خطيب تبريزى، ابو زكريا يحيى بن على ، خطيب تبريزى، ابوزكريا يحيى بن على، اديب و لغوى قرن پنجم. برخى منابع او را فقط شيبانى تبريزى معرفى كردهاند (رجوع کنید به سمعانى، ج 1، ص 446؛ ابن جوزى، ج 17، ص 114) و برخى ديگر لقب خطيب را نيز به او داده اند (رجوع کنید به ابن عساكر، ج 64، ص 347؛ ابن انبارى، ص 372)، اما ياقوت حموى (ج 20، ص 25) او را ابنالخطيب خوانده و خطيب بودن وى را اشتباه دانسته است. قفطى (ج 4، ص 22) نيز بر اين نكته تأكيد نموده و بروكلمان (ج 5، ص 162) علاوه بر ابوزكريا به كنيه ابوبكر هم اشاره كرده است.

ابوزكريا در 421 متولد شد (ياقوت حموى، ج20، ص 27). منابع متقدم اشارهاى به محل تولد او نكرده اند، اما بروكلمان (همانجا) او را زاده تبريز مىداند. در هر حال به نظر مىرسد وى مدتى را در تبريز گذرانده باشد.

ابوزكريا در طلب علم جديت داشت (قفطى، ج 4، ص 23). هنگامى كه نسخه اى از كتاب التهذيب ازهرى به دست او رسيد براى فراگيرى آن نزد ابوالعلاء معرى* پياده عازم شام شد. منابعِ متعدد شرح سفر او را كه نشانه تلاش و جديت وى در علمآموزى است، آوردهاند (براى نمونه رجوع کنید به سمعانى، همانجا؛ ياقوت حموى، ج 20، ص 26؛ قفطى، ج 4، ص 22ـ 23). وى حدود سال 450 وارد دمشق شد و در آنجا از محضر خطيبِ بغدادى* بهره برد (ابن عساكر، همانجا). او در شام و شهرهاى آن نزد شمارى از بزرگان وقت استماع حديث كرد (قفطى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به سمعانى؛ ابن عساكر، همانجاها؛ ابنانبارى، ص 372ـ374؛ ياقوت حموى، ج 20، ص 25ـ26) و از محضر عبدالقاهر جرجانى* نيز استفاده نمود (ياقوت حموى، ج 20، ص 26).

ابوزكريا در جوانى به مصر سفر كرد. در آنجا ابوالحسن ابن بابشاذ* (متوفى 469) نزد او علم لغت را فراگرفت. وى سپس به بغداد رفت و در مدرسه نظاميه بغداد به تدريس ادبيات پرداخت و كتابدارى آنجا را نيز به عهده گرفت و تا پايان عمر در بغداد بود (سمعانى؛ ابن عساكر، همانجاها؛ ياقوت حموى، ج 20، ص 26ـ27).

خطيب تبريزى در لغت و آنچه روايت مى كرد مورد اعتماد بود (ابن انبارى، همانجا، به نقل از سمعانى) و خطيب بغدادى، به همين اعتبار از او نقل مىكرد (رجوع کنید به خطيب بغدادى، ج 13، ص 205؛ نيز رجوع کنید به ابن عساكر، ج 64، ص 347، 349). در عين حال گفته اند كه ابوزكريا رفتار مناسبى نداشت و به شريعت مقيد نبود (رجوع کنید به ابن انبارى، ص 373؛ ياقوت حموى، همانجا).

ابوزكريا در بغداد شاگردان بسيارى داشت. جواليقى* و ابنعساكر* نيز از وى روايت كردند (قفطى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به سمعانى؛ ابن عساكر، همانجاها؛ ياقوت حموى، ج 20، ص 26).

خطيب تبريزى به سال 502 در بغداد درگذشت و در باب ابرز به خاك سپرده شد (سمعانى، ج 1، ص 447؛ ابنجوزى، ج 17، ص 114ـ115).

وى تأليفات بسيارى دارد از جمله : شرح الحماسة (سه شرح بزرگ، متوسط و كوچك بر كتاب الحماسة*). شرح شعر متنبّى*؛ شرح المعلّقات السبع/ العشر؛ شرح مُفَضّليات؛ شرح سَقْط الزند معرّى؛ شرح السبع الطوال؛ شرح مقصوره ابندُرَيد؛ شرح اللُّمَع ابن جنّى*؛ الكافى فى علم/ علمَىِ العروض والقوافى؛ مقاتلالفرسان؛ مقدمة فى النحو كه به لحاظ فنى داراى نكات باارزش و مفيدى است؛ تفسيرالقرآن؛ الملخّص فى اعراب القرآن؛ تهذيب غريب الحديث؛ غريب القرآن؛ و تهذيب اصلاح المنطق ابن سكّيت (ابن عساكر، ج 64، ص 349ـ 350؛ ابن انبارى، ص 372؛ ياقوت حموى، ج 20، ص 27؛ قفطى، ج 4، ص 23ـ24؛ براى اطلاع از نسخه هاى خطى و چاپى آثار وى رجوع کنید به بروكلمان، ج1، ص 71، ج 2، ص 75ـ76، ج5، ص162ـ 163). لويس شيخو كتاب كنزالحفاظ فى كتاب تهذيب الالفاظ ابن سكّيت را با شرح خطيب تبريزى در 1315/ 1897 در بيروت چاپ كرده است. مجيد طراد نيز كتاب ديگرى از خطيب تبريزى را با عنوان شرح ديوان عنترة در 1377ش/1998 در بيروت به چاپ رسانده است.

از خطيب تبريزى ابياتى نيز به جا مانده (رجوع کنید به باخرزى، ج 1، ص 261ـ271؛ ابنانبارى، ص374؛ ابنجوزى، ج 17، ص116) كه ابن اثير (ج 10، ص 473) آنها را ضعيف دانسته است.