خُرَّمْدره ، خُرَّمْدره، شهرستان و شهرى در استان زنجان.
1) شهرستان. واقع در مشرق استان زنجان. اين شهرستان از شمال به شهرستان قزوين، از مشرق، جنوب و مغرب به شهرستان ابهر محدود و مشتمل است بر يك بخش به نام مركزى. دو دهستان به نامهاى الوند و خرّمدره و يك شهر به نام خرّمدره (رجوع کنید به ادامه مقاله) كه مركز شهرستان به شمار مىرود (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1385ش، ذيل «استان زنجان»). آباديهاى آن عمدتآ در دشت قرار دارد.
مهمترين كوههاى آن عبارتاند از: اَلوَند̊داغ (مرتفعترين قله ح 2450 متر)، در حاشيه جنوبى كوهستان البرز غربى و در حدود بيست كيلومترى شمال شهر ابهر؛ اوچقاشق در جنوب و ايدهداغ در شمالشرقى و مشرق آبادى اَرْدَجين (واقع در حدود 26 كيلومترى شمالشرقى شهر ابهر)؛ كوه ازمنكه واقع در جنوبغربى و مغرب و كوه گىِقيه در جنوب آبادى اِسْپاس، حدود نُه كيلومترى مغرب شهر ابهر (رجوع کنید به جعفرى، ج 1، ص 79؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 25، ص 18، 22). ابهررود و برخى از ريزابههاى آن در شهرستان خرّمدره جريان دارند (رجوع کنید به جعفرى، ج 3، ص 466؛ فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 25، ص 17).
اهالى آن به زراعت، دامدارى، باغدارى، پرورش زنبور عسل (در بيشتر آباديها)، كار در معادن و توليد صنايعدستى مانند فرش، از نوع خرسك و نقش سماورى، اشتغال دارند. محصولات عمده آن گندم، جو، يونجه، بنشن و ترهبار است و از فراوردههاى باغى انگور، گردو، بادام، زردآلو، آلبالو، سيب و به دارد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 25 ، ص 18، 22، 61). مجتمع كشت و صنعت (شامل گاودارى صنعتى، مرغدارى، باغهاى بزرگ ميوه...) نيز در دهستان خرّمدره فعال است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1376ش، ص 2). اهالى آن شيعه دوازده امامىاند و به تركى گفتگو مىكنند (فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 25، ص 102). جمعيت شهرستان خرّمدره 60027تن است كه از اين تعداد 48055تن (ح 80%) شهرنشيناند (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1385ش، ذيل «استان زنجان»).
از لحاظ تقسيمات كشورى در 1323ش، خرّمدره، يكى از آباديهاى دهستان ابهررود در شهرستان زنجان، از استان اول (گيلان) بود (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 101). در ارديبهشت 1366، دهستان خرّمدره به مركزيت آبادى قلعه حسينيه در شهرستان ابهر (ايجاد در 1348ش) تشكيل گرديد (رجوع کنید به ايران. قوانين و احكام، ص 684؛ ايران. وزارت كشور. 1382ش، ذيل «استان زنجان»). در تير 1368، بخش خرّمدره از تركيب دو دهستان صائينقلعه و خرّمدره و سه شهر خرّمدره (مركز بخش)، صائينقلعه و هيدج در شهرستان ابهر تشكيل شد (رجوع کنید به همان، ص760). در مرداد 1376 شهرستان خرّمدره به مركزيت شهر خرّمدره تشكيل شد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، همانجا).
زيارتگاه شاهزاده عبداللّه واقع در آبادى پيلِهوَرين (حدود 36 كيلومترى شمالشهر ابهر) و امامزادهاسماعيل واقع در آبادى قانْلو (حدود 48 كيلومترى شمال غربى شهر ابهر) در اين شهرستان قرار دارد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافيائى آباديها، ج 25، ص 61، 191).
2) شهر. مركز شهرستان. اين شهر در حدود 83 كيلومترى مشرق شهر زنجان و حدود چهار كيلومترى شمالغربى شهر ابهر در دشت مرتفعى در ارتفاع حدود 570 ،1متر در كنار ابهررود قرار دارد (رجوع کنید به جعفرى، ج3، ص466). ارتفاعاتىاز شمال و جنوب آنرا احاطه كرده است. بيشترين دماى آن ْ39 در مرداد و بيشترين برودت آن ْ14- در بهمن و ميانگين بارش سالانه آن 5ر229 ميليمتر ثبت شدهاست (رجوع کنید به سازمان هواشناسى كشور، ص184). راه تجارتى تهران ـ تبريز ـ تركيه از آن مىگذرد. راهآهن تهران ـ تبريز در حدود پنجكيلومترى شمال آن ايستگاه دارد (آقامحمدى، ص135، 137). در شهر خرّمدره، كارخانه كبريتسازى «اقتصاد» (تأسيس در 1324ش) و كارخانههاى شركت صنعتى مينو خرّمدره (احداثدر1351ش، بهرهبردارى در 1353ش) داير است كه موجب جذب نيروى فعال ناحيه بهويژه شهر خرّمدره شده است (همان، ص 137؛ فخيمى، ص 95). خرّمدره در 1316ش، شهر شد (رجوع کنید به ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى، 1382ش، همانجا). جمعيت شهر طبق آمار 1385ش، 055،48تن ضبط شده است (رجوع کنید به مركز آمار ايران، 1385ش، همانجا).
نام خرّمدره ظاهرآ براى نخستين بار در منابع دوره صفويه به بعد ديده شده است. جملى كاررى ــكه در 1106/ 1694 به منطقه سفر كرده بودــ بدون توضيحى درباره خرّمدره، تنها نام آن را ذكر كرده است (رجوع کنید به ص 46). در زمان فتحعلى شاه قاجار (حك : 1212ـ1250)، ژوبر (ص 156) خرّمدره را درّهاى كوچك و زيبا در يك فرسخى ابهر ياد كرده است. جيمزبيلى فريزر نيز در همان دوره آنجا را مكانى خرّم، در بستر رودى پرآب ]ابهررود[، با جنگل و باغهايى در پيرامون آورده است (ص72). ديولافوا در 1299/ 1881 آنرا در دو منزلى سلطانيه، دهكدهاى زيبا و باصفا داراى قناتهاى بسيار، مزارع حاصلخيز، درختان بلند تبريزى، محصولات گندم، جو، پنبه، درختان ميوه، با خانههايى كمارتفاع ضبط كرده است (ص97). بنابه اظهار وى (همانجا) از تبريز تا خرّمدره، هيچ دهكده اى به اندازه آن باصفا، آباد و خرّم نبوده است. يك سال بعد حاجسياح (ص 275) آن را دهى معتبر و درهاى بسيار خرّم با هفتصد خانوار در بلوك ابهررود ضبط كرده است، وى همچنين اشاراتى به وجود باغ، قنات و عمارات خوب در آن دارد. خرّمدره در زمان ناصرالدين شاه تيول فراشخانه بود (رجوع کنید به عباسميرزا قاجار، ص 119).
حسينعلى رزمآرا در حدود 1328ش، خرّمدره را قصبه دهستان ابهررود با محصولاتى از قبيل كشمش، انگور، گردو، غلات و يونجه و جمعيت 653،7تن ذكر كرده و مطالبى نيز درباره قلمستان و اشتغال اهالى به گليمبافى و جاجيمبافى آورده است (رجوع کنید به ج 2، ص100ـ101).
منابع : (1)محمد آقامحمدى، ابهر: گذرى و نظرى، زنجان 1377ش؛ (2) اطلس راههاى ايران، تهران: گيتاشناسى، 1369ش؛ (3) ايران. قوانين و احكام، مجموعه قوانينومقرراتمربوطبهوزارتكشور :ازآغازپيروزى انقلاباسلامىتاپايانسال 1369، تهران1370ش؛ (4) ايران.وزارتكشور. اداره كل آمار و ثبت احوال، كتاب اسامى دهات كشور، ج 1، تهران 1329ش؛ (5) ايران. وزارت كشور. معاونت سياسى. دفتر تقسيمات كشورى، عناصر و واحدهاى تقسيمات كشورى : آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ (6) همو، نشريه تاريخ تأسيس عناصر تقسيماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ (7) عباس جعفرى، گيتاشناسى ايران، تهران 1368ـ1379ش؛ (8) جووانى فرانچسكو جملى كاررى، سفرنامه كاررى ، ترجمه عباس نخجوانى و عبدالعلى كارنگ ]تبريز[ 1348ش؛ (9) محمدعلىبن محمدرضا حاجسياح، خاطرات حاجسياح،يا،دور هوخوفووحشت، به كوشش حميد سياح، به تصحيح سيفاللّه گلكار، تهران 1359ش؛ (10) ژان راشل ماگر ديولافوا، سفرنامه مادام ديولافوا: ايران و كلده، ترجمه و نگارش عليمحمد فرهوشى، تهران 1361ش؛ (11) رزمآرا؛ (12) پير ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ايران، ترجمه عليقلى اعتمادمقدم، تهران 1347ش؛ (13) سازمان هواشناسى كشور، سالنامه آمارى هواشناسى: 76- 1375، تهران 1378ش؛ (14) عباسميرزا قاجار (ملكآرا)، شرححال عباسميرزا ملكآراء: برادر ناصرالدينشاه، چاپ عبدالحسين نوائى، تهران 1361ش؛ (15) آقاجان فخيمى، تاريخ ابهر: علماء، عرفا و شعرا، زنجان 1376ش؛ (16) فرهنگ جغرافيائى آباديهاى كشور جمهورى اسلامى ايران، ج :25 زنجان، تهران: سازمان جغرافيائى نيروهاى مسلح، 1369ش؛ (17) جيمز بيلى فريزر، سفرنامه فريزر، معروف به سفر زمستانى: از مرز ايران تا تهران و ديگر شهرهاى ايران، ترجمه منوچهر اميرى، تهران 1364ش؛ (18) مركز آمار ايران، سرشمارى عمومى نفوس و مسكن :1385 نتايج تفصيلى كل كشور، 1385ش.
Retrieved Apr. 10,2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85. rawdata;