کبیر (الکبیر) ، یکی از اسمای حسنای خداوند. کبیر، از ریشۀ کبر، در لغت به معنای عظیم و بزرگ است، در مقابل صغیر. این واژه، دربارۀ انسان، به معنای رفعت شأن و مرتبه، و بزرگی سن (پیری) و جثه است و اصطلاحاً به سید قوم نیز گفته شده است، اما در مقام اسم خداوند، به عظمت و کمال ذاتی خداوند اشاره دارد (رجوع کنید به زجاجی، ص 155-160؛ ابن منظور، ذیل مادّه؛ طریحی، ذیل مادّه). کبیر شش بار در قرآن، به عنوان اسم خدا، به کار رفته که پنج بار با اسم «العلی» و یک بار با «المتعال» همراه است (رجوع کنید به عبدالباقی، ذیل مادّه).
آنچه مفسران و شارحان اسماءالله در تفسیر مفهوم کبیر بیان کردهاند، بر دو معنای اساسی استوار است: عظمت که غالباً به قدرت خداوند اشاره دارد، و کمال ذاتی. براین اساس، کبیر را عظیم و جلیل، کسی که صفات عالی تنها شایستۀ اوست، سید مقتدر، و کسی که قدرتش همه چیز را احاطه کرده است، معنا کردهاند (رجوع کنید به مقاتل بن سلیمان، ذیل رعد: 9؛ زجاج، ص 48؛ زجاجی، ص 155؛ ابنبابویه، 1357، ص 213؛ طوسی، ذیل رعد: 9؛ طبرسی، ذیل رعد: 9؛ ابنجوزی، ذیل نساء: 34، ذیل رعد: 9؛ رازی، ذیل رعد: 9، حج: 23؛ قرطبی، ص 249). این عظمت به صفات حق باز میگردد نه ذات او و طبق این معنا او را بزرگتر از آن دانستهاند که شبیه به مخلوقات باشد یا مخلوقات در صفتی با او شریک باشند (طوسی، ذیل حج: 62، لقمان: 30، سبا: 23، غافر: 12؛ ابنجوزی، ذیل رعد: 9؛ کفعمی، ص 43). قرطبی (همانجا) کبیر را به بزرگی و عظمت مرتبه تعبیر کرده و آن را به سبب تقدم رتبی خداوند دانسته است که از عظمت ذاتی و کمال صفاتی او نشئت میگیرد. گفتنی است که فخررازی (رجوع کنید به ج 1، ص 144)، با اشاره به حدیثی قدسی، کبیر را برتر از عظیم دانسته است.
کبیر را به صاحب کبریا نیزمعنا کردهاند ، یعنی کسی که دارای کمال ذاتی و صفاتی است(غزالی، ص 69؛ طبرسی، ذیل رعد: 9؛ کفعمی، همانجا). به نظر غزالی (همانجا)، کمال ذات به کمال وجود و کمال وجود به دوام ذات و مصدریت وجودی همۀ اشیا باز میگردد. به علاوه، در شرح معنای کبیر، با توجه به همنشینی کبیر با دو اسم علی و متعال، جلالت و کبریایی خداوند را سبب علو او، و او را منزه از صفات نقص و عجز، و متعالی از صفات بشری دانستهاند ( قشیری، ص 58؛ سمعانی، ص 333).
در برخی آثار کلامی نیز کبیر، صاحب عظمت و جلال، شخص مقتدر و کسی که مالک همۀ اشیاست، معنا شده و تأکید گردیده که بزرگی و جلال خداوند بی حد و نهایت است، زیرا حد و نهایت سبب کثرت در اجزا و موجب عجز و نقص است (ابنفورک، ص 47؛ قاضی عبدالجبار، ج 4، ص 214). رازی (ج 1، ص 143-145) توضیح داده است که اهل تشبیه کبیر را از اسمای ذات و ظاهر آن را اشاره به حیّز و مکان دانستهاند و در مقابل اهل تنزیه – که خود نیز با آنان موافق است – آن را از اسمای صفات شمرده و آن را بر وجوهی که جسمانیت از آن افاده نشود حمل کردهاند.
نام کبیر را از جمله اسمایی دانستهاند که اطلاق آن بر بندگان نیز جایز است، اما اطلاق حقیقی آن از آن خداوند است. بنابراین، او از هرگونه جسمانیت منزه است (رجوع کنید به بیهقی، ج 1، ص 73؛ رازی، ج 15، ص 67؛ قرطبی، ص 249-250).
در روایات حاوی 99 اسم حسنای الهی، الکبیر نیز ذکر شده ( برای نمونه، رجوع کنید به ترمذی، ج 5، ص 531؛ ابنبابویه، 1362، ص 594؛ اصفهانی، ص 131) و در حدیثی قدسی، خداوند خود را الکبیر خوانده است ( طوسی، 1411، ص 519).
منابع : (1) ابنبابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم 1362؛ (2) همو، التوحید، چاپ سید هاشم حسینی طهرانی، قم 1357؛ (3) ابنجوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، بیروت 1984؛ (4) ابنفورک، محمدبن حسن، مجرد مقالات الشیخ ابیالحسن اشعری، چاپ دانیل ژیمارت، بیروت 1987م؛ (5) ابنمنظور؛ (6) اصفهانی، حافظ ابونعیم، جزء فی طرق حدیث "إن الله تسعه و تسعین اسما"، چاپ مشهوربن حسن بن سلمان، مدینه 1413؛ (7) بیهقی، احمدبن حسین، الاسماء و الصفات، چاپ عمادالدین احمد حیدر، بیروت؛ (8) ترمذی، محمدبن عیسی، موسوعه السنته الکتب السته و شروحها: سنن ترمذی، چاپ ابراهیم عطوه عوض، استانبول و تونس 1992/1413؛ (9) محمدبن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاهره 1934، افست تهران 1363؛ (10) زجاج، ابراهیمبن سری، تفسیر اسماء الله الحسنی، چاپ احمد یوسف دقاق، [قاهره] 1395/1975؛ (11) زجاجی، عبدالرحمانبن اسحاق، اشتقاق اسماء الله، چاپ عبدالحسین مبارک، بیروت 1406/1986؛ (12) سمعانی، احمدبن ابوالمظفر، روح الارواح فی شرح الاسماء الملک الفتاح، چاپ نجیب مایل هروی، تهران 1368 ش؛ (13) طبرسی؛ (14) طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران 1362ش؛ (15) طوسی؛ (16) همو، مصباح المتهجد، بیروت 1411/1991؛ (17) عبدالباقی، محمد فؤاد، معجم المفهرس لالفاظ القران الکریم، قاهره 1934م؛ (18) غزالی، محمدبن محمد، المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی، بی جا 1961م؛ (19) قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ محمد مصطفی حلمی و ابوالوفا غنیمی تفتازانی،[ قاهره] بی تا؛ (20) قرطبی، محمدبن احمد، الأسنی فی شرح اسماء الله الحسنی و صفاته العلی، چاپ شحات احمد طحان، المنصوره 2006م؛ (21) قشیری، عبدالکریم، التبحیر فی التذکیر، چاپ ابراهیم بسیونی، قاهره 1986م؛ (22) کفعمی، ابراهیمبن علی، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، چاپ فارس حسون، قم 1412ق؛ (23) مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتلبن سلیمان، چاپ عبدالله محمود شحانه، مصر 1979م.
/ فیروزه صادقزاده دربان /