طوسی ، محمد‌بن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم. طوسی (فهرست، ص‌447) نام و نسب خود را به همین گونه، و نجاشی (ص‌403) نیز نام و نسب و کنیۀ وی را به همین صورت درج ‌کرده است. وی در رمضان سال 385 در طوس به دنیا آمد (حلی، ص‌249؛ بحرانی، ص‌593). از اوایل زندگی او چیزی نمی دانیم . وی درسال 408 وارد بغداد شد (رجوع کنید به طوسی، الغیبه، ص‌358؛ نیز رجوع کنید به حلی، همانجا؛ ابن¬داود حلی، ص‌306). به احتمال بسیار تا 23 سالگی، یعنی تا سال 408 كه به بغداد رفت، در طوس نزد دانشمندان آنجا به كسب علم مشغول بوده است (رجوع کنید به طباطبایی، ص‌377ـ 379).

با ورود به بغداد، در حلقۀ درس شیخ مفید حاضر شد (نجاشی، ص‌403؛ حلی،همانجا) و تا هنگام مرگ مفید در 413 (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص‌445)، چهار یا پنج ‌سال نزد او شاگردی كرد و بیشتر کتابهایش را نزد او استماع نمود (همان، ص‌446ـ 447). در همین دوره، طوسی تألیف كتاب تهذیب الاحكام را– كه شرح المقنعه شیخ مفید است (رجوع کنید به همو، تهذیب الاحكام، ج‌1، ص‌3) – آغاز کرد (رجوع کنید به همانجا، که از مفید با جمله ای دعایی¬ یاد کرده که حاکی از حیات اوهنگام تالیف کتاب است). به گفتۀ سلیقی، طوسی نخست قائل به وعید بود، اما بعد از آن برگشت (حلی، خلاصة الاقوال، ص‌250). به نوشتۀ ذهبی (ج‌10، ص‌122)، شیخ در بغداد، نخست به فقه شافعی شهرت یافت و پس از مجالست و شاگردی شیخ مفید به شیعه گرایش یافت. پس از مفید، در حلقۀ شاگردان سید مرتضی (متوفی 436) حاضر شد. طوسی تا پایان عمر سید مرتضی در سال 436 (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص‌290)، به مدت 23 سال، همراه وی بود و بیشتر آثارش را بارها بر او خواند یا نزد او شنید (همانجا؛ همو، الرجال، ص‌434). گفته شده که سید مرتضی بیش از دیگر شاگردانش به او عنایت داشت و ماهانه دوازده دینار مقرری برای او تعیین کرد (آقابزرگ طهرانی، مقدمۀ التبیان، ج‌1، ص‌4). وی در حیات شریف مرتضی تلخیص‌الشافی را تألیف کرد که خلاصه ای است از الشافی فی الامامه سید مرتضی (رجوع کنید به طوسی، تلخیص‌الشافی، ج‌1، ص‌61، که در آن از سید مرتضی با جمله ای دعایی¬ یاد کرده که حاکی از حیات اوست؛ قس همان، ص106). تألیف الفهرست و الرجال را نیز در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرد، زیرا در بخشهایی از شرح حال سید مرتضی، با تعبیراتی از وی یاد کرده که گویای زنده بودن اوست (رجوع کنید به طوسی، فهرست، 288؛ همو، الرجال، ص‌434).

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی 41 سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه¬نشین کرخ در بغداد سکونت داشت (ذهبی، ج‌10، ص‌122). در بغداد، کتابهای طوسی را بارها به آتش کشیدند (همانجا؛ قس ابن حجر عسقلانی، ج‌5، ص‌135). همچنین ‌بنا بر بعضی گزارشها¬، طوسی گاه از ترس غوغای عوام و به سبب عقاید شیعی مخفی می¬شد (ابن حجر عسقلانی، همانجا). در سال 448، که بساسیری برضد خلیفه قیام کرد و با آمدن سلجوقیان به بغداد در حمایت از خلیفه و سرکوب شیعیان، شیخ طوسی به نجف هجرت کرد. خانۀ اورا ویران کردند و کتابخانه و کرسی و منبر تدریس او را به آتش کشیدند (رجوع کنید به ابن¬کثیر، ج‌12، ص‌119؛ نیز رجوع کنید به ابن-جوزی، ج‌16، ص‌8). به نوشتۀ ابن¬اثیر (ج‌ 9، ص‌637)، در سال 449 خانۀ طوسی را در محلۀ کرخ بغداد، سنی¬مذهبان ویران کردند و اموال او به تاراج ‌رفت، ولی شیخ پیش از این واقعه، بغداد را به مقصد غری (نجف) ترک کرده بود (نیز رجوع کنید به ابن¬کثیر، ج‌12، ص‌119؛ ابن¬حجر عسقلانی، لسان المیزان، ج‌5، ص‌135؛ برای سیر اتفاقات تاریخی و اختلافات شیعه و سنی در بغداد در زمان اقامت شیخ طوسی در آنجا رجوع کنید به حسینی جلالی، ص‌47ـ52). طوسی با هجرت به نجف، حوزۀ شیعی ای را بنیان نهاد که بیش از هزار سال است که بی¬وقفه ادامه یافته و هزاران فقیه و مجتهد شیعی در طول قرون از آن برخاسته¬اند.

شیخ طوسی در 22 محرّم سال 460 در غری (نجف) درگذشت (حلی، ص‌249). سال وفات او را آخر محرّم سال 458 (ابن شهرآشوب، ص‌114) و سال 461 (ابن‌حجر عسقلانی، ج‌5، ص‌135) نیز نوشته¬اند (برای سالشماری تاریخی از زندگانی طوسی رجوع کنید به حسینی جلالی، ص‌45ـ 53).

حسین‌بن مهدی سلیقی و محمد‌بن عبدالواحد عین زربی و ابوالحسن لؤلؤی او را در همان شب غسل دادند و در خانۀ خود او به خاک سپردند (حلی، ص‌249ـ 250). این خانه بعدها مسجد شد و اینک از مشهور ترین مساجد نجف، نزدیک باب شمالی صحن علوی و معروف به باب طوسی، است (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌2، ص‌162؛ نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، ج‌3، ص‌239).

مشایخ و استادان. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی 413) و سید مرتضی (متوفی436) در فقه و کلام بودند. طوسی پس از ذکر آثار متعددی از مفید، نوشته که همۀ این کتابها را بارها از او شنیده و از آن میان، بعضی را خود بر او خوانده است و برخی را دیگران بر او خوانده¬اند و او شنیده است (طوسی، فهرست، ص‌447). همچنین پس از یادکرد آثار بسیاری از سید مرتضی ، نوشته است که بیشتر این کتابها را بر او خوانده و برخی از آنها را نیز در حالی که بر او خوانده می¬شده بارها شنیده است (همان، ص‌290؛ نیز رجوع کنید به همو، الرجال، ص‌434). از مهمترین مشایخ وی در حدیث – که وی بیش از همه متون حدیثی را از ایشان اخذ کرده – این اشخاص بوده اند: مفید، حسین‌بن عبیدالله غضائری (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص‌394)، احمد‌بن عبدالواحد‌بن عُبدون (رجوع کنید به همان، ص‌58، 122، 273، 297)، و ابن ابی¬جید قمی (رجوع کنید به طوسی، ص163، 193، 234؛ نیز رجوع کنید به حسینی جلالی، ص‌58ـ 59). از دیگر مشایخ وی، شریف حسن‌بن احمد محمدی، محمد‌بن حسین بزوفری و هلال حفّار بوده اند(رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص‌33؛ حسینی جلالی، ص‌59).

در مجموع، از مشایخ وی بیش از سی تن را می¬شناسیم (رجوع کنید به طباطبایی، ص‌377ـ 412). مشایخ طوسی را به دو دسته می¬توان تقسیم کرد: مشایخ او در نیشابور یا طوس، پیش از عزیمتش به بغداد (پیش از سال 408)؛ و مشایخ وی پس از ورودش به بغداد. طباطبایی (ص‌377) مشایخ طوسی را به سه دستۀ پیش از هجرت به بغداد، در بغداد (از سال 408 تا 448) و پس از هجرت به نجف (از سال 488 تا پایان عمر) تقسیم کرده، ولی از هیچ استاد و شیخی دردورۀ سوم یاد نکرده است.بسیار بعید است که طوسی پس از هجرت به نجف از کسی حدیث شنیده باشد و تا آنجا که می¬دانیم تقریباً همۀ مشایخ او پیش از هجرت طوسی به نجف درگذشته بودند.

از مشایخ وی پیش از عزیمت به بغداد (رجوع کنید به طباطبایی، ص‌378ـ 380)، این اشخاص را می¬شناسیم: ابوحازم عمر‌بن احمد نیشابوری (متوفی 417، از علمای شافعی¬مذهب نیشابور)، ابومحمد عبدالحمید‌بن محمد مقری نیشابوری (متوفی 427، ساکن طوس یا نیشابور)، و ابوزکریا محمد‌بن سلیمان حمرانی/ خولانی (متوفی پس از 423؛ دربارۀ او و نامش رجوع کنید به طباطبایی، ص‌379ـ 380). استادان و مشایخ طوسی در بغداد عبارت بوده اند از: احمد‌بن ابراهیم قزوینی، ابومنصور احمد‌بن حسین سُکّری (متوفی 450)، ابوعبدالله احمد‌بن عبدالواحد‌بن عُبدون معروف به ابن¬¬حاشر (متوفی 423)، ابوالحسن احمد‌بن محمد ابن¬صلت اهوازی (متوفی 409)، ابوالحسین جعفر‌بن حسین ابن¬حسکۀ قمی، ابوعلی حسن‌بن احمد ابن-شاذان بزاز (متوفی 426)، شریف ابومحمد حسن‌بن احمد محمدی علوی (زنده در 425)، ابوعلی حسن‌بن محمد ابن¬¬اشناس (متوفی 439)، ابومحمد حسن‌بن محمد سامرائی معروف به ابن فحام (متوفی 408)، حسین‌بن ابراهیم قزوینی، ابوعبدالله حسین‌بن ابراهیم ابن¬حناط قمی، ابوعبدالله حسین‌بن احمد بغدادی معروف به ابن¬قادسی (متوفی 447)، حسین‌بن اسماعیل (که شاید همان حسن‌بن محمد ابن¬¬اشناس باشد، رجوع کنید به طباطبایی، ص‌393)، ابوعبدالله حسین‌بن عبیدالله‌بن ابراهیم ¬غضائری (متوفی 411)، ابوعبدالله حمویۀ‌بن علی بصری، ابوعمر عبدالواحد‌بن محمد ابن¬مهدی فارسی (متوفی 410)، ابوالحسن علی‌بن احمد معروف به ابن-حمّامی (متوفی 417)، ابوالحسین علی‌بن احمد ابن¬ابی¬جید قمی، علی‌بن حسین موسوی معروف به سیدمرتضی (متوفی 436)، ابوالقاسم علی‌بن شبل وکیل، ابوالقاسم علی‌بن محسّن تنوخی (متوفی 447)، ابوالحسین علی‌بن محمد ابن¬بشران معدل (متوفی 415)، ابوالحسن محمد‌بن احمد ابن¬شاذان قمی، ابوالفتح محمد‌بن احمد‌بن ابی¬الفوارس (متوفی 412)، ابوالحسین محمد‌بن محمد حسینی معروف به عبیدلی نسابه (متوفی 437)، ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن¬مَخلَد حنفی (متوفی 419)، ابوعبدالله محمد‌بن محمد‌بن نعمان معروف به مفید (متوفی 413)، ابوالفتح هلال‌بن محمد معروف به حفار (متوفی 414)، ابوالحسن محمد‌بن حسین ابن¬صقال، ابوطالب حسین‌بن علی ابن¬غرور، ابوعبدالله اخوسروره (برای تفصیل بیشتر دربارۀ این مشایخ طوسی رجوع کنید به طباطبایی، ص‌378ـ 412).

در میان مشایخ او در بغداد، تاریخ سماع یا روایت وی از برخی از آنان مشخص‌است، بدین ترتیب: ابوالحسن احمد‌بن محمد ابن¬صلت اهوازی، در آخر ربیع¬الاول سال 409 (طوسی، امالی، ص‌331)؛ ابوالقاسم علی‌بن شبل وکیل، در صفر 410 (همان، ص‌405)؛ ابوعمر عبدالواحد‌بن محمد ابن¬مهدی فارسی، در سال 410 (همان، ص‌257)؛ ابوالحسین علی‌بن محمد ابن¬بشران معدل، در رجب سال 411 (همان، ص‌394)؛ ابوالفتح محمد‌بن احمد‌بن ابی¬الفوارس، در ذیقعده سال 411 (همان، ص‌306)؛ ابوعبدالله حمویة‌بن علی بصری، در نیمۀ ذیقعدۀ سال 413 (همان،ص‌399)؛ ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن¬مخلد حنفی، در سال 417 (همان،ص‌382، 389). نسخه¬ای از کتاب او، که طوسی از آن روایت کرده، به همان تاریخ موجود است( رجوع کنید به طباطبایی، ص‌404).

برخی از استادان او از عامه¬اند، ازجمله ابوحازم عمر‌بن احمد نیشابوری، از علمای شافعی مذهب نیشابور)؛ ابوعلی حسن‌بن احمد ابن¬شاذان بزاز، متکلم حنفی¬مذهب که طوسی مسألة فی النقض علی ابن¬شادان فی مسألة الغار را در رد او یا پدرش نوشته است( رجوع کنید به طباطبایی، ص‌385)؛ و ابوالحسن محمد‌بن محمد ابن¬مخلد حنفی.

آثار. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه¬های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. قزوینی رازی (ص‌210) آثار طوسی را بیش از دویست مجلد و در فنون گوناگون علمی برشمرده است. فهرستی از آثار شیخ را در الفهرست خود او (ص‌ 447ـ 451)، فهرست نجاشی (ص‌403) و معالم¬العلماء ابن¬شهرآشوب (ص‌114ـ 115) می¬توان دید (برای این فهرست نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، ج‌3، ص‌228ـ 233). فهرست موضوعی آثار طوسی بدین قرار است:

در تفسیر قرآن: التبیان فی تفسیر القرآن* (طوسی، فهرست، ص‌450؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114)، المسائل الرحبیة (طوسی، همانجا؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌115).

در حدیث: تهذیب الاحکام* (طوسی، فهرست، ص‌447؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114)، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار* (طوسی، فهرست، ص‌447؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114)، والمجالس که اینک به الأمالی معروف است (طوسی، فهرست، ص‌451؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌115).

در کلام: تلخیص‌الشافی (طوسی، فهرست، ص‌447؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114)، المفصح فی الامامة (همانجاها)، کتاب الغیبة (طوسی، فهرست، ص450ـ451؛ ابن شهرآشوب، ص‌115)، الاقتصاد فی ما یجب علی العباد (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن شهرآشوب،همانجا)، النقض علی ابن¬شاذان فی مسألة الغار (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)، مقدمة فی المدخل الی علم الکلام (نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، همانجا)، ریاضة العقول که شرح کتاب پیشین است (طوسی، فهرست، ص‌448، که بدون ذکر عنوان کتاب به این اثر اشاره کرده است؛نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)، کتاب ما یعلّل و ما لا یعلّل (نجاشی،همانجا)، المسائل فی الفرق بین النبی و الامام (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن شهرآشوب،همانجا)، المسائل الرازیة فی الوعید (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، کتاب ما لا یسع المکلّف الإخلال به (طوسی، فهرست، ص‌448؛ نجاشی، ص‌403)، تمهید الاصول (طوسی، فهرست، ص‌450؛ قس نجاشی، همانجا)، کتاب الکافی که ناتمام است (ابن-شهرآشوب، ص‌115؛ قس طوسی، فهرست، ص‌451، که به کتاب کلامی مفصّلی از خود که بخشهایی از آن در موضوع توحید و عدل بوده اشاره کرده است)، تعلیق ما لا یسع (ابن-شهرآشوب،همانجا ، که با عنوان ما لا یسع المکلف ترکه از آن یاد کرده است)، مسألة فی وجوب الجزیة علی الیهود و المنتمین الی الجبابرة (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجا).

در فقه فتوایی: النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (طوسی، فهرست، ص‌447؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114). در فقه استدلالی: المبسوط (طوسی، فهرست، ص‌448؛ نجاشی ؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، الایجاز فی الفرائض (نجاشی، همانجا؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌115)، الجُمَل و العقود (نجاشی، همانجا؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)، المسائل الجنبلانیة (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن شهرآشوب،همانجا)، المسائل الحائریة (طوسی، فهرست، ص‌451)، المسائل الحلبیة (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، مسألة فی تحریم الفقاع (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)، و مسئلة مواقیت الصلاة (ابن¬شهرآشوب، همانجا). در فقه مقایسه¬ای: مسائل الخلاف (طوسی، فهرست، ص‌448؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌114). در اصول فقه: العُدّه (طوسی، همانجا؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب، ص‌115)، مسألة فی العمل بخبر الواحد (طوسی، ؛ نجاشی،همانجاها).

در رجال: کتاب الرجال (طوسی؛ نجاشی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)، اختیار الرجال کشّی (طوسی، فهرست، ص‌451؛ ابن¬شهرآشوب، همانجا).

در کتابشناسی: فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین (طوسی، فهرست، ص‌448؛ نجاشی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها).

در ادعیه: مختصر فی عمل یوم و لیلة (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، مصباح المتهجد* (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)، مختصر المصباح المتهجد (طوسی،همانجا)، هدایة المسترشد و بصیرة المتعبد (طوسی، فهرست، ص‌451؛ ابن-شهرآشوب،همانجا)، مناسک الحج‌مجرد العمل و الادعیة (طوسی، فهرست، ص‌450؛ قس ابن-شهرآشوب،همانجا، که این دو را دو کتاب مجزا ذکر کرده است).

در تاریخ: مقتل الحسین (طوسی، فهرست، ص‌451؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، مختصر اخبار المختار (طوسی، فهرست، ص‌450؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا).

در علوم متفرقه: انس الوحید (طوسی ؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)، المسائل الالیاسیة (طوسی؛ ابن¬شهرآشوب،همانجاها)، مسائل ابن¬البراج ‌(طوسی؛ ابن¬شهرآشوب، همانجاها)، المسائل الجبریة (ابن¬شهرآشوب،همانجا)، المسائل الدمشقیة (طوسی، همانجا)، المسائل القمیة (طوسی، فهرست، ص‌451؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا)، مسألة فی الاحوال (طوسی، فهرست، ص‌448؛ نجاشی، ص‌403؛ ابن¬شهرآشوب،همانجا). مؤلف سنی¬مذهب کتاب بعض فضائح الروافض ( قرن ششم) نیز کتابی با عنوان الممدوح و المذموم به طوسی نسبت داده است (رجوع کنید به قزوینی رازی، ص‌297).

به نوشتۀ بحرالعلوم (ج‌3، ص‌233ـ234)، نخستین اثر فقهی طوسی النهایه و آخرین اثر فقهی او المبسوط است. مصباح المتهجد نیز یکی از آخرین آثار اوست. تاریخ برخی از آثار طوسی دانسته است. برای نمونه، طوسی الفهرست را در زمان حیات سید مرتضی (متوفی 436) آغاز کرده، زیرا در آن از وی با جملات دعایی یاد کرده که حاکی از حیات اوست (رجوع کنید به طوسی، فهرست، ص‌288)، ولی چون در ادامه، از تاریخ وفات او یاد کرده است(رجوع کنید به همان، ص‌290)، معلوم می شود که پس از درگذشت سید مرتضی نیز مطالبی به آن می¬افزوده است (برای ترتیب تاریخی برخی از آثار او رجوع کنید به بحرالعلوم، ج‌3، ص‌233ـ 234).

جایگاه علمی و آرا. مورخان و تراجم¬نگاران اهل سنّت، از طوسی با عناوینی مانند فقیه الشیعه (ابن¬کثیر، ج‌12، ص‌119)، فقیه الامامیه (ابن¬اثیر، ج‌9، ص‌637) و شیخ الشیعة و عالمهم (ذهبی، ج‌10، ص‌122) یاد کرده¬اند. اما در میان امامیه، مشهورترین لقب او شیخ¬الطائفه است. عنوان شیخ الطائفه درمیان امامیه، قبلاً به صفوانی* اطلاق می¬شد (نجاشی، ص393). نجاشی که از معاصران شیخ طوسی بوده، از او با این عنوان یاد نکرده و فقط با عناوین «جلیل فی اصحابنا، ثقه، عین، من تلامذه شیخنا ابی¬عبدالله» از او نام برده است (نجاشی، ص‌403). ‌بنابراین، این عنوان پس از وفات طوسی یا دست کم پس از هجرت او از بغداد به نجف، به وی اطلاق شده است. در قرون بعدی، عنوان شیخ در میان امامیه به طوسی اختصاص‌یافت (رجوع کنید به محقق حلی، المعتبر، ج1، ص33؛ حلی، منتهی المطلب، ج‌1، ص‌9، که مراد خود را از «شیخ» ذکرکرده است). قزوینی رازی (ص‌210) در قرن ششم، طوسی را «فقیه عالم و مفسر و مقری و متکلم» خوانده و نوشته که قول و فتوای طوسی مورد اعتقاد کامل علمای شیعی است. وی (ص‌504) از طوسی با عنوان «شیخ کبیر» یاد کرده و در شمار «محققان شیعۀ اصولی» و در کنار سید مرتضی از او نام برده است. علامه حلی (خلاصةالاقوال، ص‌249) از طوسی با عناوین «شیخ الامامیه» و «رئیس الطائفه» یاد نموده (نیز رجوع کنید به بحرالعلوم، رجال، ج‌3، ص227ـ 228) و بحرانی، به نقل از برخی مشایخ خود (رجوع کنید به بحرانی، لؤلؤة البحرین، ص‌297ـ 298)، از وی با عناوین «شیخ¬الطائفه، رئیس المذهب، امام فی الفقه و الحدیث» نام برده است. آرای شیخ طوسی، پس از وی، در میان امامیه با قبول عام روبرو شد.

در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج‌1، ص1؛ همو، فهرست، ص‌450؛ نیز رجوع کنید به قزوینی رازی، ص‌212، که به تفسیر چند جلدی او اشاره کرده ا ست) و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت (طوسی ، العده، ج‌1، ص‌3ـ 4؛‌ بنابراین الذریعه استاد وی سید مرتضی که در 420 تألیف شده، پس از آن نوشته شده است؛ نیز رجوع کنید به طوسی ، العده، ج‌1، ص‌4، پانوشت 4، که نشان می¬دهد طوسی این کتاب را در زمان حیات سید مرتضی نوشته است).

طوسی در بغداد و نجف شاگردان بسیاری پرورد. جمعی از مهمترین شاگردان او عبارت اند از: احمد‌بن حسین خزاعی نیشابوری، اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه، آدم‌بن یونس نسفی، ابوالخیر برکت‌بن محمد نسفی، تقی ابن¬نجم حلبی، جعفر‌بن علی حسینی، ابوعلی حسن‌بن محمد طوسی* (فرزند طوسی)، حسن‌بن حسین‌بن بابویه (که در نجف همۀ تصانیف طوسی را بر او خواند)، حسین‌بن مظفر حمدانی، حسن‌بن عبدالعزیز جیهانی، سید عمادالدین ذوالفقار‌بن محمد حسنی مروزی، سید زید‌بن علی حسنی، سلیمان‌بن حسن صهرشتی، صاعد‌بن ربیعه، ابوصلت‌بن عبدالقادر، سید ابوالنجم ضیاء‌بن ابراهیم علوی شجری، ضمره‌بن یحیی شعیبی، عبدالرحمن‌بن احمد خزاعی نیشابوری معروف به شیخ مفید، عبدالجبار مقری رازی همچنین معروف به شیخ مفید، علی‌بن عبدالصمد تمیمی سبزواری، کردی‌بن عکبر کردی فارسی، سید مطهر‌بن علی حسینی دیباجی، ابوالفتح محمد‌بن علی کراجکی، محمد‌بن هبه¬الله طرابلسی، محمد‌بن حلبی، مظفر‌بن علی حمدانی، ابوسعد منصور‌بن حسین آبی، و ناصر‌بن رضا علوی حسینی (رجوع کنید به منتجب الدین رازی، به ترتیب ص‌32، 33، 34، 42، 43ـ 44، 45ـ 46، 47، 62، 65، 67، 71، 72، 75، 76، 98، 100ـ 101، 105، 127). قاعدتاً بسیاری از شاگردان او پس از تحصیل به موطن خود بازمی¬گشتند. از جمله، حسن‌بن حسین‌بن بابویه که در ری سکونت داشت (رجوع کنید به همو، ص‌46)، و اسماعیل و اسحق پسران حسن‌بن بابویه، و عبدالجبار مقری رازی که آثاری دینی به زبان فارسی نیز داشته¬اند (رجوع کنید به همو، ص‌33، 75)، اشاره کرد.

به نوشتۀ علامه حلی، همگی علمای امامی پس از شیخ طوسی به او اقتفا کرده و به ذکر آرای او بسنده نموده¬اند (حلی، منتهی المطلب، ج‌1، ص‌11؛ نیز رجوع کنید به شوشتری، ج‌9، ص‌209، که نوشته است شهرت فتواهای شیخ و اعتماد به آثار او موجب بسیاری از شهرتهای فتوایی شد).

طوسی با تلفیق آرای متفاوت در میان شیعه، به نوعی، گردآورنده و تدوین کنندل آرا و آثار مکاتب مختلف در حوزۀ علوم دینی امامیه است. وی کوشید تا از عقاید علمی امامیه قرائتی معیار عرضه کند؛ قرائتی که دست کم تا دو قرن پس از وی جایگاه ویژۀ خود را نگاه داشت. از همین روست که علمای بزرگ شیعی قرون بعد، از وی با عنوان «المهذب للعقائد فی الاصول والفروع» (حلی، خلاصة الاقوال، ص‌249) و «مهذّب فنون المعقول والمسموع» (بحرالعلوم، ج‌3، ص‌228) یاد کرده¬اند.

شیخ طوسی راه میانۀ نص‌گرایی و اجتهاد فقهی را با تلفیق آموزه های مکتب قم و مکتب بغداد در میان امامیه استوار کرد و نهادینه ساخت (رجوع کنید به مدرسی طباطبایی، ص‌49 ـ50). او را نخستین کسی دانسته¬اند که روش اجتهاد مطلق را در میان امامیه باب کرد (آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ج‌2، ص‌162). در کلام، طوسی بیشتر شارح مکتب کلامی مفید و سید مرتضی است، هرچند که مکتب کلامی قم و بغداد را تلفیق کرده و به همین دلیل، علمای امامی پس از وی آن را پذیرفته اند.

انتقاداتی نیز بر شیخ طوسی وارد کرده¬اند، مانند اعتماد به مصادر نامعتبری مانند نسخۀ مصحَّف رجال کشی یا الفهرست ابن¬ندیم (رجوع کنید به شوشتری، ج‌9، ص‌209)، درآمیختن روایات کتابهای¬ معتبر با روایات کتابهای نامعتبر که موجب رواج‌ روایات کتابهای نامعتبر گردید (همان، ص208)، دقت نکردن در نقل متن و سند احادیث و وقوع تصحیف و تحریف در آنها (حسن‌بن شهید ثانی، منتقی الجمان، ج‌1، ص‌48؛ بحرانی، الحدائق الناضره، ج‌4، ص‌209، ج‌5، ص‌519، ج‌9، ص‌108، ج‌13، ص‌215) و شتابزدگی و کم دقتی (همان، ج‌16، ص‌173، ج‌17، ص‌71)، تأویل روایات معارض با یکدیگر و تحمیل در تطبیق دادن آنها، و برگزیدن روشهای متفاوت علمی در آثار گوناگونش (همو، لؤلؤة البحرین، ص‌297ـ 298؛ برای نقد سخن اخیر بحرانی با تأکید بر تفاوت آثار طوسی، رجوع کنید به حسینی جلالی، ص‌55).

در اسفند سال 1348 و فروردین 1349، به مناسبت هزارمین سال ولادت شیخ طوسی، همایشی بین المللی در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد که در آن دانشمندان و نویسندگانی از ایران و سراسر جهان حضور یافتند و مقالات و تحقیقات خود را دربارۀ شیخ طوسی و آثارش عرضه کردند. مجموعه مقالات این همایش، در سه جلد، به کوشش محمد واعظ زاده خراسانی به چاپ رسیده است(مشهد1354ش).