کَشَف¬رود ، کَشَف¬رود، رودی دائم در شمال استان خراسان رضوی. کشفرود در حوضۀ آبریز قرهقوم قرار دارد و یکی از ریزابههای هریرود* ، در افغانستان، است. طول آن را 300 و 330 کیلومتر ذکر کردهاند.
سرچشمۀ آن در هجده کیلومتری جنوب¬غربی قوچان، نزدیک سرچشمۀ رود اترک*، از دامنۀ سرآخور (ارتفاع ﺣ 529،2 متر) از رشتهکوه هزار* مسجد است (کیهان، ج1، ص16؛ افشین، ج2، ص309؛ جعفری، ج1، ص301، ج2، ص394). به دلیل ریزابههای متعددی که به آن میپیوندد، مکان سرچشمهها متفاوت ذکر شده است. از جمله، درگزارشی از یک قرن پیش، سرچشمۀ آن نیم بلوک چناران، نزدیک چشمه گیلاس، نوشته شده است (فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص792؛ نیز رجوع کنید به ادامۀ مقاله).
کشف¬رود با جهت شمال¬غربی ـ جنوب¬شرقی، با گذشتن از شهرستانهای قوچان و چناران و دشت مشهد و همچنین افزودهشدن شاخههایی از دو سو به آن(رجوع کنید به ادامۀ مقاله) ، در جنوب مزداوند (مزدوران سابق) وارد درۀ تنگی میشود و پس از خروج از آن، در ناحیۀ مرزی پل خاتون (شهرستان سرخس)، در مرز ترکمنستان به مثابه شاخۀ بزرگ هریرود به آن میپیوندد و هریرود از آنجا با نام تِجِن* در ترکمنستان ادامۀ مسیر میدهد (افشین، ج2، ص309؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی، شهرستان سرخس، ص بیست و هفت؛ پاپلی¬یزدی، ص129؛ رجوع کنید به نقشۀ کامل ایران امروز). کشف¬رود دشت رسوبی مشهد را به وجود آورده (درویشزاده، ص489) و بستر آن در میان دشت مشهد با کوههای مرتفع احاطه شده و دارای شیب ملایمی است. کف آن از رسوبات دانهریز، در بخش علیا و سفلا از شن و قلوه سنگ، تشکیل یافتهاست. کشف¬رود رودخانهای طغیانی است و میزان آبدهی سالیانۀ آن بین67 تا 72 میلیون متر مکعب در ثانیه است. آب بخش پایاب رود، به دلیل وجود املاح فراوان، در بیشتر مواقع برای هر نوع مصرف نامناسب است. کمیّت و کیفیت آب در حد فاصل مشهد و پل خاتون متفاوت است؛ از مشهد تا لنگرک، آب آن شور اما قابل شرب است و از آنجا تا بغبغو، آب شورتر و غیر آشامیدنی می شود، بعد از آق دربند با پیوستن نهرهای آب شیرین و چشمههای متعدد، کیفیت آب بهتر می گردد، پس از عبور از شورجه دوباره کیفیت آب بد میشود و آب آن شور اما قابل شرب است. به دلیل پوشش گیاهی نامناسبِ اطراف رود، جریانهای سیلابی آن شدید است و خسارات شدیدی به وجود میآورد. عمق آب ، بین 3ر0 تا یک متر و شیب متوسط آن 5ر0% و ارتفاع ریزشگاه حدود 380 متر است. قسمت اعظم آب کشف¬رود به مصرف کشاورزی دشت مشهد (وسعت 400،2 کیلومترمربع) میرسد (فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص792ـ 793؛ افشین، ج2، ص309ـ 310؛ جعفری، ج2، همانجا).
کشف¬رود از سرچشمه تا خارجشدن از مرز، بارها راههای اصلی شهرستان های سر راه خود و راهآهن مشهد ـ سرخس را قطع میکند (اطلس راههای ایران، ص21ـ 22). برای سهولت تردد در مسیر رود، پلهای متعددی ساخته شده که سه پل آن سنگی و بسیار محکم است؛ دو پل در شمال مشهد بر روی جادۀ چهچهه ـ دو شاخ، و یک پل نزدیک شهر قوزقان در مسیر جادۀ مشهد ـ پل خاتون (فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص793). ییت که در اواخر حکومت ناصرالدین شاه به ایران سفر کرده بود، به پل شاهی بر روی کشف¬رود اشاره کردهاست (ص137). این پل در دوازده فرسنگی سرچشمۀ کشف¬رود (النگ رادکان) واقع است (مهندس، ص20؛ نیز رجوع کنید به رزمآرا، ج9، ص183).
کشف¬رود از ریزابههای متعددی تشکیل شدهاست، برخی از ریزابههای مهم آن عبارت¬اند از:
1) فِرِزی/ فریزی یا دیاله، مهمترین ریزابۀ کشف¬رود و رودخانه ای دائمی است به طول 35 کیلومتر. از ارتفاع حدود 100،2 متری دامنههای شمالی رشته¬کوه بینالود* در حدود 55 کیلومتری مغرب مشهد سرچشمه میگیرد و به سوی شمال جریان مییابد. در طول مسیر، شاخۀ پایه به آن افزوده میشود، سپس وارد دشت چناران میگردد. رودخانۀ فرزی یکی از مخروط¬افکنههای بزرگ دشت مشهد را تغذیه میکند (افشین، ج2، ص312؛ جعفری، ج2، ص322؛ ولایتی و دیگران، ص49، 67).
2) بُقمچ/ بوقمج(یا ارداک)، به طول 65 کیلومتر، از دامنههای کوه جهانگیر (بلندترین قله ﺣ 946،1 متر) از رشتهکوه هزارمسجد، در 85 کیلومتری شمالغربی مشهد سرچشمه میگیرد و پس از عبور از دشت مشهد، در شمالغربی مشهد در ارتفاع 050،1 متری از ساحل چپ به کشف¬رود میپیوندند (افشین، ج2، ص311؛ جعفری، ج1، ص181، ج2، ص130ـ 131).
3) گُلْمَکان، رودخانه ای دائمی است به طول 22 کیلومتر، که از ارتفاع حدود 600،2 متری کوه گودزرد، در حدود 48 کیلومتری مغرب مشهد، سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستای گلمکان و مشروب نمودن آبادی، وارد دشت چناران میشود و در ارتفاع 450،1 متری، هنگام پرآبی، از ساحل راست به کشف¬رود میپیوندد (جعفری، ج2، ص429).
4) دولتآباد، رودخان ای دائمی است که از پنجاه کیلومتری مغرب مشهد از ارتفاع حدود 150،2 متری کوه سیاهخانی از رشته¬کوه بینالود سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستای دولتآباد، در ارتفاع 550،1 متری، هنگام پرآبی، از ساحل راست به کشف¬رود میریزد (همان، ج2، ص232).
5) زُشْک، رودخانۀ دائمی است به طول 45 کیلومتر، که در حدود 48 کیلومتری مغرب مشهد از ارتفاع 800،2 متری از کوههای سیاه¬خانی و گودزرد از رشته¬کوه بینالود سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستای زشک، در ارتفاع 050،1 متری در حدود 34 کیلومتری شمالغربی مشهد از ساحل راست به کشف¬رود میپیوندد (همان، ج2، ص252).
6) کارْدِه، رودخانه ای فصلی است به طول 66 کیلومتر، که از ارتفاع حدود 560،1 متری دامنههای جنوبی کوه هزارمسجد، سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستاهای کارده و آندرُخ و رضوان در ارتفاع حدود 930 متری در حدود پانزده کیلومتری شمالغربی مشهد، هنگام پرآبی، از ساحل چپ به کشف¬رود میپیوندد (افشین، ج2، ص315؛ جعفری، ج2، ص342).
7) مایان، رودخانه ای فصلی است به طول سی کیلومتر، که از ارتفاع حدود 550،2 متری دامنههای شمالی رشته¬کوه بینالود در 35 کیلومتری جنوبغربی مشهد، بخش طرقبه سرچشمه میگیرد و پس از عبور از روستای اَزْغَنْد، مایان بالا و مایان پایین در روستای حصار، با رودخانۀ دره ده¬بار، مخلوط میشود و در ارتفاع حدود 100،1 متری، هنگام پرآبی از ساحل راست به کشف-رود میپیوندد و در زمان کم آبی در دشت شمالی مشهد محو میشود (جعفری، ج2، ص445).
8) طرق/ کال طرق، رودخانه ای دائمی است به طول 48 کیلومتر، که از دامنههای شمالشرقی کوه غارکهنه، در سی کیلومتری جنوب¬غربی مشهد، سرچشمه میگیرد و پس از مشروب کردن روستاهای طرق و حسن آب و قلعۀ النگ، از ساحل راست به کشف¬رود میپیوندد (افشین، ج2، ص314).
به جز رودهای یاد شده، رودهای فصلی بسیاری هنگام پرآبی به کشف¬رود میپیوندند، ازجمله کرتیان، اَخْلِمَد، اَسْجیل، چاهَک، دم روباه، خانقاه، سنگ بست، قهرمان، قزل یار،کلاته و منار (افشین، ج2، ص310ـ 315؛ جعفری، ج2، ص395؛ برای شاخههای دیگر رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص793).
سدهای متعددی بر روی کشف¬رود و ریزابههای آن بسته شدهاست که عبارت¬اند از: سد طرق، بر روی رود طرق؛ سد اسجیل، بر روی رود اسجیل؛ سد گلستان، بر روی رود مادیان؛ سد اخلمد، بر روی رود اخلمد؛ و سد کارده، بر روی رود کارده. از آب این سدها برای کشاورزی و شرب استفاده میشود (افشین، ج2، ص310، 317؛ مرکز آمار 1386، ص321).
درۀ کشف¬رود پرجمعیت است و در طول مسیر رود، زمینهای بسیاری زیر کشت قرار گرفتهاند (فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، همانجا).
مهمترین شهرستان ها و شهرهای مسیر رود، رادکان، چناران، مشهد، رضویه و سرخس هستند (کیهان، ج1، ص45؛ نقشۀ کامل ایران امروز). کنارۀ رود برای سکونت چادرنشینان (یا محله/ مله) مناسب است و هر محله از تعدادی چادر برای سکونت دامداران و محلی برای شیردوشی و آب خوری دامها تشکیل میشود (سعیدی،ص115، 119ـ 120).
از نظر زمینشناسی در سازند کشف¬رود فسیلهای آمونیت، دو کفهای و فورامینیفر یافته شده که بر اساس همین فسیلها سن این سازند، توآرسین (یا ژوراسیک تحتانی) تعیین شده است. سازند چینهبندیهای متعلق به یک عصر است با خواصسنگی یا زیستی مشترک یا سنگهای کمابیش مربوط به هم در یک ناحیه. سازند کشف¬رود از نظر چینهشناسی مشابه سازند شمشک البرز است (درویشزاده، ص489ـ 490).
ظاهراً درۀ کشف¬رود از گذشتههای دور مسکون بودهاست. در بررسیهای مسیر کشف¬رود، که تیبو در 1353-1354 ش، انجام دادهاست، شصت نمونه ساطور و ابزار سنگی متعلق به دوران کهن سنگی با قدمت ششصد هزار سال یافته شدهاست (امیرلو، ص16).
کشف¬رود با نامهای گوناگون در منابع ذکر شدهاست. قدیمترین نام آن کاسه رود است که در بندهش (ص76)، در معرفی رودهای مشهور، آمده است. بر اساس این متن، کاسه¬رود به رود توس میپیوندد و در آنجا آن را کَشف¬رود می نامند و این رود همان رود وِه است که آنجا کاسه، و در سند نیز کاسه نامیده میشود (همان، یادداشت بهار ،ص175، پانویس 33).
به نوشتۀ مارکوارت (ص5)، کاسک¬رود از شکافی به شهر ( ولایت) توس/ طوس میرسد که در آنجا کاسپ¬رود/ کَسپ¬رود نامیده میشود. این رود را کاسک و سد را نیز کاسک می خوانند. در عربی و فارسی، کاسروذ/ کاسرود ضبط شده است(طبری، ج2، ص606، 680؛ فردوسی، ج4، ص168، 170، 175 ؛ نیز رجوع کنید به مارکوارت، همانجا). در شاهنامه، از این رود با نامهای رودکشف، کشف¬رود و کاسرود یاد شدهاست (فردوسی، ج1، ص40ـ41، ج4، همانجاها).
به آن، رود طوس، رود مشهد یا آب مشهد و قرهسو نیز گفته میشود. ترکمنها به این رودخانه قرهسو یا آب سیاه گفته اند، به دلیل وجود نواری از درختچههای گز و بیشهزارهای دو طرف رودخانه. این نوع پوشش امکان چرای شتر و اسب را فراهم میسازد. قرهسو نام مناسبی برای رود شمرده نمیشود (فرهنگ جغرافیایی ایران، خراسان، ص792).
به نظر میرسد کشف¬رود از کشف به معنای لاک¬پشت گرفته شدهاست (رجوع کنید به دهخدا، ذیل «کشف»، نیز رجوع کنید به نجیب بکران، ص86). امین لشگر در گزارش سفر خود به خراسان در 1300، از قریۀ کشف نام بردهاست (ص138).
در منابع جغرافیایی قرن سوم به بعد، از این رود نامی نیامده. حمدالله مستوفی نیز در معرفی هری رود (هریرود) از شاخۀ مهم آن، کشف¬رود، سخن نگفته است(رجوع کنید به ص220).
در کتاب تاریخ غازانی، تألیف رشیدالدین فضلالله، آمده در اوایل ربیعالاول 688، غازان خان به سوی طوس و اردکان رفت و قرار بود در کنار رودخانۀ فرغانه /مرغانه، که همان کشف¬رود است، گردآیند (ص16ـ 17، ص26، پانویس 6).
حکیمالممالک در شرح سفر ناصرالدین شاه در 1284، سرچشمۀ کشف¬رود را چمن کوباغ، بین چناران و اردکان، ذکر کرده و به کال یاقوتی در کنار کشف¬رود اشاره نموده که منزلگاه اردو بوده و قلعۀ معروف سالارآباد نیز در آنجا قرار داشته که در آن زمان ویران بوده است (ص208، 214). رکنالدوله در سفر خود در دوم رجب 1299 به منطقه، از کشف¬رود به عنوان یکی از رودهای سودمند خراسان و زاینده، که در امتداد قسمتی از راه مشهد ـ سرخس ادامه داشت، یاد کردهاست (ص52). در ذیحجۀ 1311 محمدحسین مهندس، به دستور ناصرالدین شاه، مأمور بررسی منطقه در امتداد کشف¬رود و هریرود شد. وی، در گزارش خود، طول کشف¬رود را از پل شاهی تا پل خواتون / خاتون حدود بیست و چهار فرسنگ و سرچشمۀ آن را النگ رادکان نوشته و تعداد آبادیهای کنار رود را حدود چهل پارچه و شغل اغلب ساکنان آن را کشاورزی ذکر کرده و گفته است میزان آبی که هر یک از آبادیها برای کشاورزی جدا میکنند به اندازۀ شش یا هفت سنگ است که تماماً حق همان آبادی است، اما در فصل پرآبی، مانند بهار، در هر منطقه بیش از سیصد سنگ آب جاری است. وی افزوده مقدار شوری آب در مکانهای مختلف متفاوت است و هوای ساحل آن ، به واسطۀ مجاورت با جنگل گز، ناسازگار است (ص16، 19ـ 20، برای نقشههای کشف¬رود در این گزارش رجوع کنید به ص22ـ 23، 27).
در همین زمان، ییت (همانجا) به مرغابی و هوبرههای اروپایی و شکار آنها در اطراف کشف-رود اشاره کرده است.
به نوشتۀ ناصرالدین شاه، سد چشمه گیلاس از صلۀ سلطان¬محمود در ازای سرودن شاهنامه ساخته شده است و آب آن را به طوس میبرده اند و بعد از خرابی طوس، آب آن هرز میرفته و سلاطین صفوی، آن آب را به مشهد می بردند و مجرای دیگری داشته اما در زمان وی، جزء کشف¬رود شده و به صحن امام رضا میرفته است (ص128؛ قس حافظ¬ ابرو، ج2، ص84 ـ 85، سلطان¬محمود برای بهدست آوردن خاطر فردوسی هدیۀ ارزشمندی به طوس فرستاد اما فردوسی درگذشته بود و دختر وی نیز هدیه را نپذیرفت. سلطان نیز دستور داد از آن دارایی برای ثواب روان فردوسی، رباطی در راه طوس و سرخس بسازند).
نام کشف¬رود در منابع اخیر با نام هریرود و تجن پیوند خوردهاست (رجوع کنید به سعیدی، ص78؛ پاپلی یزدی، ص130ـ 131).
منابع : (1) اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1385ش؛ (2) یدالله افشین، رودخانههای ایران، تهران 1373ش؛ (3) عنایتالله امیرلو، «نگاهی به فرهنگهای کهن سنگی ایران»، مجلۀ باستانشناسی و تاریخ، سال اول، تهران، پاییز و زمستان 1365ش؛ (4) میرزاقهرمان امینلشکر، روزنامۀ سفرِ خراسان به همراهی ناصرالدینشاه (1300)، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران 1374ش؛ (5) بُندَهِش فَرْنَبغدادَگی، گزارنده مهرداد بهار، تهران 1369ش؛ (6) محمدحسین پاپلییزدی، هریرود (ha.ri.rad)، هریرود (he.ri.vad)، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، سال دهم، ش4، شماره مسلسل 39، مشهد ـ زمستان 1374ش؛ (7) عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ 1376ش؛ (8) علینقیبن اسماعیل حکیمالممالک، روزنامۀ سفر خراسان، تهران 1356ش؛ (9) حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب؛ (10) عبداللهبن لطفالله حافظابرو، تاریخ حافظ ابرو، ج2، چاپ کراولسکی، ویسبادن 1982؛ (11) علی درویشزاده، زمینشناسی ایران، تهران 1380ش؛ (12) دهخدا؛ (13) رزمآرا؛ (14) رشیدالدین فضلالله، تاریخ مبارک غازانی، داستان غازانخان، چاپ کارلیان، هرتفورد 1358/ 1940؛ (15) عباس سعیدی، سرخس دیروز و امروز: پژوهشی در جغرافیای تاریخی و انسانی سرخس، تهران 1354ش؛ (16) طبری، تاریخ (لیدن)؛ (17) ابوالقاسم فردوسیطوسی، شاهنامۀ فردوسی، براساس چاپ مسکو، تهران 1386ش؛ (18) فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی، شهرستان سرخس، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح 1384ش؛ (19) فرهنگ جغرافیای ایران، خراسان، ترجمۀ کاظم خادمیان، مشهد1380ش؛ (20) مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ج1، تهران 1310ش؛ (21) مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری کشور 1385، تهران 1386ش؛ (22) محمدعلی منشی، سفرنامۀ رکنالدوله به سرخس، چاپ محمد گلبن، ]تهران [1356ش؛ (23) محمدحسین مهندس، نمایی از سرخس ]گزارش محمدحسین مهندس به مؤیدالدوله[، در سفرنامۀ رکنالدوله به سرخس، چاپ محمد گلبن، ]تهران[1356ش؛ (24) ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامۀ دوم خراسان، تهران 1363ش؛ (25) محمدبن نجیب بکران، جهاننامه، چاپ محمدامین ریاحی، تهران 1342ش؛ (26) نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000،600،1:1، تهران: گیتاشناسی 1386ش؛ (27) سعدالهی ولایتی و دیگران، «بررسی رژیم هیدرولوژیکی رودخانهی فریزی (زیرحوضهی کشفرود) و نقش آن در تغذیهی آبخوان دشت مشهد»، مجلۀ جغرافیا و توسعه، سال دوم، شمارۀ پیاپی 3، ]تهران[، بهار و تابستان 1383ش؛ (28) چارلز ادوارد ییت، خراسان و سیستان، ]سفرنامۀ خراسان و سیستان[، ترجمۀ قدرتالله روشنیزعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365ش؛ (29) Joseph Marquart, wehrot und Arang: untersuchung zur Mythischen und geschich-tlichen landeskunde von ostiran, Leiden 1938.
/ عباس جعفری/