خلخالى، ملامحمدصالح ، خلخالى، ملامحمدصالح، فرزند محمدسعيد، از دانشمندان شيعى قرن دوازدهم در حوزه فقه، حكمت و عرفان. درباره شرح‌حال وى اطلاع چندانى در دست نيست. او اهل خلخال بوده و مدفنش نيز همانجاست (تربيت، ص 216؛ امين، ج 9، ص370؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكواكب، ص 369). در تذكره‌ها، تاريخ ولادتش به تقريب 1095 ذكر شده‌است (براى نمونه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ منزوى، ج 2، ص 1246).

فرزند ملامحمدصالح، سعيد، صاحب تأليفات عديده و مؤلف تذكرة‌الأفكار، و پسر سعيد، آقاحسين، از فضلاى خلخال بودند (تربيت، همانجا). از دوره تحصيل و استادان ملامحمدصالح در فقه و حكمت، مطلب چندانى ذكر نشده‌است، غالب سرگذشت نامه‌ها وى را از شاگردان ملامحمدصادق اردستانى (متوفى 1134) دانسته‌اند (براى نمونه رجوع کنید به آقابزرگ‌طهرانى، الذريعة، ج 13، ص 202، ج 21، ص 262؛ كحّاله، ج 10، ص 86). گاهى در منابع و تذكره‌ها، در شرح‌حال و آثار ملامحمدصالح، به اشتباه از احوال و آثار سيدصالح خلخالى فرزند محمد (متوفى 1306)، شارح مناقب يا دوازده امام محيى‌الدين ابن‌عربى (متوفى 638) و شارح فرائدالاصول شيخ‌مرتضى انصارى (متوفى 1281) گزارش كرده‌اند، در حالى‌كه ملامحمدصالح شاگرد محمدصادق اردستانى* و سيدصالح شاگرد ميرزا ابوالحسن جلوه* (متوفى 1314) بوده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ص250ـ251؛ امين، همانجا؛ آقابزرگ‌طهرانى، طبقات: نقباء، قسم 2، ص370، 885ـ886).

درباره تاريخ وفات ملامحمدصالح ترديد است. در برخى منابع، تاريخ وفات وى حدود سال 1134 ذكر شده (رجوع کنید به امين؛ كحّاله، همانجاها)، اما در بيشتر منابع 1175 آمده‌است (رجوع کنید به تربيت، همانجا؛ آقابزرگ طهرانى، طبقات: الكواكب، همانجا؛ همان: نقباء، قسم 2، ص 886؛ مشار، ج 3، ستون520؛ قس آقابزرگ طهرانى، الذريعة، ج 3، ص 301، كه تاريخ تأليف التأملات‌العشرة را 1192 دانسته‌است).

برخى از مهم‌ترين تأليفات وى عبارت‌اند از :1) شرح قصيده يائيه ميرفندرسكى*، به زبان فارسى. به نظر مى‌رسد، شرح ملامحمدصالح بر اين قصيده، مهم‌ترين اثر وى باشد. اين شرح را محمدحسين اكبرى ساوى همراه دو شرح ديگر بر همين قصيده، يكى از محسن گيلانى (قرن سيزدهم) و ديگرى از حكيم عباس دارابى شيرازى* (متوفى 1300)، در 1372ش به‌چاپ رساند. شرح ملامحمدصالح بر خلاف دو شرح ديگر، كه به سبك فلسفه ملاصدرا و نزديك به حكمت متعاليه* نگاشته شده‌اند، به مشرب فكرى عرفا نزديك‌تر است (رجوع کنید به داربى‌شيرازى، مقدمه آشتيانى). ملامحمدصالح در اين اثر سعى كرده ابيات قصيده را براساس مبانى حكمت و عرفان اسلامى شرح كند. نوشته‌هاى او تا حدودى دوگانه به نظر مى‌رسند. به اين ترتيب كه از يك سو، نحوه بيان و نيز اصطلاحات او به روش مشائيان مى‌ماند (براى نمونه رجوع کنید به همان، شرح خلخالى، ص 202، 211ـ212) و از سوى ديگر، تأكيدش بر سير و سلوك معنوى و انجام‌دادن رياضات و مجاهدات نفسانى براى رسيدن به حقيقت، حاكى از گرايش اشراقى ـ عرفانى اوست (رجوع کنید به همان شرح، ص 193، 195، 203، 219). به‌ويژه اينكه او ابن‌سينا و فارابى را در نيل به حقيقت قاصر دانسته و در مواضع بسيارى از اين شرح، تصريح كرده‌است كه رسيدن به حقيقت و درك رموز خلقت، بدون رياضت و مجاهده روحانى ميسر نخواهد شد و در اين راه علم رسمى فايده ندارد (همان، ص 196). او ضمن شرح ابيات، به برخى از آيات و احاديث و اشعار استناد كرده‌است. در برخى منابع اين شرح به سيدصالح نسبت داده شده‌است (رجوع کنید به تربيت، ص10؛ آقابزرگ‌طهرانى، الذريعة، ج 7، ص 99). اما به عقيده آقابزرگ طهرانى (طبقات : نقباء، همانجا) انتساب آن به سيدصالح سهو قلم است.

2) حاشيه بر الحكمة‌الصادقية (همان: الكواكب، ص 369ـ370؛ همو، الذريعة، ج 6، ص 81ـ82؛ قائينى نجفى، ص 158). الحكمة‌الصادقية تقريرات درس حكمتِ محمدصادق اردستانى در اصفهان است كه حمزه گيلانى* (متوفى 1134) آن را جمع‌آورى كرده و ملااسماعيل خواجويى* (متوفى 1173) علاوه بر پاكنويس و تكميل آن، مقدمه‌اى بر آن نگاشته‌است (آقابزرگ‌طهرانى، الذريعة، ج 7، ص 57ـ58). از حاشيه ملامحمدصالح دو نسخه باقى است (همو، طبقات: الكواكب، همانجا؛ نيز رجوع کنید به اوكتايى، ج 4، ص 73؛ قس همان، ج 4، ص 73، پانويس 2، كه در آن، انتساب اين حاشيه و كتاب التأملات‌العشرة به ملامحمدصالح، نادرست دانسته شده‌است). ملامحمدصالح در اين كتاب، بارها به كتاب ديگرش التأملات‌العشرة ارجاع داده‌است.

3) شرح حديث عالم عُلوى. اين حديث منسوب به حضرت على عليه‌السلام است. اين شرح گزارشى عرفانى ـ فلسفى از حديث مذكور است. او شرح عبدالرحيم دماوندى را بر اين حديث شرح قويمى ندانسته، از اين‌رو خود به شرح آن مبادرت كرده‌است (آقابزرگ‌طهرانى، طبقات: الكواكب، ص 371؛ همو، الذريعة، ج 13، ص 202؛ درباره نسخه‌هاى اين شرح رجوع کنید به حائرى، ج 9، بخش 1، ص 301؛ فكرت، ص 333).

4) الإبانة‌المرضية در شرح مسئله وقت و قبله كتاب شرح لمعه كه در 1313 در تهران به‌چاپ رسيده‌است.

5) التأملات‌العشرة (آقابزرگ‌طهرانى، الذريعة، ج 3، ص 301؛ قائينى‌نجفى، همانجا).