responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6950

خديجه خاتون، بقعه ، خديجه خاتون، بقعه، از مقابر برجى قرن هشتم در استان قم. اين بقعه در گورستان روستايى به همين نام در 35 كيلومترى جنوب شهر قم قرار دارد و در واقع تنها اثر ارزشمند باقىمانده از قرن هشتم در خارج از شهر قم است. براساس كتيبه اى در بنا، اين بقعه منسوب به خديجه خاتون، يكى از فرزندان امام جعفرصادق عليه السلام است (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 204). فيض قمى (ج 2، ص 427ـ428) به دليل نبودن نام خديجه در ميان دختران آن امام و سادات مهاجر به قم تا سده چهارم و ذكر خاتون در دنباله نام خديجه، كه واژهاى مغولى است، شخص مدفون در بقعه را فرزند بلافصل امام ندانسته و معتقد است وى در سده ششم يا هفتم مى زيسته و از احفاد على بن حسن العلوى العُرَيْضى از دودمان على بن جعفر بوده است.

بنابر كتيبه سراسرى بنا در داخل ضلع شمالى و كتيبه ديگرى در زيرگوشوارها، اين بقعه در 770 به دستور غياث الدين اميرمحمد، از فرمانروايان مستقل قم، ساخته و سپس تجديد بنا شده است (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 202ـ204). بنابر كتيبه ديگرى كه از زيرگوشوار شمال غربى آغاز مىشود، استادكاران اين بنا درويش على طاهر و درويش ابراهيم بن حسن حلاج و على بن محمد ابوشجاع، هنرمند برجسته قرن هشتم، بودهاند (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 205؛ عرب، ص 161).

بر دو سوى بدنه جنوبى بنا، پنج بيت شعر بر روى ده قطعه كاشى با زمينه لاجوردى نوشته شده كه در آن، نام سازنده ضريح چوبى، اسكندر، و تاريخ محرّم 1321 آمده است (رجوع کنید به مدرسى طباطبائى، همانجا؛ فيض قمى، ج 2، ص 432ـ433). اين بقعه به سبب ارزشهاى تاريخى، هنرى و مذهبى در 1378ش، در فهرست آثار ملى كشور به ثبت رسيد (رجوع کنید به پازوكى طرودى و شادمهر، ص 303).

باتوجه به تركهاى عميق در ديوارهاى بنا، افراد محلى اضلاع خارجى بقعه را با لايهاى از سنگ پوشانده و ايوانى در جبهه شمالى به عنوان ورودى و حجره هايى در شمال و جنوب بقعه ساختهاند (رجوع کنید به فيض قمى، ج 2، ص 428؛ عرب، همانجا). به دليل غيرفنى بودن كار، در 1380ش اداره ميراث فرهنگى استان قم ضمن زهكشى اطراف بنا و حذف حجره الحاقى جبهه جنوبى، لايه سنگى را اصلاح و جدار خارجى بنا را با كمربندى از سنگ تقويت كرد. بقعه خديجهخاتون از خارج، نقشهاى هشت ضلعى دارد. شش متر از نماى خارجى با مخلوطى از قلوه سنگ، آجر و گچ پوشيده شده و دو متر بالاى آن از آجر و با طاقنمايى در هر ضلع است. ورودى بقعه ايوانى است در جبهه شمالى كه به همراه دو حجره جانبى در دوره معاصر به بنا الحاق شده است. باتوجه به شواهد، بقعه وروديهاى ديگرى نيز در جنوب و شرق داشته است (رجوع کنید به فيض قمى، ج 2، ص 429). بنا از داخل، مربع شكل با اضلاع 5ر5 متر است و دو صُفّه در شرق و غرب آن، با دهانه 3 متر و عمق 25ر1 متر، قرار دارد. براى تغيير بنا از حالت چهارضلعى به هشت ضلعى، گوشوارهايى در زوايا ايجاد شده كه آن را به هشت گوشه و سپس شانزده ضلع با چهار نورگير در جهات اصلى تبديل كرده است كه آهيانه گنبد با بلندى حدود يازده متر از سطح زمين در بالاى آن قرار دارد. گنبد دو پوسته رُك همانند منشورى شانزده تَرْك است (رجوع کنید به عرب، همانجا).

نماى داخلى بنا، مانند ديگر آثار علىبن محمد ابوشجاع، با ملاطسازى گچى، نقوش مهرى، آرايههاى گياهى، اسليمى، كتيبههايى باخطوط كوفى، بنايى، ثلث، مشبكهاى گچى، شمسهها و ترنجها تزيين شده است (همانجا). اين بنا از جمله برجهاى آرامگاهى است كه از نقشه عمومى هشت ضلعى از دوره ايلخانيان (حك: 654ـ750) پيروى مىكند (رجوع کنید به همان، ص 147؛ ويلبر، ص 125ـ126).

بقعه ديگرى نيز در بخش قنوات قم، در مسير جاده قم ـ سراجه در ده كيلومترى شرق قم، واقع شده است كه امامزاده خديجهخاتون ناميده مىشود. به استناد لوح سنگى موجود در ايوان بنا ــكه متأسفانه فاقد تاريخ است ــ بناى فعلى احتمالا در دوران قاجار به همت حاجى بخشعلىبن جعفر آقاقمى احداث شده است. كتيبه مذكور، مدفونان در بنا را شاهزاده عبداللّه و عبدالرحمان و زينبخاتون، فاطمهخاتون، خديجهخاتون، مريمخاتون و رقيهخاتون، همگى فرزندان امام موسىبن جعفر، معرفى كرده است (رجوع کنید به ناصرالشريعه، ص 219؛ مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 172ـ173). بقعه بنايى است هشت ضلعى از خارج و داخل، كه داراى شش صُفّه در اضلاع و ايوانى در جانب شرقى است. تمام جدار داخلى بقعه سفيدكارى شده و شامل تزيينات گچبرى و كاشىكارى است. از آثار قديم باقىمانده در بنا لوحهاى خشتى با روكش كاشى روى مزار متعلق به قرن هفتم و هشتم بود (مدرسى طباطبائى، ج 2، ص 172؛ فيض قمى، ص 506، 511). در 1379ش، لوح مزار جديدى از سنگ مرمر جايگزين لوح تاريخى يادشده گرديد و قطعاتى اندك از لوح قديم به اداره ميراث فرهنگى قم منتقل شد. اين بقعه در 1380ش در فهرست آثار ملى كشور به ثبت رسيد (رجوع کنید به پازوكى طرودى و شادمهر، ص 305).


منابع :
(1) ناصر پازوكى طرودى و عبدالكريم شادمهر، آثار ثبت شده ايران در فهرست آثار ملى: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛
(2) كاظم عرب، «گزارش و تحقيق و معرفى هفت بناى تاريخى و ارزشمند قم بازمانده از قرن هشتم هجرى»، اثر، ش 33ـ34 (بهار و تابستان 1381)؛
(3) عباس فيض قمى، كتاب گنجينه آثار قم، قم 1349ـ1350ش؛
(4) حسين مدرسى طباطبائى، تربت پاكان: آثار و بناهاى قديم محدوده كنونى دارالمؤمنين قم، قم 1355ش؛
(5) محمدحسين ناصرالشريعه، تاريخ قم، چاپ على دوانى، تهران 1383ش؛
(6) دونالد نيوتن ويلبر، معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانان، ترجمه عبداللّه فريار، تهران 1365ش.
/ كاظم عرب /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6950
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست