فضل امام خیرآبادی، ، فضل امام خیرآبادی، عالم و حکمت شناس و مؤلف هندی قرن سیزدهم. وی فرزند محمد ارشد هرگامی بود. نسبتش به شیرملکبن عطا ملک میرسد که در ناحیه ای از ایران حکومت داشت. جدّ اعلای شیر ملک، به قولی، خلیفه عمر بوده است (رجوع کنید به حسنی، ج7، ص 383؛ د. اردو، ذیل فضل امام)؛ البته در صحت این نسب نامه و از نسل عمر بودن فضل امام تردید وجود دارد (رجوع کنید به ثبوت، ص141 پانویس2؛ ص287 پانویس1). پدر فضل امام، مردی نیک بود و با مولانا احمدالله محدّث خیرآبادی، که از مدرسان شرح الهدایه ملاصدرا بود، بیعت کرد( د. اردو، همانجا).
فضل امام تحصیلات رسمی را در خیرآباد نزد سید عبدالواجد کرمانی خیرآبادی به پایان رساند (رحمانعلی، ص136؛ د. ا ردو، همانجا). بنابه گزارش اختر راهی (ص 190)، او از محضر ملامحمد ولی فرنگی محلی نیز بهرهمند شد و در علوم و فنون گوناگون به استادی رسید. وی در طریقت با شاهصلاحالدین گوپاموی بیعت کرد.
فضل امام از مدرسان و مروّجان علوم عقلی بود و در منطق و حکمت از همۀ معاصران خود برتر شمرده میشد (رحمانعلی، ص162). برخی گفته¬ اند که از فقه و حدیث چندان بهرهای نداشته است (رجوع کنید به حسنی، همانجا). فرزند او فضل حق، صدرالدین دهلوی متخلص به آزرده*، و شاه غوث علی پانی پتی از شاگردان او بودند (حسنی، ج7، ص 226؛ اختر راهی، ص 191).
فضل امام در دهلی به مناصب مهم حکومتی، از جمله صدرالصدور، نایل شد (سامرایی، ص659). وی در اواخر عمر در زادگاه خود، خیرآباد، اقامت گزید. او در 1244 درگذشت. غالب، شاعر پارسیگوی مشهور هند، قطعه شعری فارسی به عنوان مرثیه و مادّه تاریخ وفات او سرود (د. اردو، همانجا).
برخی از آثار او عبارت اند از: المرقاة المیزانیة، در منطق، که رسالۀ درسی بود و نوادۀ او عبدالحق آن را شرح کرده و به اردو نیز ترجمه شده است؛ تشحیذالاذهان فی شرح بدیع المیزان، در منطق؛ شرح یا حاشیه بر افق المبین میرداماد؛ تلخیص شفای ابنسینا؛ آمدنامه، در دستور زبان فارسی؛ نخبةالسیر، در تاریخ پادشاهان؛ خلاصةالتواریخ؛ و تراجمالفضلا، به فارسی، مشتمل بر زندگی¬نامۀ علما و فضلای منطقۀ او در لکهنو. این کتاب با ترجمۀ انگلیسی آن به قلم بزمی انصاری، در1335ش/ 1956 در کراچی به چاپ رسیده است (اختر راهی، ص 193؛ د. اردو، همانجا؛ منزوی، ج10، ص134ـ136).
منابع : (1) ای ـ ایس انصاری [واداره]، ذیل «فضل امام» در اردو دایرةالمعارف اسلامیه، لاهور 1384ـ1410/ 1964ـ1989؛ (2) اختر راهی، تذکره مصنفین درس نظامی، لاهور 1398/ 1978؛ (3) اکبر ثبوت، فیلسوف شیرازی در هند، تهران 1380؛ (4) عبدالحیبن فخرالدین الحسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، حیدر آباد دکن 1399/ 1979؛ (5) یونس سامرایی، علماء العرب فی شبه القارة الهندیة،بغداد 1986؛ (6) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد1367ش/ 1498/ 1988؛ (7) رحمانعلی ناروی، تذکره علمای هند ( تحفة الفضلاء فی تراجم الکملاء)، لکهنو 1312/1893.
/ اکبر ثبوت /