خَصّاف، احمدبن عمر (عمرو) ، خَصّاف، احمدبن عمر (عمرو)، كنيهاش ابوبكر، محدّث و فقيه حنفى قرن سوم. او در حدود 181 متولد شد. محل تولدش معلوم نيست. از نام فارسىِ جد او (مُهَير يا مِهران) چنين برمىآيد كه وى ايرانىتبار بوده است. علوم دينى را از پدرش عُمَر (يا عَمْرو)بن مُهَير (يا مِهران) شيبانى كه شاگرد حسنبن زياد لؤلؤى* (متوفى 204؛ از شاگردان ابوحنيفه) بودــ فراگرفت (رجوع کنید به ابننديم، ص 259؛ ذهبى، 1401ـ1409، ج 13، ص 124؛ سركيس، ج 1، ستون 824). از لقبش خَصّاف بهمعناى نعلكوب يا پينهدوز (رجوع کنید به خليلبن احمد، ج 4، ص 188، ذيل «خصف») مىتوان شغل خانوادگى او را حدس زد. در منابع وى را «حاسب» و «فارض» ذكر كردهاند، زيرا به دانش حساب و مواريث (فرايض) آگاه بوده است.
خصّاف مورد توجه عباسيان (حك : 132ـ656) قرار گرفت و ابتدا براى مدت كمى در دوره المعتزّباللّه و بعد در دوره كوتاه خلافت المهتدى باللّه قاضى شد. كتاب الخراج را براى المهتدى نوشت. پس از كشته شدن خليفه، خانه خصّاف خراب و كتابهايش غارت شد. او از كسانى چون مُسدّدبن مُسَرْهَد، وَهْببن جَرير، ابوعامر عَقَدى، واقدى و قَعْنَبى حديث شنيد. خصاف در بحث اعتقادى خَلق يا قِدَم قرآن كه از مباحث رايج روزگار او بودــ به خلق قرآن معتقد بود و ازاينرو او را از جَهْميه* دانستهاند. او بسيار عابد بود، از دسترنج خويش ارتزاق مىكرد و از مواهب حكومتى بهرهاى نداشت. وى در 261 در بغداد از دنيا رفت (رجوع کنید به طبرى، سلسله 3، ص 1684؛ ابننديم، همانجا؛ ذهبى 1401ـ1409، ج 13، ص 123ـ124؛ همو، حوادث و وفيات 261ـ280 ه .، ص 87ـ88؛ براى نام كسان ديگرى كه از آنها حديث شنيده و نقل كرده است رجوع کنید به صَفَدى، ج 7، ص 266ـ267؛ ابنابىالوفا، ج 1، ص230).
در آثار حنفيانِ پس از او، به اقوال فقهى او بسيار استناد شده است؛ از جمله در آثار شمسالائمه سرخسى (متوفى 483؛ براى نمونه رجوع کنید به ج 5، ص 182، 225، ج 17، ص 36، 92)، علاءالدين سمرقندى (متوفى ح 539؛ براى نمونه رجوع کنید به ج 2، ص160)، ابوبكر كاسانى (متوفى 587؛ براى نمونه رجوع کنید به ج 4، ص 24ـ25، 33) و ابننجيم مصرى (متوفى 970؛ براى نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 196، 241). طورى در تكملة البحر الرائق شرح كنزالدقائق از خصّاف با لقب امام ياد كرده و به اقوال فقهى او در ادبالقاضى بسيار استناد جسته است (براى نمونه رجوع کنید به ج 7، ص 32ـ33، 44، 169ـ170).
خصّاف داراى آثار متعددى بود كه برخى از آنها عبارتاند از: ]كتاب[ الحِيَل، احكام الوقوف]الوقف[، ادبالقاضى، الرِضاع، النَّفَقات، الشروط الكبير، الشروط الصغير، الوصايا، المحاضر و السِّجلّات، اقرارالورثه بعضهم لبعض، العصير و احكامه ذرعالكعبة و المسجد و القبر (ابننديم، همانجا؛ ابنماكولا، ج 3، ص 161). البته فقط شمارى از اين آثار امروزه در دسترس است. از جمله كتاب الحيل كه ابتدا با عنوان كتاب الحيل و المخارج در 1896 در قاهره منتشر شد و بعدها به كوشش يوزف شاخت، مستشرق آلمانى، در 1302ش/ 1923 در هانوفر انتشار يافت (قس بغدادى، ج 1، ستون 49 كه آن را الحيل الشرعية نام برده است). به نظر شاخت اين كتاب احتمالا در قرن چهارم نوشته شده و بعدها به خصّاف نسبت داده شده است (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، تكمله، ذيل مادّه؛ نيز رجوع کنید بهد. اسلام، چاپ دوم، ذيل "Hiyal"). در كتابخانه دولتى برلين (نام جديد كتابخانه سلطنتى برلين؛ رجوع کنید به آلوارت، ج 4، ص 344ـ345) نسخهاى خطى از آن با عنوان كتاب الحيل و المخارج موجود است. در اين نسخه، چارهجوييهاى شرعى در ابواب مختلف فقهى مانند بيع، اجاره، طلاق و شفعه مطرح شده است. بر اين كتاب، كسانى چون شمسالائمه حلوانى، شمسالائمه سرخسى و محمدبن محمود معروف به خواهرزاده شرح نوشتهاند (رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون695؛ بغدادى، ج 1، ستون 577ـ578، ج 2، ستون 76، 125).
كتاب الوقف (الوقوف/ الاوقاف)، از كهنترين رسالهها درباره وقف است كه در 1322/1904 در قاهره منتشر شد. همچنين كتاب النفقة به كوشش ابوالوفاء افغانى در حيدرآباد (1349/ 1930) منتشر شده است (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، تكمله، همانجا). بر كتابِ ادب القاضى فقهاى مشهور حنفى شرح نوشتهاند، از جمله ابوبكر جصاص*، علىبن حسين سُغدى*، سرخسى، حلوانى، خواهرزاده، قاضىخان اوزجندى و حسامالدين عمربن عبدالعزيز بخارى (متوفى 536) كه شرح اخير با تحقيق محيى هلال سرحان (بغداد 1977ـ1978) بهچاپ رسيد (رجوع کنید به حاجىخليفه، ج 1، ستون 46ـ47؛ بغدادى، ج 1، ستون 67، 280، 452، 783).
حاجىخليفه (متوفى 1067؛ ج 2، ستون 1395) اثرى به نام كتاب الاقالة و بغدادى (متوفى 1339؛ ج 1، ستون 49) كتابى با نام كتاب الخصال نيز به خصّاف نسبت دادهاند، ولى در ديگر منابع بهويژه منابع متقدم چنين انتسابى ديده نمىشود. بهاحتمال زياد اين مؤلفان خصّاف را با احمدبن عمر خَفّاف (فقيه شافعىِ قرن چهارم) كه اثرى به نام الخصال داشته (رجوع کنید به ابواسحاق شيرازى، ص 122) اشتباه گرفتهاند، چنانكه حاجىخليفه هم در يك مورد (ج 2، ستون 1416) مرتكب اين اشتباه شده است.
منابع : (1)ابنابىالوفا، الجواهرالمضيّة فى طبقات الحنفيّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، رياض 1413/1993؛ (2) ابنماكولا، الاكمال فى رفع الارتياب عن المؤتلف و المختلف من الاسماء و الكنى و الانساب، چاپ عبدالرحمانبن يحيى معلمى يمانى، حيدرآباد، دكن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ (3) ابننجيم، البحر الرائق شرح كنزالدقائق، بيروت 1418/1997؛ (4) ابننديم (تهران)؛ (5) ابواسحاق شيرازى، طبقاتالفقهاء، چاپ خليل ميس، بيروت [.بىتا]؛ (6) اسماعيل بغدادى، هديةالعارفين، ج 1ـ2؛ (7) در حاجىخليفه، ج 5ـ6؛ (8) حاجىخليفه؛ (9) خليلبن احمد، كتاب العين، چاپ مهدى مخزومى و ابراهيم سامرائى، قم 1409؛ (10) محمدبن احمد ذهبى، تاريخالاسلام و وفيات المشاهير و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفيات 261ـ280 ه .، بيروت 1412/1992؛ (11) همو، سيراعلام النبلاء، چاپ شعيب ارنؤوط و ديگران، بيروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ (12) يوسف اليان سركيس، معجم المطبوعات العربية و المعربة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ (13) محمدبن احمد سمرقندى، تحفةالفقهاء، بيروت 1414/1994؛ (14) محمدبن احمد شمسالائمه سرخسى، كتاب المبسوط، بيروت 1406/1986؛ (15) صفدى؛ (16) طبرى، تاريخ (ليدن)؛ (17) محمدبن على طورى، تكملة البحر الرائق شرح كنزالدقائق، در ابننجيم، ج 7ـ9؛ (18) ابوبكربن مسعود كاسانى، كتاب بدائعالصنائع فى ترتيب الشرائع، كويته 1409/1989؛ (19) W. Ahwardt, Verzeichniss der arabischen Handschriften der koniglichen Bibliothek zu Berlin, Berlin 1887-1899. (20) EI2, s.v. "Hiyal" (by J. Schacht), suppl., s.v. "Al-Khassaf" (by F. J. Ziadeh).
/ سعيد عدالت نژاد/