خَرطوم(خارطوم/ خُرطوم) ، خَرطوم(خارطوم/ خُرطوم)، پايتخت سودان، واقع در استان خرطوم در مركز سودان، در محل تلاقى رود نيل آبى (ازرق) و نيل سفيد (ابيض)، و در ارتفاع حدود چهارصد مترى از سطح دريا (ابوسليم، ص 5، >اطلس جامع جهان تايمز<، نقشه 87).

استان خرطوم با جمعيتى حدود شش ميليون نفر در دشتى مثلث شكل واقع شده و شامل سه شهر خرطوم شمالى (خرطوم بحرى) واقع در شرق رود نيل آبى و نيل سفيد، اُم‌دُرمان*، پايتخت فرهنگى سودان، واقع در غرب رود نيل سفيد و نيل بزرگ و خرطوم، پايتخت رسمى سودان، است (بعلبكى؛ بستانى، ذيل مادّه؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، ص215). آب و هواى خرطوم گرم و خشك است. ميانگين درجه حرارت ساليانه آن ْ 30 و ميانگين بارندگى ساليانه 150 ميليمتر است (سعود صادق حسن، ص 6؛ الموسوعة العربية، ذيل مادّه). صحراى بيوضه واقع در شمال اين شهر پوشيده از بوته‌ها و درختان خاردار علف مقاوم به خشكى است (گونيلى، ج 2، ص 13).

خرطوم مركز سياسى و ادارى، خدماتى، تجارى، اقتصادى، صنعتى سودان و به لحاظ فرهنگى داراى اهميت است (الموسوعة العربية العالمية، ذيل مادّه؛ ابوحجر، ص 209؛ ابوسليم، ص 52).

خطوط راه‌آهن خرطوم را به مصر، العُبيد و بورت سودان متصل مى‌كند (مغايرى، نقشه 49؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، ص 219؛ >دايرة‌المعارف جديد افريقا<، ذيل مادّه). شهر خرطوم با يك پل به ساحل غربى نيل سفيد و اُم‌درمان و با پل ديگر به خرطوم بحرى يا شمالى در ساحل شرقى نيل آبى مرتبط مى‌شود (>دايرة‌المعارف جديد افريقا<، همانجا؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، ص 216). فرودگاه بين‌المللى سودان نيز در شهر خرطوم واقع است (ابوحجر، ص 210؛ عفيفى، ذيل مادّه).

شهر خرطوم از لحاظ كشاورزى داراى موقعيت ممتازى است، چنان‌كه در اطراف آن كشتزارهاى برنج، گندم، بادام زمينى، كنجد و پنبه، و نيز نخلستانها و بوستانهاى بزرگ وجود دارد (ابوحجر، همانجا).

سد جبل اولياء در جنوب خرطوم بر روى نيل سفيد در 1316ش/ 1937 احداث گرديد كه با استفاده از آب آن طرح كشت پنبه ميان دو نيل اجرا شد (عفيفى، همانجا). در 1321ش/ 1942 يكى از طولانى‌ترين مخازن آبى جهان در اين شهر احداث گرديد كه با بناى سدّ اسوان اهميت خود را از دست داد (ابوحجر، ص 209). خرطوم مركز تجارى و اولين مركز صنعتى سودان است و بيشتر كارخانه‌هاى صنعتى سودان در اين شهر متمركزند، از جمله صنايع نساجى، موادغذايى و ساختمان (خوند، ج 9، ص290).

كليساى اقباط قصر حكمداريه، قصر سيدعلى‌الميرغنى و قصر جاركوك كه مقرّ مهدى سودانى بود، از آثار تاريخى شهر خرطوم است (ابوسليم، ص 37ـ39؛ هولت و ديلى، ص 93، 236).

پيشينه. درباره وجه تسميه خرطوم نظرها مختلف است. برخى نام خرطوم را برگرفته از نام گياهى به نام قرطم دانسته‌اند كه در آن مناطق زياد مى‌رويد. برخى اين نام را برگرفته از زبان قبايل دنكا دانسته‌اند كه به‌معناى محل تلاقى رودها و چشمه‌هاست. برخى نيز بر اين باورند كه خرطوم در اصل خورالتوم بوده و پس از تحريف به صورت خرطوم درآمده است، اما غالب نويسندگان نام‌گذارى خرطوم را به علت واقع شدن آن در محل تلاقى دو رود نيل دانسته‌اند كه به شكل خرطوم فيل است (ابوسليم، ص 7ـ8؛ بعلبكى؛ الموسوعة العربية، همانجاها).

مهم‌ترين شهر دوره مسيحيان سوبا، پايتخت اقليم جنوبى مملكت نوبه، در محل خرطوم فعلى بوده است (سيدبشرى، ص 8). هسته اصلى شهر خرطوم در قرن دوم در جزيره توتى (محل تلاقى دو نيل آبى و سفيد و مركز عمده كشت پنبه سودان) شكل گرفت (هولت و ديلى، ص 9، 64؛ شقير، ص 22؛ الموسوعة العربية العالمية، همانجا) و بعد از قرن دوم، تاجرانى كه از نيل و درياى سرخ مى‌آمدند اسلام را به اين ناحيه وارد كردند (>شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، همانجا). در 1103 فقيهى از اهالى جزيره توتى كه به تقوا مشهور بود پس از عبور از رود نيل در مكان فعلى خرطوم منزلگاهى براى خود بنا كرد و آبادانى خرطوم از اين تاريخ آغاز شد (ابوسليم، ص 14؛ الموسوعة العربية العالمية، همانجا).

در 1236 محمدعلى‌پاشا، خديو مصر، سودان را كه در حاكميت سلسله فونج بود تصرف و در 1237 پادگان دائمى در خرطوم احداث كرد (خوند، ج 9، ص220؛ گيتاشناسى نوين كشورها، ص 279). در 1237 پسر وى اسماعيل‌پاشا، اردوى خود را در رأس خرطوم (نوك خرطوم يا رأس دشت مثلثى در محل تلاقى دو رود) برپا كرد كه شالوده بناى شهر خرطوم (پايتخت) شد (گونيلى، ج 2، ص 43؛ ابوسليم، ص 12ـ13). وى در 1239 مقر حكمرانى را كه در زمان حاكميت فونجها شهر سنار بود، به خرطوم منتقل ساخت (الموسوعة العربية، همانجا؛ ابوسليم، ص 7). در 1246 با انتقال ادارات دولتى به خرطوم، اين شهر رسمآ پايتخت سودان گرديد (ابوسليم، ص 26؛ شقير، ص 107). خرطوم در 1261 شهرى با شصت هزار تن جمعيت بود كه نيمى از اهالى آن را مصريان و نيم ديگر را يونانيها، سوريها و اروپاييها تشكيل مى‌دادند (ضرار، ص 59ـ60). در قرن چهاردهم/ نيمه دوم قرن نوزدهم سودان تحت سيطره انگليس درآمد و گوردون فرمانده انگليسى به سودان آمد. در اين زمان مسلمانان به رهبرى محمداحمدبن عبداللّه معروف به مهدى سودانى* در برابر انگليسيها قيام كردند. در اين قيام گوردون به قتل رسيد (گونيلى، ج 2، ص 51) و در 1303 مهدى سودانى بر خرطوم مسلط شد. بعدها در 1316 كيچنر فرمانده انگليسى اقدام به بازسازى برخى ويرانه‌ها كرد (>دايرة‌المعارف جديد افريقا<، همانجا؛ سيدبشرى، ص 11، 13). در دوره حكومت مشترك مصر و انگليس (1316ـ1375 (1335ش)/ 1898ـ 1956) ساختمانهاى دولتى و مسكونى بسيارى در آنجا بنا گرديد. خرطوم در 1332 رونق گرفت و جمعيت آن به 000،250 تن رسيد. پس از استقلال كشور سودان در 1335ش/ 1956، جمعيت خرطوم افزايش يافت و شهر بزرگى شد (الموسوعة العربية العالمية، همانجا؛ سيدبشرى، ص 13ـ14). جمعيت اين شهر در 1372ش/ 1993، حدود 403،271 تن بوده است (>شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، ص 215).

شهر خرطوم فعلى داراى سه بخش تجارى، دولتى و مسكونى است. شرق، غرب و جنوب بخش مسكونى را دو بخش تجارى و حكومتى احاطه كرده‌اند (ابوسليم، ص 136).

خرطوم بحرى/ شمالى. اين شهر با جمعيت حدود 887،700 تن (در 1372ش/ 1993)، كوچك‌ترين و جديدترين شهر از شهرهاى سه‌گانه پايتخت سودان و يكى از مراكز صنعتى سودان در امتداد شهر خرطوم و مكمل آن است. قبل از آغاز قرن چهاردهم/ بيستم اين شهر حلفايه ناميده مى‌شد. مقبره و گنبد شيخ خوچلى در اين شهر قرار دارد. در دوره مهدى سودانى كارخانه فشنگ‌سازى در اين شهر ساخته شد. پس از ايجاد پل بر روى رود نيل آبى در 1328/ 1910 راه‌آهن از اين شهر به شهر خرطوم امتداد يافت. انگليسيها نيز تأسيساتى مثل انبار مهمات در اين شهر ساختند. پس از جنگ جهانى دوم در اطراف ايستگاه راه‌آهن منطقه صنعتى تأسيس شد كه پس از استقلال سودان توسعه يافت (همان، ص 172ـ176، 185؛ >شهرهاى خاورميانه و افريقاى شمالى<، همانجا؛ اطلس جامع گيتاشناسى، ص 97).