responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7122

خطاى شوشترى، ملامحمدبن صادق ، خطاى شوشترى، ملامحمدبن صادق، متخلص به خطا، نويسنده و شاعر و موسيقى شناس و سياح ايرانى در اواخر سده دوازدهم و اوايل سده سيزدهم كه حدود بيست سال در هندوستان بوده است. او سرگذشت خود را در جام جهان نما به تفصيل آورده است. به گفته خودش در شوال 1175 در شوشتر به دنيا آمد. وقتى در 1187 اوضاع شوشتر ناآرام شد، به كربلا رفت و آموزشهاى ابتدايى را ديد. در همين دوره از بغداد نيز ديدن كرد. پس از درگذشت پدر و مادرش، در پانزده يا شانزده سالگى به بهبهان نزد مادربزرگ خود رفت. محمدجعفرخان، بيگلربيگى كهگيلويه و بهبهان، او را به پسرخواندگى پذيرفت و عدهاى از دانشمندان را براى تعليم و تربيت وى گماشت (رجوع کنید به نوشاهى، ص 76). او خطا در رمضان 1194 به سبب درگيريهاى محلى در بهبهان همراه محمدجعفرخان از بهبهان گريخت و به شيخ ناصرالدين، حاكم بوشهر پناه برد (رجوع کنید به مجيدى كرائى، ص 40ـ41). سپس از بوشهر به شيراز رفت و مهمان محمدزال خان بن رستم، صاحب دهستان خشت، شد. وى در آنجا ازدواج كرد و صاحب فرزند شد و سه سال در آنجا ماند. وقايع عزل و نصب شاهان زنديه (حك : 1164ـ 1208) سبب ناآراميهاى گسترده در ايران شد. اين هرج ومرج به دهستان خشت نيز رخنه كرد و خطا با خانواده خود به بوشهر بازگشت و به بازرگانى پرداخت (نوشاهى، همانجا). در همان ايام سلطنت زنديه منقرض شد و قاجاريان (حك: 1210ـ1344) به سلطنت رسيدند.

تغيير و تحول حكومت موجب ناآرامى كشور شد و خطا با همسر خود به كربلا رفت و در آنجا به خدمت علما مشغول شد. سپس خانواده خود را به دو تن از بزرگان كربلا سپرد و براى تأمين معاش به هند رفت. در 1209 به هند رسيد و عازم لكهنو، پايتخت حكومت شيعى اَوَدْه، شد (ديوان بيگى، ج 1، ص 572؛ نوشاهى، ص 77). در آنجا لعل بهادر، نخست وزير حكومت اوده، او را نزد نواب آصفالدوله* محمديحيى عليخان بهادر برد كه از او خلعت دريافت كرد و از مقربان وى شد (نوشاهى، ص 77ـ78). پس از وفات آصف الدوله در 1212، نواب تفضل حسين خان*، رياضى دان و حكيم دربار آصف الدوله، از خطا حمايت مى كرد. او نيز در 1215 درگذشت و خطا به نواب سعادت على خان* (متوفى 1229) روى آورد و هجده سال در خدمت وى بود (شوشترى، ص 431). پس از وفات او منصب وزارت به نواب غازى الدين حيدر* رسيد كه در 1235 شاه مستقل گرديد. خطا به او پيوست و اثرش جام جهان نما را به نام او موشح ساخت (نوشاهى، ص 78). به گفته محمدمظفر حسين صبا (ص 241) خطا تا دوره نواب سعادت علىخان زندگانى نمود، اما از جام جهان نما برمىآيد كه او پس از آن زمان هم زنده بوده است (رجوع کنید به نوشاهى، همانجا). او در لكهنو درگذشت و در همانجا به خاك سپرده شد. گويا خطا خانواده خود را از كربلا به لكهنو خوانده بود، زيرا پسرش ميرزاعلى (متوفى 1234)، كه به صواب شوشترى معروف بوده و به زبان فارسى شعر مىسروده، نيز در اوايل جوانى در لكهنو درگذشته است (صبا، ص 480؛ نوشاهى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به جزايرى، ص 261ـ262).

سرودهها و نوشته هاى خطا بسيار است. زمانى كه در ايران به سر مى برد بيست هزار بيت در مصائب اهل بيت عليهم السلام سروده بود و به گفته خودش در اندك مدتى نوشته هاى منظوم و منثور وى مورد توجه قرار گرفت (رجوع کنید به نوشاهى، ص 76). او در نظم بيشتر به قصيده و قطعه پرداخته و عبداللطيف شوشترى (ص 431ـ432) وى را سرايندهاى نغز گفتار و در قصيدهسرايى پيرو سلمان ساوجى* دانسته است. نمونه اندك غزليات وى ــكه در جام جهاننما (خُم دوم) ديده مىشودــ از شيرينى و لطافت عارى است، اما قصايد و قطعات او استوار است (رجوع کنید به نوشاهى، ص 79ـ80). آثار او عبارتاند از: 1) مهر و ماه، مثنوىاى كه در ايام تحصيل در بهبهان سروده بود. هيچ نسخهاى از اين كتاب موجود نيست (همان، ص 78). 2) جام جهان نما، كه مهمترين اثر خطاست. او اين كتاب را هنگام اقامت در لكهنو تأليف كرد و به نواب غازىالدين حيدر پيشكش كرد. اين كتاب دايرةالمعارفى است، مشتمل بر مقدمهاى طولانى، هشت ميخانه (فصلهاى اصلى كتاب) و يك خاتمه، كه هر ميخانه نيز تقسيمات فرعى دارد (همان، ص 80). در مجموع در اين كتاب نوشته هايى مربوط به علوم طبيعى، شعر و بديع، جفر، رمل، كيميا، عقايد فرق شيعه و سنّى و زردشتى، تصوف، فلسفه، ستاره شناسى، هيئت، جغرافيا، موسيقى، تاريخ و ادب درج شده است (منزوى، ج 1، ص 812). البته ارزش اصلى اين كتاب منحصر موسيقى، به مطالبى است كه درباره تاريخ معاصر آورده است. از فوائد اين كتاب مطالبى است كه مؤلف درباره علوم جديد نوشته، كه از نظر تاريخ علوم و مطالعه نخستين برخوردهاى مسلمانها با اروپا وعلوم و معارف اروپايى ارزشمند است (نوشاهى، ص 82). نسخه هاى اين كتاب در مجموعه شيرانى دانشگاه پنجاب لاهور (ش 2127/ 5139؛ منزوى، همانجا) و كتابخانه شخصى خورشيد احمدخان (ش 5)، مدير روزنامه مركز اسلامآباد، در 730 صفحه موجود است.

3) بحرالبكا، كه آن را پيش از 1194 تأليف كرده بود. مجموعهاى از نثر و نظم، مشتمل بر يك چشمه، چهار نهر و شصت دجله كه در بيان مصائب ائمه عليهم السلام به ويژه مصيبت حضرت امام حسين عليه السلام است. متن اين رساله با حذف مطالب منثور و بعضى منظومات در جام جهاننما (خُم اول، ميخانه هفتم) نقل شده است.

4) شوشترى گفتار، مجموعهاى از مثنويات، ترجيعبند، قطعات تاريخ، غزليات، رباعيات، لطايف و ظرايف و تعبير خواب است. متن اين مجموعه نيز در جام جهان نما (خُم دوم، ميخانه هفتم) درج شده است.

5) بحر وصال، در قالب مثنوى و در بيان داستان عاشقانه پسر ايرانى مقيم بنارس و دختر راجاى هند است. متن اين مثنوى نيز در شوشترى گفتار گنجانيده شده است. نسخه مستقل از اين مثنوى در كتابخانه مركزى دانشگاه تهران موجود است (دانش پژوه، ج 16، ص 19).

6) كنزالملوك، مجموعه اقوال و نصايح حكماست كه خطا آن را در كربلا به نظم درآورده و در شوشترى گفتار نيز نقل كرده است.

7) ديوان خطا كه مشتمل بر حدود دوازده هزار بيت بوده است (شوشترى، ص 432؛ آقابزرگ طهرانى، ج 9، قسم 1، ص 298).

ميرعبداللطيف خان شوشترى (1172ـ1220) كه همشهرى و دوست خطا بوده و در 1203 به هند وارد شده و سلطان الواعظين ابوالفتح حسنى حسينى اصفهانى كه در 1221 به هند سفر كرده است، هر دو ملا خطا را در لكهنو و فيض آباد ديده اند و از مهارتِ او در تعزيه خوانى و موسيقى و شاعرى سخن گفته اند (آقابزرگ طهرانى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به شوشترى، همانجا).


منابع :
(1) آقابزرگ طهرانى؛
(2) عبداللّه بن نورالدين جزايرى، كتاب تذكره شوشتر، اهواز: كتابفروشى صافى، [.بى‌تا]، چاپ افست تهران 1348ش؛
(3) محمدتقى دانش پژوه، فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه مركزى و مركز اسناد دانشگاه تهران، ج 16، تهران 1357ش؛
(4) احمد ديوانبيگى، حديقةالشعراء، چاپ عبدالحسين نوائى، تهران 1364ـ1366ش؛
(5) عبداللطيف بن ابيطالب شوشترى، تحفةالعالم، و ذيلال تحفه، چاپ صمد موحد، تهران 1363ش؛
(6) محمدمظفر حسينبن محمد يوسف على صبا، تذكره روز روشن، چاپ محمدحسين ركن زاده آدميت، تهران 1343ش؛
(7) نورمحمد مجيدى كرائى، تاريخ شهرستان بهبهان، ]تهران [1378ش؛
(8) احمد منزوى، فهرست مشترك نسخه هاى خطى پاكستان، اسلام آباد 1362ـ1370ش؛
(9) عارف نوشاهى، «ملا خطاى شوشترى»، تحقيقات اسلامى، سال 4، ش 1 و 2 (1368ش).
/ عارف نوشاهى /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7122
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست