responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7237

قبسات ، از مهمترین آثار فلسفی میرداماد (970 ـ 1041) و مفصّلترین ِ آنها دربارۀ حدوث وقدم، به عربی.

میر داماد خود در آغاز کتاب به اشاره (محقق، ص2 ) و در پایان ( محقق، ص484) به تصریح از آن با عنوان القبسات یاد کرده، اما در برخی از منابع کتاب شناختی (مقدمه، محقق،ص چهار، به نقل از عالم آرای عباسی ) با نام قبسات حق الیقین فی حدوث العالم معرفی شده است.

بر اساس مادّه تاریخی که میرداماد در پایان کتاب آورده( محقق، ص 484 )، تالیف قبسات را در ربیع الاول سال 1034، مصادف با میلاد پیامبر گرامی، آغاز کرده و در شب چهارشنبه ششم شعبان همان سال به پایان رسانده است.

قبسات تاکنون بارها منتشر شده است: نخست در سال 1315ش به صورت چاپ سنگی، سپس با تصحیح انتقادی به اهتمام مهدی محقق و با همکاری سید علی موسوی بهبهانی، توشی هیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی در سالهای 1356ش و 1367ش.

میرداماد معمولاً به طور همزمان به تالیف آثار می پرداخته و از این رو بسیاری از نوشته هایش ناتمام است، اما قبسات از معدود نوشته های وی به شمار می آید که به انجام رسیده است. او این کتاب را در اواخرعمر خویش و در اوج پختگی نوشته است و از این رو، اهمیت فراوانی دارد.

قبسات جمع قبس، به معنای پارۀ اخگر (احمد رضا ، ج 4، ص 481)، برداشتی است از آیۀ «لعلّی آتیکم منها بقبس»( طه: 10 ) یا «آتیکم بشهاب قبس»( نمل: 7). او این عنوان را – همانند عناوین بسیاری از سرفصلهای کتابهایش و نیز تخلص شعری اش، اشراق، که به نور اشاره دارد – تحت تاثیر شیخ اشراق و مقام فلسفی او برگزیده است.

کتاب قبسات، همان گونه که خود میر در آغاز تصریح کرده، متشکل از فصولی به نام قبس است و هر قبس به بخشهای کوچکتری با عنوان ومضه یا ومیض( مشتق از ومض، به معنای درخشش برق) تقسیم می شود.

به دلیل اهمیت قبسات، شروح و حواشی متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است، که برخی از آنها عبارت اند از:

شروح

1) شرح میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میر داماد)، که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میر، اما پس از درگذشت وی، نوشته است( علوی، ص89 ). این شرح، در واقع، حواشی مفصّل علوی است به صورت «قال اقول» در تبیین مطالبی از متن قبسات، و همانند دیگر شرحهای شارح بر آثار میر، جانبدارانه و همدلانه است. شرح علوی را حامد ناجی اصفهانی، بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده، که در 1376 ش منتشرشده است.

2) شرح انتقادی و تحلیلی محمد بن علی رضا بن آقاجانی، از شاگردان ملاصدرا، که مفصّل ترین شرح قبسات است و در 1071 به پایان رسیده است( آقا بزرگ طهرانی ، ج 17، ص 31). بخشهای کوتاهی از این شرح را سید جلال آشتیانی تصحیح کرده، که در مجلد دوم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران منتشر شده است.

حواشی

1) حواشی مؤلف، که تمامی آنها با عنوان «اُفید» در شرح میر سید احمد علوی آمده است؛

2) مقباس القبسات، که حواشی میرسید محمد اشرف بن عبدالحسیب بن احمد علوی است( علوی ، ص 27)؛

3)حواشی صدرالمتألهین شیرازی (خوانساری، ج 4،ص 122؛ آقابزرگ طهرانی، ج 17، ص 32)؛

4) حاشیۀ آقا حسین خوانساری ( قبسات، 1315 ق، ص 132)؛

5) حواشی ملا شمسای گیلانی ( قبسات، 1315 ق، ص 35، 55، 60)؛

6) حواشی ملا علی نوری ( قبسات، 1315 ق، ص 9، 209)؛

7) حاشیۀ ملا اسماعیل خواجویی ( قبسات، 1315 ق، ص 165)؛

8) حواشی میرزا ابوالحسن جلوه ( قبسات، 1315 ق، ص 149، 152، 161)؛

9) حواشی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی ( محقق،صفحۀ صد و پنجاه وهفت تا صد و شصت)؛

10) حواشی برخی از شاگردانی که در حلقۀ درس میر حضور داشته و توضیحات وی را یادداشت کرده اند و در برخی نسخ خطی و چاپ سنگی موجود است؛

11) حاشیه از شخص ناشناسی با عنوان «س م س»، که در برخی از نسخ خطی و چاپ سنگی قبسات دیده می شود.

موضوع و درونمایۀ قبسات: همان گونه که میر در آغاز کتاب تصریح دارد، یکی از شخصیتهای برجسته، که نامش را نمی برد، از او می خواهد کتابی بنویسد در بارۀ این که تنها خدای تعالی قدیم است و پیوسته بوده، هست و خواهد بود و جهان با تمامی اجزایش ( از عقول، نفوس، هیولیات، صور، اجسام، و اعراض) حادث اند و نیستی و هلاک را در پیش رو دارند. او می خواهد تا میر بر اساس قواعد و اصول فلسفی و براهین عقلانی، اندیشۀ درست را به اثبات برساند، و چون میر از یک سو نمی توانسته خواست وی را رد کند و از سوی دیگر می دیده است که پیشینیان نتوانسته اند به شیوۀ برهانی این بحث را به نتیجه برسانند و حتی ابن سینا، شیخ فلاسفه، در کتاب شفا تصریح کرده که این مسئله ( حدوث و قدم) جدلی الطرفین است و هیچ یک از دو طرف بحث به برهان تمسک نکرده اند. از این رو، به تألیف کتاب در ده قبس پرداخته است (محقق، ص 1ـ 2).

در قبس اول، نخست گونه های حدوث را تعریف و سپس بر اساس آن به طبقه بندی و تقسیم وجود پرداخته و در پایان بخوبی محل نزاع را تحریر کرده است( محقق، ص 3 ـ 36).

در قبس دوم، گونه های سه گانۀ تقدم ذاتی را تبیین ، و بر اساس تقدم به ذات، برای اثبات موضوع کتاب (حدوث جهان و قدم باری) استدلال کرده است(محقق، ص 37 ـ 80).

در قبس سوم، دو نوع تأخر انفکاکی را تشریح کرده و بر اساس تقدم سرمدی، برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است( محقق، ص 81 ـ 120).

در قبس چهارم، به برخی آیات قرآن و روایات نبوی و ائمه علیهم السلام استشهاد نموده است (محقق، ص 121 ـ 142).

در قبس پنجم، چگونگی وجود طبایع مرسله را تبیین، و بر اساس آن برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است (محقق، ص 143 ـ 182).

در قبس ششم، نخست در باب پیوستگی زمان و حرکت سخن گفته و بر اساس آن به اثبات موضوع کتاب پرداخته و سپس بر تناهی کمیّتهای متصل استدلال کرده است( محقق، ص 183 ـ 238).

در قبس هفتم، استدلالهای جدلی پیروان حدوث عالم و مخالفان را گزارش و انتقادهای وارد بر هر دو را تشریح نموده است (محقق ، ص 239 ـ278).

در قبس هشتم، پس از پاسخگویی به برخی از شبهات، به تبیین ماهیت قدرت و ارادۀ الهی پرداخته است (محقق، ص 279 ـ 344).

در قبس نهم،جواهر عقلی و مراتب موجودات را در دو سلسلۀ بدوی و عودی اثبات کرده است (محقق، ص 345 ـ 406).

در قبس دهم، به تبیین چیستی قضا و قدر، مسئلۀ شرور و ارتباط آن با قضای الهی و جایگاه دعا پرداخته است (محقق، ص 407 ـ 484).




منابع :
(1) میرداماد، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران1367ش؛
(2) القبسات، چاپ سنگی، تهران 1315 ق؛
(3) سید جلال آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران ، تهران1351 ـ 1354 ش؛
(4) سید احمدعلوی، شرح القبسات، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران 1376ش؛
(5) تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق مع تعلیقات الملا علی النوری، به اهتمام علی اوجبی، تهران 1376ش؛
(6) علی اوجبی، تهران، بی تا.؛
(7) احمد رضا، معجم متن اللغة، بیروت1380 ق؛
(8) محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، قم1401 ق؛
(9) آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة؛
(10) بیروت1403ق .
/ علی اوجبی /

تاریخ نشر اینترنتی: 09/10/1391

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7237
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست