (← Ä ادامةه مقاله) اطلاعاتی داارائه كرده است (ص 176).

امروزه اين استان در مسير راه اصلى شمال‌غرب به ـ شمال‌شرق ايران قرار دارد و راه‌آهن شمال كشور، كه احتمالاً از 1317ش به بهره‌بردارى رسيده است، مركز استان و بندرتركمن را از طريق مازندران به تهران مرتبط مى‌سازد. همچنین، نيز گرگان داراى فرودگاه ى در شمال شهر است. پيوند ارتباطى زمينى شهرهاى استان با استانهاى مجاور از طريق آزادراه گرگان ـ بهشهر در مغرب و راه اصلى مينودشت ـ بجنورد در مشرق، برقرار می شوداست (←رجوع کنید به Ä اطلس راههاى ايران 1387، ص 12ـ13، 26).

اين استان تركيب نژادى و مذهبى متنوعى دارد. به‌طور كلى بيشتر اهالى استان به فارسى و تركى تركمنى (لهجةۀه شرقى اوغوز) سخن مى‌گويند و در قسمتهاى مختلف استان، تفاوت گويش وجود دارد، حتى ميان طوايف يموت و گوكلان چشمگير است.؛ علاوه بر آن، گروههاى مهاجر به اين استان، مانند بلوچها و، زابليها و كردها، نیزهريك موجب رواج زبانهاى خود در بخشهايى از استان شده‌اند. بيشتر اهالى استان مسلمان و پيرو شيعۀ دوازده امامی ه اثناعشرىیا و سنّى حنفى‌اند. شيعيان بيشتر در شهرستانهاى گرگان، على‌آباد، كردكوى، بندرگز، راميان و مينودشت و اهل سنّت عمدتاًآ در شهرستانهاى گنبدكاووس، آق‌قلا، تركمن و كلاله زندگى مى‌كنند (←رجوع کنید به Ä گرگانى، ص 95؛ عسگرى خانقاه ـ كمالى، ص 154ـ158؛ آمارنامةۀه استان گلستان، ص 2ـ10، 2ـ11؛ كيهان، ج 2، ص 307؛ هيئت، ص 279؛ فرهنگ جغرافيايى آباديها، ج 17، ص 106، 108، همان، ج 29، ص30، 114، 150).

استان گلستان از نواحى باستانى ايران و داراى آثار تمدنى بسيار است. در زمان ساسانيان، جزو طبرستان و ايالتى در پتشخوارگر* بوده است (←رجوع کنید به Ä ابن‌اسفنديار، ج 1، ص 74). محدودۀ ه اين استان در اوايل اسلام، به‌ويژه قرن اول، به نحوى متزلزل تا ربع خراسان بود، اما به نوعى داراى وحدت سياسى داشت و مستقل بود و در قرون بعد، گاهى با طبرستان اداره مى‌شود (←رجوع کنید به Ä اشپولر، ج 2، ص 73). پس از حكومت آل‌زيار در سدةۀه چهارم، وحدت سياسى آن از بين رفت (←رجوع کنید به Ä بارتولد، ص 143). پس از حملةۀه مغول و نيز در سدةۀه هشتم، جزو مازندران بوده است (حمداللّه مستوفى، ص 159؛ نیز ←رجوع کنید بهÄ جوينى، ج 2، ص 49، 73). در دورةۀه صفويه، به محدودةۀه اين استان ولايت جرجان و از آن پس تا دورةۀه پهلوى اول، استرآباد گفته مى‌شد (←رجوع کنید به Ä جرجان*، بخش و ولايت؛ استرآباد* ، گرگان* ؛ نيز ←رجوع کنید بهÄ اسكندرمنشى، ج 2، ص 545ـ546، 564ـ565؛ كيهان، ج 2، ص 304ـ309؛ رزم‌آرا، ج 3، ص 254ـ256، 261ـ263؛ ). گرگان* در سدةۀه سيزدهم، بلوكات استرآباد در دو گروه ولايت و يموت قرار داشتند.، گروه ولايتِ استرآباد، هفت بلوك ‌ونيم داشت( شامل شاهكوين و ساروين، استرآباد رستاق، سدن رستاق، دهات ملك، كتول و فندرسك) داشت و بر اهل شهر و، بلوكات و، قصبات و نواحى دلالت مى‌كرد،، اما يموت بر صحرا و آلاچيق‌نشينها اطلاق مى‌شد كه بيان کنندۀگر كوچ‌گرى تركمنها بود (←رجوع کنید به Ä ذبيحى، 1348ش، ص 28ـ33؛ نيز ←رجوع کنید بهÄ همو، 1363ش، ص 187ـ189؛ تركمن*( 1)). طبق گزارشی که چاپ شده در 1328 چا پ شده، 1328/1910 ولايت استرآباد، به‌طول كامل استان گلستان را پوشش نمى‌داده و هد بلكه شامل قسمتى از آن مى‌¬شده استگردد (←رجوع کنید بهÄ فرهنگ جغرافيايى ايران. خراسان، ص 65).

از اين استان آثار بسيارى به‌دست آمده است،؛ از جمله در تورنگ‌تپه، در نوزده كيلومترى مشرق گرگان، انواع ظرفوف و سلاحها كشف شده است كه بر تمدن كهن آنجا دلالت دارد (←رجوع کنید به Ä معطوفى، ص 6ـ12). برخی از مكانهاى تاريخى استان، كه از آنها در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است، عبارت اند از: مسجاجد گلشن و مسجد جامع در گرگان، مسجد كريم در گنبدكاووس، امامزاده‌هاى اسحاق و نور در گرگان، امامزاده يحيى‌بن زيد در گنبدكاووس، گنبد قابوس‌بن وشمگير كه در 397 در شهر گنبدكاووس ساخته شده است، ويرانه‌هاى شهرهاى باستانى جرجان* و دشت حلقه در(نزديكی شهر مراوه‌تپه)، پل‌آق‌قلا، برج يا ميل رادكان*، آثار ديوار دورةۀه ساسانى قزل‌آلان يا ديوار دفاعى گرگان كه به‌طول حدود 155 كيلومتر از شهر خواجه‌نفس در ساحل درياى خزر تا شمال شهرستان گنبدكاووس احداث شده است، كاخ دورةۀه پهلوى گلستان در گرگان، و تپه‌هايى مانند تپه سعدآباد، گميش‌تپه/ گمش‌تپه، و نظام‌آباد بالا و پايين از جمله مكانهاى تاريخى استان است كه برخى از آنها در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است (رابينو، ص 137ـ138، 148؛ ←رجوع کنید بهÄ آمارنامه استان گلستان، ص 7ـ22؛ وخشورى، ص 3ـ5؛ ستوده، ج 5، جاهاى گوناگون؛ رياحى، ص90ـ93). از اين استان از قديم مهد بزرگان و مشاهير بسيارى برخاسته اند، از جملهبوده است. به‌جز بزرگان جرجان* و استرآباد* حمزةة‌بن يوسف سهمى* (متوفى 427)،، مؤلف تاريخ جرجان؛، و برخى امراى آل‌زيار، كه در سده‌هاى چهارم و پنجم بر اين استان حكومت كردند، از جملهمانند شمس‌المعالى قابوس‌بن وشمگير* (متوفى 403)؛ و مختومقلى فراغعى، شاعر تركمن (متوفى 1207) را مى‌توان نام برد (←رجوع کنید به Ä ستوده، ج 5، جاهاى گوناگون؛ نيز ←رجوع کنید بهÄ آرمون، ج 3، ص 143؛ عاشورپور و آق، ج 1، ص 49؛ رحيمى داشلى‌برون، ص 12ـ14).

نيز ←رجوع کنید بهÄ جرجان*؛ استرآباد*