responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7105

خط (6) ، خط (6)


در آسياى جنوب شرقى. آسياى جنوب شرقى (مجموعه كشورهاى ميانمار/برمه، تايلند، كامبوج، لائوس، ويتنام و بخش جنوبى مجمعالجزاير مالزى و اندونزى تا جاوه، بالى، سوماترا، برونئى و فيليپين)، به لحاظ جغرافيايى، زبانى و مردمشناختى يكى از متنوع ترين مناطق جهان و در عين حال داراى نوعى همگونى فرهنگى است (گور، ص 114). زبانهاى رايج در اين منطقه بيشتر به سه خانواده زبانى مجزا تعلق دارد: استرونزى، كه مالزيايى ـ پولنيزيايى نيز ناميده مىشود؛ چينى ـ تبتى، با سه شاخه تبتى ـ برمهاى، تايى و چينى؛ و آستروآسيايى (مون ـ خِمِر يا مونْدا؛ رجوع کنید به گادرد، ص 29ـ30؛ بلوود، ص 107، 109).

پُرگويش ترين زبانهاى رايج در آسياى جنوبشرقى در زمره خانواده زبانى استرونزى و عبارت اند از: زبانهاى اندونزيايى و مالزيايى (كه باهم زبانهاى مالايى ناميده مىشوند) با دويست ميليون تن، جاوهاى با 75 ميليون، سوندانى با سى ميليون، و فيليپينى (تاگالو) با پنجاه ميليون تن گويشور. زبانهاى رايج در آسياى جنوب شرقى به واسطه تنوعى كه دارند، از نظامهاى نوشتارى متفاوتى چون واژهنگار، الفبايى و آبوگيدا بهره مىگيرند (رجوع کنید به گادرد، ص178؛ نيز رجوع کنید به راجرز، ص221ـ 222؛ رجوع کنید به بخش1).

غير از ويتنامى، زبانهاى اصلى آسياى جنوبشرقى داراى خطوطى بوده (يا هستند) كه همگى از خط آبوگيداى گرانتهه يا خط پالاوا (زيرشاخه خط هند جنوبى از خطوط براهمى اوليه) مشتق شده اند كه اين خط نيز به نوبه خود، به طور غيرمستقيم به خط دوناگرى هند شمالى مرتبط است (>زبانهاى استرونزى آسيا و ماداگاسكار<، ص 3).

در حقيقت، عناصر فرهنگ هند بهويژه مذاهب (هندو و بودايى)، زبانهاى سنسكريت و بالى و نظامهاى نوشتارى هندى از حدود دو هزار سال پيش در منطقه جنوب شرقى آسيا (جزاير و شبه جزاير آن) نفوذ كرده است. نظامهاى نوشتارى هندى، نخست با زبانهاى استرونزى (جاوهاى و چامى) و سپس با زبانهاى آستروآسيايى (مون ـ خمر) و پس از آن با زبانهاى تايى (تايى و لائو) و در نهايت با زبانهاى تبتى ـ برمهاى (پيو، برمهاى و كارن) انطباق يافته است و به اين ترتيب، تأثير فرهنگ هند تا شمال (منطقه هيماليا) نيز گسترده شده است. تبتي ها از سال 600 ميلادى از نوشتار هندى استفاده مىكرده اند (>دايرةالمعارف جهانى زبانشناسى<، ج 4، ص 44). يكى از مشخصههاى بارز خطوط آسياى جنوبشرقى، گرايش عمومى آنها به سوى ساده شدن است. در حالىكه خط پالاوا داراى چهل نويسه و بيش از دوازده علامت زير و زبرى بوده است، تعداد اين نويسهها در خطوط هندى آسياى جنوبشرقى مانند جاوهاى و بالى (خطِ زبان باليايى، يكى از زبانهاى استرونزى رايج در اندونزى)، لامپانگ (از خطوط سوماتراى جنوبى)، ماكاسار (از خطوط رايج در اندونزى كنونى) و تاگالوگ (از خطوط رايج در فيليپين) و بسيارى از خطوط ديگر، كمتر شده است (كايپرز، ص 3ـ4).

يكى ديگر از ويژگيهاى مشترك ميان اين خطوط سادهشدن شكل نويسههاست. در مقايسه با اشكال پيچيده (و انحنادار) نويسههاى خطوط جاوهاى، سوندانى (خطِ زبان سوندانى در جاوه) و بالى، نظام نوشتارى خطوط سوماتراى جنوبى، باتاك بوگيس (از خطوط رايج در اندونزى معاصر) و فيليپينى تمايل زيادى به اشكال زاويهدار دارد. كشيدن اين اشكال بر روى سطوح ناهموارى نظير پوست درختان و بامبوها سادهتر است (همان، ص 4). تصاوير زير اين تفاوت را نشان مىدهد.

تحول تاريخى برخى از مهمترين خطوط آسياى جنوبشرقى. نخستين خطى كه برخى از زبانهاى آسياى جنوبشرقى با آن نگاشته شد، خط پالاواست. براى نمونه، زبان جاوهاى در آغاز قرن چهارم ميلادى به اين خط نوشته مىشد. پس از آن در فاصله قرون سوم تا نهم (نهم تا پانزدهم ميلادى)، اين زبان به خط ديگرى به نام كوى (يا جاوهاى باستان) كه مشتق از خط پالى (يكى از شاخههاى اصلى خطوط هندى شمالى) بود، تحرير مىشد. خط پالى علاوه بر خط كوى، مادر بسيارى از خطوط آسياى جنوبشرقى نظير سيامى يا تايى باستان و برمهاى بوده است (كولماس، 1999، ص 243؛ گور، ص 114؛ فيشر، ص 114ـ115). گفتنى است بسيارى از خطوطى كه در جزاير متعدد آسياى جنوبشرقى بهكار رفتهاند، غيرمستقيم از طريق خط كوى به هند مىرسند (گور، ص 117).

در خط سيامى يا تايى باستان، منحصرآ علائمى براى نشان دادن نواخت واجى به اين خط اضافه شد. خط كوى پس از خط سيامى رايجترين خط در ميان گويشوران زبان جاوهاى (بزرگترين جامعه زبانى جزيره جاوه) بوده است. اين خط طبق قراردادهاى خطوط هندى واكهها را بهنمايش مىگذاشت. بااينحال، جاوهاى باستان ويژگيهاى منحصر به فردى داشته است؛ براى مثال در اين خط نشانههاى خاصى نمايانگر مرتبه اجتماعى نويسنده در مقايسه با مخاطبش بوده است. اين خط تنها خط هندى است كه روابط اجتماعى را رمزگذارى مىكند (فيشر، ص 114ـ115).

در خط كوى كه يك خط آبوگيداست، بيست نويسه همخوانى وجود دارد كه هر نويسه معرف يك همخوان و يك واكه ذاتى (a) است. اين نويسهها را آكسار مىنامند. در اين خط، واكههاى غير از واكه ذاتى با علائم زير و زبرى متصل به آكسارها نشان داده مىشوند. اين علائمِ زير و زبرى در زبان جاوهاى سندانگان ناميده مىشوند. هنگام تركيب هريك از اين علائم با يك آكسار، واكه ذاتى خنثى مىشود. اين واكه در شرايط ديگرى نيز ممكن است حذف شود؛ براى مثال، وقتى همخوانها در پايان هجا يا در يك خوشه همخوانى واقع مىشوند. در خط كوى، مجموعه ديگرى از نويسهها وجود دارند كه هريك از آنها معرف يك خوشه همخوانىاند. اين نويسههاى متصل را پاسانگان مىنامند. تعدادى از پاسانگانها در زير يا نزديك به نويسههاى آكسار، در خطوط افقى و از چپ به راست قرار مىگيرند (كولماس، 1999، ص 247؛ نيز رجوع کنید به تصوير 4 و 5).

كاربرد خط كوى براى نوشتن زبانهاى جاوهاى، مالايى و غيره سرانجام پس از ظهور اسلام در آسياى جنوبشرقى، در قرن يازدهم، كنار گذاشته شد و بهجاى آن، نوشتارى سنّتى برگرفته از خط عربى استفاده گرديد، كه به نام خط جاوى (عربى جاوهاى) شناخته شده است. به اين خط پگون يا گانديل نيز مىگويند. البته نوشتن به خط جاوهاى باستان (كوى) در برخى حوزههاى محدود همچنان ادامه يافت (همان، ص 243ـ244).

امروزه حدود شانزده هزار نسخه خطى به خط عربى جاوهاى در بسيارى از كتابخانهها و موزههاى جهان نگهدارى مىشود (جوهرى، ص 5). در اين خط، متناسب با واجهاى زبانهاى مالايى (اندونزيايى و مالزيايى) و نيز زبان جاوهاى، شش حرف به حروف الفباى عربى اضافه شده است: ع /ng/، و/v/، ن /ny/، چ /c/، ك /g/ و ف /p/. برخى از اين حروف برگرفته از الفباى زبانى فارسى است (همان، ص 3؛ نيز رجوع کنید به تصوير 6).

نخستين كتيبههاى بازمانده به خط عربى جاوهاى (كتيبههاى ترنگانو) بر روى ستونى سنگى نوشته شدهاند. محتواى آنها درباره اشاعه قانون حدود اسلامى در پادشاهى ترنگانوست. تاريخ نگارش اين كتيبهها را 6 رجب 702/ 24 فوريه 1303 برآورد كردهاند (جوهرى، ص 4). پس از دوره كتيبههاى ترنگانو، خط عربى جاوهاى براى نوشتن زبان مالايى در تمام مجمعالجزاير مالايى به كار گرفته شد. در آن دوره، اين زبان به عنوان زبانى ميانجى براى گسترش تعاليم اسلامى، انجام دادن تجارت بينالمللى، و برقرارى مناسبات سياسى در بين پادشاهيها و سلطاننشينهاى منطقه جنوبشرقى آسيا بهكار گرفته مىشد. در ادوار بعدى نيز، زبان مالايى را مبلّغان مسيحى همچنان براى اشاعه تعاليم مسيحيت بهويژه در بخش شرقى اندونزى به كارمىبردند (همان، ص 5).

بسيارى از شاهكارهاى ادبى مالايى به خط عربى جاوهاى نوشته شدهاند (همان، ص 6). در دوران طلايى پادشاهى دارالسلام اَكّه، بسيارى از دانشمندان و مؤلفان برجسته كتابهاى بسيارى را به زبان مالايى و به خط عربى جاوهاى تأليف كردند كه از آن ميان مىتوان شيخ حمزه فَنْسورى، عارف اكهاى، را نام برد كه آثار بسيارى نظير شرابالعاشقين و اسرارالعارفين نگاشته است. شيخشمسالدين سوماترايى، از شاگردان وى، كه تعاليم وحدت وجود را دنبال مىكرد، آثار برجستهاى نظير تنبيهالطلاب، شرح رباعى حمزه فنصورى، انوارالدقائق، مرآتالمؤمنين، مرآتالايمان، كتاب العارفين و مرآتالقلوب را از خود برجاى گذاشته است. شيخ عبدالرئوف فنصورى (عبدالرئوف سينگْكِل) كتاب تفسيرالقرآن بيضاوى را به زبان مالايى و به خط عربى جاوهاى ترجمه كرد.

در بخش غربى جزيره برونئى نيز، شيخمحمد ارشد البَنْجارى بزرگترين كتاب فقه را به زبان مالايى و خط عربى جاوهاى با عنوان سبيلالمهتدين نگاشته است. از وى بيش از چهل اثر تأليفى باقى مانده است. برخى دانشمندان ديگر كه به زبان مالايى و به خط عربى جاوهاى تأليفاتى داشتهاند، عبارت بودند از: در پاتانى در جنوب تايلند، داوودبن عبداللّهالفتانى، كه در حدود صد كتاب (از جمله فروعالمسائل، منهجالعابدين، كشف الغُمّة، علم تصوف، دروس الثامن، و ترجمه بداية الهداية) از وى باقى ماندهاست، و در غرب سوماترا در اندونزى، شيخبرهانالدين اولاكن و شيخعبداللّه احمد (همان، ص 7ـ8).

خط عربى جاوهاى در ديگر زبانهاى آسياى جنوبشرقى نظير اچنهاى، بَوگيس ـ ماكاسار، ريجانگ، و لامپونگ نيز استفاده مىشده است (همان، ص10). با توجه به حجم انبوه متون باقىمانده از خط عربى جاوهاى، مىتوان گفت كه اين خط نقش عمدهاى در اشاعه و گسترش زبان مالايى و تعاليم مذهبى اسلام در جنوبشرقى آسيا داشته است؛ اگرچه پس از ورود قدرتهاى استعمارگر غرب به اين ناحيه، كاربرد اين خط بسيار محدود شد و جاى آن را خط لاتين گرفت (همان، ص 12).

خط عربى جاوهاى به سبب تقدس قرآن در ميان مردم كشورهاى مسلماننشين آسياى جنوبشرقى داراى ارزش اجتماعى والايى بوده است. اين خط الفبايى از راست به چپ نوشته مىشده است. از زمان استيلاى استعمارگران اروپايى (هلنديها)، لاتينگرايى در اندونزى رواج يافت. از سوى ديگر، انگليسيها نيز باعث شدند كه نظام متفاوتى از خط لاتين به مالزى وارد شود، اما استيلاى حقيقى خط لاتين و افول عربى جاوهاى تا قرن چهاردهم به طول انجاميد (گادرد، ص 179ـ180).

تا 1351ش، خط لاتين اندونزى و مالزى باهم تفاوت داشت، زيرا نظام نوشتارى هلندى و انگليسى متفاوت بود. در اين سال، هر دو كشور نظامهاى نوشتارى خود را تغيير دادند تا يك خط مشترك بسازند (رجوع کنید به تصوير7).

خطوط معاصر آسياى جنوبشرقى. زبان رسمى اندونزى اندونزيايى و زبان رسمى مالزى مالزيايى است كه به سبب شباهت بسيار اين دو زبان، به آنها زبانهاى مالايى نيز گفته مىشود. همانطور كه گفته شد، اين دو زبان از 1351ش تاكنون به خط لاتين مشترك نوشته مىشوند (رجوع کنید به ناكانيشى، ص 71). در اين خط، حروف qو x به كار نمىروند. يكى از نكات جالب توجه درباره املاى زبان اندونزيايى اين است كه براى نشاندادن پديده تكرار (كه در اين زبان نشانه جمع اسامى يا بيانگر شدت عمل است) صورت مفرد واژه نوشته مىشود و پس از آن عدد دو مىآيد، براى مثال، anak2 يا anak2 به صورت [ana-ana]خوانده مىشود. در خط عربى، همين كلمه به صورت «انق 2» نوشته مىشود (همانجا).

بهرغم اينكه خطوط مختلفى در سوماترا، جاوه، بالى و سولاوسى به كار مىرود، همه روزنامههاى اندونزى به خط لاتين چاپ مىشود. برخى از اين خطوط را در مدارس آموزش مىدهند و گاهى براى تزيين قصر پادشاهان به كار مىروند. در مالزى نيز، روزنامهها به زبان مالزيايى و به خط عربى يا لاتين چاپ مىشوند. در اين دو كشور، روزنامههايى به زبان انگليسى، چينى، تاميلى و پنجابى (در مالزى) چاپ مىشوند (ناكانيشى، همانجا).

زبان رسمى كامبوج، كامبوجى يا خمر است. اين زبان به خانواده زبانى مون ـ خمر تعلق دارد. زبان خمر به خط خاصى به همين نام نوشته مىشود. قديمترين اثر نوشتهشده به اين خط به تاريخ 611 ميلادى است. اين خط برگرفته از خط براهمى هند جنوبى است و يك خط آبوگيدا محسوب مىشود (هافمن، ص 3ـ4). در خط خمر، بسته به اينكه واكه ذاتى همراه با همخوانها /aa/ است يا /ↄↄ/، همخوانها به دو شيوه متفاوت نوشته مىشوند (رجوع کنید به >دايرةالمعارفجهانى زبانشناسى<، ج 2، ص 273ـ274؛ كمبل، ج 2، ص 1507؛ نيز رجوع کنید به تصوير8).

زبان رسمى برمه، برمهاى (از خانواده چينى ـ تبتى) است. اين زبان در مركز برمه به كار مىرود اما در نواحى حاشيهاى به زبانهاى مون (از زبانهاى مون ـ خمر)، شان و كارن (هر دو از زبانهاى تايى) و كاچين (از زبانهاى تبتى ـ برمهاى) نيز صحبت مىشود. اين زبانها به خطوط مختلفى نوشته مىشوند كه همه آنها به خط برمهاى شبيهاند. كاچين به خط لاتين نوشته مىشود. روزنامهها در برمه به خط و زبان برمهاى نوشته مىشوند (ناكانيشى، ص70؛ نيز رجوع کنید به تصوير9).

زبانهاى رسمى سنگاپور مالايى، انگليسى، چينى و تاميلىاند. اين زبانها در روزنامهها و متن كتابها به كار مىروند. زبان مالايى به خط لاتين منتشر مىشود (ناكانيشى، ص 71)، جز متون مذهبى اسلام كه آنها نيز به عربى جاوهاى نوشته مىشوند (>نظامهاى نوشتارى زبان دوم<، ص 358).

در سنگاپور، از نويسههاى سادهشده خط چينى براى نوشتن زبان چينى (ماندارين) استفاده مىشود. گفتنى است حدود 77% مردم سنگاپور داراى اصالت چينى، در حدود 14% مالايى و در حدود 8% هندى هستند كه به زبان تاميلى صحبت مىكنند. در سنگاپور، زبان مدارس و دانشگاهها و نيز زبان تجارت، انگليسى است (همانجا).

زبان حكومت تايلند تايى است. در تايلند نيز همانند برمه، اقليتهاى نژادى ساكن در مناطق كوهستانى به زبانهاى متعددى تكلم مىكنند. لائو، شان و ميائو، مهمترين اقليتهاى زبانى اين كشورند و هر كدام خط مخصوص به خود دارند. در تايلند شمالى، خط چينگ ماى براى نوشتن كتابهاى مدارس به كار مىرود اما قريب به اتفاق روزنامهها (بهجز تعداد معدودى از آنها كه به انگليسى و چينى نوشته مىشوند) به خط تايى چاپ مىشوند (ناكانيشى، همانجا؛ نيز رجوع کنید به تصوير 10).

اين خط نيز مانند بسيارى ديگر از خطوط رايج در آسياى جنوبشرقى مشتق از خطوط هندى و از نوع آبوگيداست. ارتباط ميان واجها و حروف در خط تايى غيرمستقيم است، يعنى صداهاى بسيارى وجود دارد كه در خط مىتواند بهواسطه چندين نويسه بيان شود، اما انتخاب نويسه براى هر واژه خاص به نواخت هجا (زبان تايى نواختى است) بستگى دارد (گادرد، ص 182ـ183؛ نيز رجوع کنید به كولماس، 2003، ص 145ـ148). در اين خط، همخوانها متناسب با انواع نواخت به سه دسته (خيزان، ميانه و افتان) تقسيم مىشوند (هاداك، ص 764).

ويتنامى زبان رسمى ويتنام است و از قرن دوازدهم با خط لاتين نوشته مىشود. اين خط داراى 29 حرف (بدون z, w, j, f) است و هفت حرف واكهاى متفاوت دارد. در اين خط، پنج علامت زير و زبرى براى نشان دادن شش نواخت بر روى واكهها وجود دارد (ناكانيشى، همانجا).

در گذشته، خطوط متفاوتى براى هريك از زبانهاى محلى فيليپين بهكار مىرفته است، زبانهايى مانند تاگالوگ، ويسايان، ايلوكانو و پانگاسنيان، كه همگى متعلق به گروه زبان اندونزيايىاند. در حال حاضر، همه خطوط مرتبط با اين زبانها منسوخ گشتهاند و همه آنها با خط لاتين كتابت مىشوند. روزنامهها در فيليپين به خط لاتين و به زبانهاى انگليسى، اسپانيايى، فيليپينى (شكل بازسازىشده تاگالوگ)، ويسايان و ايلوكانو و پانگاسنيان (تاحدودى) چاپ مىشوند. علاوه بر اين، معدودى روزنامه نيز به زبان چينى منتشر مىشوند (همانجا).


منابع :
(1) The Austronesian languages of Asia and Madagascar, ed. Alexander Adelaar and Nikolaus P. Himmelmann, London: Routledge, 2005.
(2) Peter Bellwood, "Southeast Asia before history", in The Cambridge history of Southeast Asia, vol.1, pt.1, ed. Nicholas Tarling, Cambridge 2004.
(3) George L. Campbell, Compendium of the world's languages, London 1991.
(4) Florian Coulmas, The Blackwell encyclopedia of writing systems, Oxford 1999.
(5) idem, Writing systems: an introduction to their , linguistic analysis , Cambridge 2003.
(6) Steven Roger Fischer, A history of writing, London 2001.
(7) Albertine Gaur, A history ofwriting,London 1992.
(8) Cliff Goddard, The languages of east and Southeast Asia, Oxford 2005.
(9) Thomas John Hudak, "Thai",in The world's majorlanguages, ed. Bernard Comrie, London: Routledge, 1991.
(10) Franklin E. Huffman, Cambodian system of writing and beginning reader, [Ithaca], N. Y. 2002.
(11) International encyclopedia of linguistics, ed. William Bright, New York: Oxford University Press, 1992, s.vv. "Khmer" (by Gerard Diffloth), "Southeast Asian languages" (by James A. Matisoff).
(12) Amat Juhari, "The origin and the spread of the Jawi script", in Sub-regional Symposium on the Incorporation of the Languages of Asian Muslim Peoples into the Standardized Quranic Script Project (SQSP), KualaLumpur. 5-7 November 2008. Retrieved Feb.1, 2011, from http://alharfalarabi.org /PDF/PAPERS/ Amat-JOHARI.pdf.
(13) Joel Kuipers, "Indic scripts of insular Southeast Asia: changing structures and functions". Retrieved Feb.1, 2011, from http:// home.gwu.edu/¬kuipers/ kuipers insular seasia scripts. pdf.
(14) Akira Nakanishi, Writing systems of the world, North Clarendon, Vt. 2003.
(15) Henry Rogers, Writing systems: a linguistic approach, Malden, Mass. 2005.
(16) Second language writing systems, ed. Vivia Cook and Benedetta Bassetti, Clevedon, Engl. 2005.
/ آرزو نجفيان /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 7105
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست