لنجان ، لنجان، شهرستان، شهر و ناحیهای قدیمی در استان اصفهان.
شهرستان لنجان در جنوب غربی استان اصفهان قرار دارد واقع و مشتمل است بر دو بخش(بخش به نامهای مرکزی و باغ بهادران)، و پنج دهستان( با نامهای آشیان، خرّم ¬رود، چم -رود، چم ¬کوه و زیرکوه)، و هشت شهر( شامل: چمگردان، زایندهرود، سدةه لنجان، فولاد شهر، ورنامخواست، باغ ¬بهادران، چرمهین* و زرّین ¬شهر)، که (نام امروزی ریز ← ادامةه مقاله) مرکز شهرستان استبه شمار میرود (←رجوع کنید به ایران.، وزارت کشور، 1385ش،؛ ذیل «استان اصفهان»). آب و هوای آن معتدل و خشک است (جعفری، ج 3، ص 1152). نواحی مرکزی و جنوبی شهرستان لنجانم را دشت هموار و حاصلخیز و نواحی شمالی و جنوبی آن را کوههایی فرا گرفته است.، که از بلندترین کوههایارتفاعات این شهرستان، کوه اُسین (بلندمرتفعترین قللّه ﺣ هـ 2910متر)، در جنوب، واقع شده است. (همانجا). زایندهرود* زمینهای شهرستان را آبیاری میکند (← همانجا). خاکشیر، شاهتره و گل خطمی پوشش عمدةۀ گیاهی آنجاست و روباه و ، گرگ و، شغال و، بزکوهی و کبک از جانورانی حیاتهستند که در آنجا زندگی می کنند جانوری آنجاست ( فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج 71، ص 238). از محصولات عمدةۀ لنجان، گندم و، جو و، برنج، و از فراآوردههایمحصولات باغی از جمله سیب، گلابی، توت، گردو، فندق، به و مقدار قابل توجهی انگور است (همانجا). اهالی لنجان، علاوه بر کشاورزی وزراعت، باغداری و دامداری، به بافت قالی نیز اشتغال دارند. قالیهای این شهرستان از اقلام صادراتی است که صادر میگردد (همانجا).
ناحیةۀه لنجان، به سبب عبور زایندهرود، شرایط بسیار مساعدی برای تأمین آب مورد نیاز کارخانه هایجات صنعتی را در خود فراهم کرده را می تواند تأمین می کند.است. طرح احداث کارخانةۀه ذوب آهن درتاریخ 23دی/10/1344 به تصویب مجلس شورای ملی رسید. و به دنبال آن شرکت مللّی فولاد ایران، پس از تأسیس، قراردادی را برای احداث کارخانةۀه ذوبآهن در ایران، با مؤسسةۀ «ه «تیاژ پروم اکسپورت» شوروی قرارداد بست. ایجاد کرد به این ترتیب، آنها دشت طبس را در 45 کیلومتری جنوب غربی اصفهان وپنج 5 کیلومتری زایندهرود و در کنار جادةۀ اصفهان ـ شهر کرد، را برای احداث کارخانه مناسب دیدند (قادری، ص 213، 215ـ 216). از 1346ش کارهای اجرایی احداث کارخانه ساختمان واحدهای مختلف کارخانه از 1346ش شروعآغاز، و در نیمةه اول دی 1350 بهرهبرداری از مجتمع تولید چدون آغاز شد و تولید محصولات فولادی، با راهاندازی بخش فولادسازی ومهندسی نورد، در دی 1351 و عملیات کمپلکس چدون در 1357ش به پایان اتمام رسید (همان، ص 216).
کارخانۀ ذوبآهن در 1350ش، فولادشهر که با نام آریاشهر را در 1350ش بنا گذاشت، کهه و در سال 1372ش به شهر تبدیل شد و از 1360ش به¬تدریج از تملک کارخانه بیرون آمد.ه بود در آغاز، به توسط کارخانةه ذوبآهن و با هدف از احداث آن، اسکان شاغلان مهاجر کارخانه و نیروهای متخصص خارجی بود بنا گردید و به عنوان شهر خوابگاهی متعلق به کارخانه تا 1360ش مورد اسکان قرار گرفت و از این سال به ¬تدریج از تملک کارخانه بیرون آمد (همان، ص 31). آریاشهر پس از انقلاب فولادشهر خوانده شد (همان، ص 33).
صنایع نظامی، صنایع ماشینسازی، صنایع غذایی و نیز پالایشگاه قطران برخی از صنایع موجود در شهرستان لنجان است (همان، ص 217).
اهالی مردم شهرستان لنجان شیعۀ مسلمان شیعه، دوازده امامی اند، هستند و به فارسی با گویش اصفهانی سخن می گویندگفتگو میکنند (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج 71، ص 238). ایل بختیاری در دهستان زیرکوه، از بخش باغ ¬بهادران، قشلاق دارند (←رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 36). در سرشماری 1385ش، شهرستان لنجان شهرستان لنجان در سرشماری 1385 ش ،225559 225559تن تن جمعیت داشت، که از این تعداد 162808تن (ﺣحدود 72 %درصد) شهرنشین بودند هستند (←رجوع کنید به همان، 1385ش، ذیل «استان اصفهان»).
از لحاظ تقسیمات کشوری، در حدود 1332 ش آبادیهای شهرستان لنجان در بخش فلاورجان یا لنجانات، تابع شهرستان اصفهان(، از استان دهم، یعنی ، اصفهان)، بود (←رجوع کنید به رزمآرا، ج 10، ص 1، ذیل «سازمان اداری استان دهم»). در 14آذر/9/1352 به شهرستان بدل شد و شهرهای زرّینشهر در 1336ش،؛ باغ بهادران در 1341ش،؛ چمگردان در 1362ش،؛ ورنامخواست در 1368ش،؛ فولادشهر در 1372ش،؛ زایندهرود و سدةه لنجان در 1379ش در آن تشکیل شدند (←رجوع کنید به ایران.، وزارت کشور، 1379ش، ص 11؛ همو، 1382ش، ذیل «استان اصفهان»).
از آثار تاریخی آنجاست:1)؛ گورستان زردتشتیان و غار چهل دختران در کوه شاهلولاک (قادری، ص 170؛، نیز ←رجوع کنید به ادامةۀه مقاله).2)؛ قلعةۀه کافر، متعلق به دورۀ ساسانی و از کهنترین آثار قدیمی منطقه، که در شمال غرب و مغرب شهر باغ ¬بهادران و در دشت وشمندگان/ وشمندجان قرار دارد و قرار دارد. این قلعه متعلق به دورة ساسانی است و از کهنترین آثار قدیمی منطقة لنجان به شمار میرود (همان، ص 171، 175). و در آن حفرههای سفالین با اجساد مردگان درون آنها به دست آمده است (همان، ص 171). این قلعه را قلعةه کافر قلعةۀه گبر هم خوانده اند میشود و در آن در این قلعه آتشکدهای وجود داشته که در آن آتش مقدّس حامی و نگهبان مردم محل نگهداری میشده است (همانجا).3)؛ قلعۀ نظامی باغ بهادران در شمال شهر باغ بهادران. این نام را نام باغ بهادران را گونةه تغییر شکل یافتةۀه واژةۀه باغ آذران گفتهاند (همانجا)، اما نام صحیح آن باغ وردان، یعنی باغ گلها، است میباشد (مهریار، ج 1، ص 185ـ 186). اهالی این شهر مردم باغ بهادران نام شهر خود را باغ وردان تلفظ میکنند (همان، ص 185). در شمال این شهر قلعهای با نام قلعةه باغ بهادران نیز وجود دارد که به شکل قلعة نظامی است و معماریقلعۀ مذکور آن بها سبک قلاع صفویه و افشاریه ساخته شده است و مطابقت دارد. این قلعه دارای چهار برج بزرگ گلی سه طبقه و سه اتطاق بزرگ داردمیباشد (قادری، ص 175).4)؛ ویرانههایی از حمامی قدیمی در سدةۀ لنجان و سنگ قبری به تاریخ 736 در پای دیوار حمام (قادری، ص 59). این آبادی در گذشته دارای سه قلعه داشته است: به نامهای قلعۀه ملا، قلعۀه پایین، و قلعۀه اولیاء یا / بلند قلعه یا/ قلعۀه بزرگ. بود . قلعةۀ اولیاء ه اخیر بیش از دو قلعةۀه دیگر مهم تر،مستحکم تر و وسیع تر بوده. نام "سده"اهمیت، استحکام و وسعت داشت و این شهر نام خود را از این سه قلعه یا دژ گرفته شده شده است. و این سه قلعه ها در دورةۀ پهلوی تخریب شدند (همان، ص 59ـ60) 60). 5) پل محله یا (پل قلعه،) بر روی زایندهرود و در مجاورت روستای مَدیسِه (یا ماه سادات، ، در هفده 17 کیلومتری مغرب زرّین ¬ شهر،) که قرار دارد متعلق و قدمت آن به دورةۀه صفوی است میرسد (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج 71، ص 248؛ قادری، ص 174).
برخی از زیارتگاههای لنجان عبارت اند ازآن است: امامزاده شاه خراسان، از نوادگان امام موسی کاظم علیهالسلام، در روستای هاردنگ (سی 30 کیلومتری جنوب ¬غربی زرینشهر)؛ امامزاده سید ابراهیم، فرزند سیدبهاءالدین حمزةبن موسی¬جعفر علیهالسلام، در جنوب شرقی شهر و رنامخواست و در مسیر راه زرّین ¬شهر ـ مبارکه واقع است. این زیارتگاه متعلق به سید ابراهیم فرزند سید بهاءالدین حمزهبن امام موسی ¬جعفر علیهالسلام است؛ وامامزاده شاهزاده ابراهیم، از نوادگان امام موسی ¬کاظم علیهالسلام، در شهر باغ ¬بهادران (قادری، ص 162ـ 164)(.
بقعة قرآن در روستای سعیدآباد (یا مزرعةۀ حسن صدر، در سی30 کیلومتری جنوب ¬غربی شهر اصفهان،) نیز بقعه ای هست به نام بقعۀ قرآن.. گفته اند که شده ناصرالدین شاه روستای سعیدآباد را به شخصی یکی از نزدیکان دربارش به نام سیدابراهیم مقدّس دراد.، سید ابراهیم همراه خود قرآنی نوشته شده بر شصت 60 صفحه پوست آهو داشت و را که مدعی بود که به خط امام علی علیهالسلام مزین است میباشد را همراه داشت و آن را در بقعهای که خود در این روستا بنا نمود قرار داد. که تاکنون مردم بسیاری برای انجام دادن مراسم مذهبی و ادای نذرهای ورات خود به این بقعه محل متوسل می شوندمراجعه میکنند (همان، ص 164ـ 165؛ نیز ←رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیها، همان، ص 143ـ 144).
پارک ساحلی زرّینشهر (←رجوع کنید به ادامةۀه مقاله)، دریاچةۀه قایقرانی حسینآباد (بابا شیخعلی) که آن را به توسط کارخانةۀه ذوبآهن اصفهان احداث کرده شده است و مشتمل بر دریاچهای بزرگ برای قایقرانی و پرورش ماهی مناسب است و و امکانات تفریحی و رفاهی میباشد و مختص به شاغلان کارخانةۀه ذوبآهن اختصاص دارداست، و آبشار موقت شاهلولاک یا شاهلرا معروف به هلکی (در نه9 کیلومتری شهر باغ ¬بهادران) با ارتفاع هفتاد 70 متر در کوه شاهلو لاک، از جاذبههای گردشگری طبیعی این منطقه استآنجاست (قادری، ص 168ـ 169).
زرّین ¬شهر، مرکز شهرستان لبنجان، در ارتفاع حدود 1700 متری، در 39 کیلومتری جنوب -غربی شهر اصفهان و پنج کیلومتری جنوب فولادشهر و در مسیر اصفهان ـ شهرکرد قرار دارد (←رجوع کنید به جعفری، ج 3، ص 644؛ نقشةۀ کامل ایران امروز). زایندهرود* در یک کیلومتری جنوب آن جاری است (←رجوع کنید به جعفری، همانجا). پارک ساحلی زرّین ¬شهر به طول 1600 متر و عرض 90 ـ 170 متر در منطقةۀه جنوبی شهر و در حاشیةۀه شمالی زایندهرود گسترده شده است (قادری،ص 167). در سرشماری 1385ش، زرّین شهر 55984 تن نفر جمعیت داشت (←رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان اصفهان»).
از آثار قدیمی آنجاست است: مسجد صباحی یا صباح، احتمالاً ظاهراً متعلقربوط به زمان تسلط اسماعیلیان در ناحیةۀه لنجان، ساخته شده است؛ ویرانههایی از دیوار قلعهای مستحکم در کنار مسجد و حمام صحرایی متعلق به حدود هشت صد800 سال پیش؛ آسیابی قدیمی معروف به آسیاب تنوره در ضلع جنوبی مسجد (قادری، ص 19ـ 20). امروزه حمام صحرایی و آسیاب امروزه تخریب و تبدیل به مزرعه شدهاند (همان، ص 173)..( آقای حسینی دربارۀ اشکالش صحبت کنیم.)
نام قدیم زرّینشهر، ریز و ریز لنجان بود (←رجوع کنید به افضلالملک، ص 87 ؛ مهریار، ج 1، ص 430؛، رزمآرا، ج 10، ص 101؛ جعفری، ج 3، همانجا).
در زبان فارسی ریس به معنای میدان است(، مانند اسپریس/اسبریس به معنای میدان اسب -دوانی)، که در تداولم عامه ریز شده استمیشود (مهریار،ج 1، ص 431ـ 432).
ریز قریةۀه معروف اُشیان، یکی از پنج قسمت ناحیةۀه لنجان قدیم، بود (←رجوع کنید به افضل الملک، ص 86 ـ 87).
پس از احداث کارخانةۀ ذوب ¬آهن در چهار4 کیلومتری مغرب آن، محل سکونت کسانی افرادی گردید که در کارخانه اشتغال داشتند و همین، این مسئله موجب توسعةۀه آبادی ریز شد (فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج 71، ص 136).
آبادی ریز در 1336ش شهر شد به شهر بدل و پس از تشکیل شهرستان لنجان در 1352ش، با نام زرّین ¬شهر مرکز شهرستان لنجان گردیدشد (←رجوع کنید به همان، ج 71، ص 136ـ 137؛ ایران. وزارت کشور، 1382ش، ذیل «استان اصفهان»). از بزرگانی که به این شهر منسوب هستند، ازجملهد میتوان از شیخ مرتضی ریزی، فقیه( متوفای 1329ش)، که در تخت فولاد اصفهان، در تکیهای که به نام او معروف است، مدفون است میباشد (کتابی،ج 1، ص 170)؛ آقا سید محمد، معروف به سید آقاجان نوربخش، فاضل، ادیب و واعظ( متوفای 1323ش ؛ (مهدوی، ص 13)؛ آیتالله شیخ محمود شریعت (متولد 1292 ؛ (قادری، ص 179ـ 180).
ناحیةۀه قدیمی لنجان – که در منابع به صورتهای النجان و لنجانات هم آمده است (←رجوع کنید به حمزه اصفهانی، ص 37؛ آوی، ص 68؛ شیرازی، ص 79)– امروزه. کمابیش امروزه مطابق است با شهرستانهای لنجان، فلاورجان* و قسمتهایی از شهرستانهای مبارکه* و نجفآباد*. این ناحیهة مشتمل بود برشامل دو قسمت: لنجان علیا، که زمینهای کرانۀ زایندهرود بود؛ و لنجان سفلا یا النجان ، که میباشد قسمت شمالی ناحیةۀه لنجان، وکه به اصفهان نزدیک بود ، لنجان سفلا یا النجان و زمینهای کرانةه زایندهرود را لنجان علیا میگفتهاند (مهریار، ج 1، ص 362).
لنجان به فارسی از «لِنْج،» به معنای بیرون کشیدن، گرفته شده است و گفته اند که شده این ناحیه جنگل بوده و پس از قطع درختان، زمین آن بیرون افتاده است و یا اینکه جزو چهار محال بوده و از آنجا بیرون کشیده شده است (برهان قاطع، ج 3، ص 1906؛ جناب، ص 124). النجان را از ارم ¬کان فارسی یا النگان ترکی، به معنای سنگان و سنگ، به سبب وجود کوههای اطراف ناحیةۀه لنجان، نیز دانسته شده است. آن را برگرفته از و آلنگ/ النگ فارسی، به معنای خندق و سبزهزار، هم دانستهاند (←رجوع کنید به جناب، همانجا).
در زمان شاپور دوم، قرای یوان و جاجا از رستاق لنجان وقف آتشکدةۀ سروش آذران رستاق جی بود (←رجوع کنید به حمزهفره اصفهانی، ص 37). بهرام گور از قریةۀه روسان لنجان بود (ما فروخفی، ص 22).
در سدةۀ چهارم، ناحیةۀه لنجان را به نام شهر و قلعةۀ مهم آن ناحیه،ه یعنی خان لنجان* میخواندند. (← خان لنجان*).
در سدةۀ هشتم، حمدلله مستوفی نوشته است (ص 51) که ناحیۀت لنجان را دارای بیست قریه است آورده که گونان/ کومان، قهدریجان/ قه ¬دریجان و گلیشاد از قرای بزرگ آن اند. این بودند؛ قرا ی بزرگ یاد شده، امروزه در محدودةۀ شهرستان فلاورجان قرار میگیرند (برای اطلاع بیشتر ←رجوع کنید به فلاورجان*).
در دورةۀ ناصری، لنجان با عرض حدود سه فرسخ و طول حدود پانزده فرسخ، در دو طرف زایندهرود گسترده شده بود (الاصفهانی، ص 311ـ 312) و شامل پنج قسمت لِنج و اِلنج؛ گرگن؛ اُشْتُرجان؛ اُشیان و آیژغمش/ آیدُغمش میشد و حدود 360 سیصد و شصت دیه داشت (←رجوع کنید به افضلالملک، ص 86 ـ 87). محصولات این بلوک انواع حبوب، پنبه و تنباکو و به طور عمده برنج و انگور بود (همان، ص 87). اهالی آن فارسی و ترکی و لری از زبانهای این ناحیه بود پارسی، ترک و لُر زبان بودند و صنعت پارچه ¬بافی از کرباس سفید و چادر شب ¬بافی در آنجا رواج داشت (همان، ص 87 ـ 88).
در اواسط سدةۀ چهاردهم، فیروزان (← فلاورجان) حاکمنشین ناحیةۀه لنجان بود (←رجوع کنید به فلاورجان؛ نیز رجوع کنید به جابری انصاری، ج 1، ص 17) و و در این ناحیه، دو منارةۀه قدیمی به نامهای رارا و اُشْترجان، وجود داشت که زردتشتیان به عنوانمنظور راهنما ساخته ایجاد کرده بودند، وجود داشت (همان، ج 1، ص 6).
از آنجا بزرگانی برخاسته اند، ازجمله آنجاست: آیتالله آقا سید ابوالحسن اصفهانی مدیسهای (متوفی 1324ش)، متولد 1284 متولددر آبادی مدیسه و متوفای 1324ش (همان، ج 3، ص 280ـ 281)؛ و آخوند مللّاحیدر، مشهور به صبّاغ(متوفی 1288)، عالم فقه و اصول و ریاضی (متوفای 1288 ؛ (همان، ج 3، ص 339).
منابع : (1) حسينبن محمدبن ابیيالرضا آوایي، ترجمةۀ محاسن اصفهان، از عربی به فارسی، چاپ عباس اقبال، طهران 1328ش؛ (2) محمدمهدیبن محمدرضا الاصفهانی، نصف جهان فی تعریف الاصفهان، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1340ش؛ (3) ایران. وزارت کشور، نشریةۀ شماره 2 دفتر تقسیمات کشوری (اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی همراه با مراکز)، تهران 1379ش؛ (4) همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات، تهران: معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری 1382ش؛ (5) همو، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، تهران آذر 1385ش؛ (6) میرزا غلامحسین افضلالملک، سفرنامةۀ اصفهان، چاپ ناصر افشارفر، تهران 1380ش؛ (7) محمدحسین خلف تبریزی متخلص به برهان، برهان قاطع، چاپ محمدمعین، تهران 1361ش؛ (8) حاج میرزاحسنخان جابری انصاری، تاریخ اصفهان، چاپ جمشید مظاهری (سروشیار)، اصفهان 1378ش، 3 جلد در یک مجلد؛ (9) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، جلد سوم: دایرةةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران 1389ش؛ (10) محمدعلی جناب، الاصفهان، چاپ، محمدرضا ریاضی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1376ش؛ (11) حمدالله مستوفی (نزهةةالقلوب)؛ (12) حمزهبن حسن الاصفهانی، کتاب تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء علیهم الصلواه والسلام، برلین [بیتا.]؛ (13) رزمآرا؛ (14) ابن عبدالکریم علی رضا شیرازی، تاریخ زندیه، (جانشینان کریم خان زند)، چاپ ارنست بئیر، تهران 1365ش؛ (15) اداره جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، جلد 71 (اصفهان)؛ (16) ساسان قادری، لنجان، اصفهان 1383ش؛ (17) سیدمحمدباقر کتابی، رجال اصفهان، (در علم و عرفان و ادب و هنر)، اصفهان، 1375ش؛ (18) مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی، اقتصادی عشایر کوچنده 1377؛ (19) جمعیت عشایری دهستانهای، کل کشور، تهران 1378ش؛ (20) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385؛ (21) نتایج تفصیلی کل کشور، سایت www.sci.ir؛ (22) مفضلبن سعدبن الحسین المافرو فی الاصفهانی، کتاب محاسن اصفهان، چاپ سید جلالالدین حسینی طهرانی، طهران: 1933م؛ (23) محمد مهریار، فرهنگ جامع نامها و آبادیهای کهن اصفهان، اصفهان 1382ش؛ (24) ج2؛ (25) سید مصلحالدین مهدوی، تذکرةةالقبور یا دانشمندان و بزرگان اصفهان، اصفهان 1348ش؛ (26) نقشه کامل ایران امروز، مقیاس: 000/600/1:1، تهران: گیتاشناسی 1386ش.
/حمیدرضا میرمحمدی /