خدابنده، محمد ، خدابنده، محمد، چهارمين پادشاه صفوى و پسر بزرگ شاه طهماسب اول. محمد خدابنده يا سلطان محمد صفوى در 938 به دنيا آمد. مادرش، سلطانم، دختر موسى سلطان موصلوى تركمان (از اميران بزرگ بايندريه) بود. او از كودكى به خدابنده ملقب شد. هنگامى كه شش ساله بود، شاه طهماسب حكومت خراسان را به او داد و محمدخان شرف الدين اغلى تكلو را با منصب اميرالامرايى و همچنين به عنوان لله خدابنده راهى خراسان كرد (اسكندرمنشى، ج 1، ص 125). خدابنده تا 26 سالگى در هرات بود. در حمله ازبكان به رهبرى عبيداللّه خان به خراسان، در درگيرى مستقيم، براثر اصابت تُپُزِ عبيداللّه خان بر سر خدابنده، چشمان وى آسيب جدّى ديد و با اينكه شاه طهماسب براى معالجه او اقدام جدّى كرد، هرگز بينايى كامل به دست نياورد (عالم آراى شاه طهماسب، ص 313ـ316؛ قس اسكندرمنشى، ج 1، ص 126). در 963، شاه طهماسب او را به قزوين احضار كرد و اسماعيل ميرزا (رجوع کنید به اسماعيل صفوى*)، پسر ديگرش، را به همراه على سلطان تكلو به هرات فرستاد، اما اين جايگزينى دوامى نداشت. از آنجا كه اسماعيل ميرزا طبعى ناآرام داشت، بر پدرش شوريد. شاه طهماسب به محض آگاهى از اين موضوع، او را به پايتخت فراخواند و پس از محبوس ساختن وى در قلعه قهقهه، در 964 حكومت خراسان را بار ديگر به خدابنده واگذاشت و اينبار شاهقلى سلطان يكان استاجلو را لله او كرد. خدابنده در 973 با خيرالنساءبيگم* ملقب به مهدعليا، در قزوين ازدواج كرد (روملو، ج 12، ص 552، 648ـ649؛ نويدى، ص 111، 128؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 125ـ 126).

در 974، عبداللّه خان ازبك با سى هزار سوار به خراسان حمله كرد. ازاينرو، خدابنده به دفع او مصمم شد و چون نتوانست سپاهى جمع كند، فقط با سيصد سوار به مقابله خان ازبك شتافت و نصايح اطرافيانش را مبنى بر امتناع از حمله با اين عده كم نپذيرفت. او براى در امان ماندن از حمله ازبكان، در قلعه تربت پناه گرفت و در محاصره آنها افتاد، اما نيروهاى قزلباش* به موقع به كمك او رسيدند و ازبكان را به بخارا فرارى دادند (روملو، ج 12، ص 552ـ553،650). در همين گيرودار، ميانه خدابنده و شاهقلى سلطان بههم خورد و هريك شكايت نامه هايى به شاه طهماسب فرستادند. عاقبت در 980، خدابنده به دستور شاه به شيراز رفت. حكومت هرات، نخست به حمزهميرزا*، پسر بزرگ خدابنده، و سپس به پسر كوچكتر خدابنده، عباسميرزا رجوع کنید به عباسصفوى*)، سپرده شد (منشى قمى، ج 1، ص 567؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 126، 131).

با درگذشت شاهطهماسب اول در 984، اختلاف اميران قزلباش براى انتخاب جانشين بالا گرفت و به درگيريهاى خونينى انجاميد. عاقبت، حاميان اسماعيلميرزا او را به نام شاهاسماعيل دوم در قزوين بر تخت سلطنت نشاندند. او كه بهسبب حبس طولانى در قلعه، بىرحمتر و سركشتر شده بود، پس از جلوس دست به كشتار وسيع شاهزادگان صفوى زد. دستور كشتن خدابنده و فرزندانش نيز صادر شده بود، اما پيش از عملىشدن آن، خود اسماعيل با توطئه خواهرش، پريخانخانم*، به قتل رسيد (روملو، ج12، ص646ـ647؛ منشى قمى، ج 2، ص650ـ 653؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 119ـ121، 204، 208ـ 209، 219). پس از اين رويداد، اميران قزلباش با صلاحديد پريخانخانم، خدابنده را جانشين شاهطهماسب اعلام كردند و او را به قزوين فراخواندند. شايد سبب اين انتخاب ناتوانى خدابنده در امر حكومت و نابينايى او بود تا قدرت در دست پريخانخانم باقى بماند. تا آمدن خدابنده به قزوين، پريخانخانم به همراهى دايىاش، شمخال سلطان، گرداننده امور بود. خدابنده هنوز از شيراز حركت نكرده بود كه ميرزاسلمان جابرى اصفهانى (وزير شاهاسماعيل)، كه براى آگاهى از اوضاع قزوين به آنجا رفته بود، وى را از قدرت پريخانخانم مطّلع كرد. با اينهمه، خدابنده در 985 از شيراز به اصفهان رفت و حكومت آنجا را به پسرش حمزهميرزا و ميرحسينخان مازندرانى سپرد و پس از ديدار مادرش در كاشان، راهى قزوين شد. اطرافيان پريخانخانم كه از بىالتفاتى خدابنده و مهدعليا به خودشان آگاه شده بودند، خواستند به كمك شمخال سلطان آنان را از بين ببرند، اما توفيقى نيافتند و اميران خدابنده با ترفندى شمخال سلطان را از قزوين دور كردند (روملو، ج 12، ص 653ـ654؛ جُنابدى، ص 589، 590؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 223ـ225).

خدابنده در 986 در قزوين جلوس كرد و در منابع از اين تاريخ به بعد او را نواب سكندرشأن ناميدهاند. ديرى نپاييد كه پريخانخانم و شمخال سلطان، ظاهرآ با توطئه مهدعليا كشته شدند و پس از آن، خدابنده كه ارادهاى از خود نداشت، كارهاى حكومتى را عملا در اختيار مهدعليا و ميرزاسلمانِ وزير قرار داد (براى نمونه رجوع کنید به اسكندرمنشى، ج 1، ص 224ـ226؛ افوشتهيى، ص 71ـ74، 123؛ نيز رجوع کنید به مستوفى، ص 87). خدابنده براى جلب حمايت اميران قدرتمند قزلباش، خزاين شاهطهماسب را به آنان بخشيد (روملو، ج 12، ص 656).

در 987، عثمانيان با آگاهى از نابسامانى اوضاع ايران، به دستور سلطان مراد سوم* به گنجه حمله كردند و با دادن تلفات بسيار بر قلعه تفليس دست يافتند (افوشتهيى، ص 75ـ82). در همين سال، اميران قزلباش كه از دخالتهاى مهدعليا در امور حكومتى ناخرسند بودند، او را در حضور خدابنده به قتل رساندند. پادشاه صفوى از بيم قزلباشان و از شدت ناتوانى، اين حادثه را از تقديرات آسمانى شمرد و حتى عاملان اين حادثه را تنبيه نكرد (منشى قمى، ج 2، ص 696ـ699؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 247ـ252؛ نيز رجوع کنید به خيرالنساء بيگم*). از اين زمان به بعد، اوضاع نابسامانتر شد. حمزه ميرزا، با وجود سن كم، سعى كرد به پدرش كمك كند، اما اميران قدرتمند قزلباش مانع كار او شدند. حتى مرشدقلىخان استاجلو و عليقلىخان شاملو، عباسميرزا را در خراسان پادشاه اعلام كردند (منشى قمى، ج 2، ص 704ـ705؛ اسكندرمنشى، ج 1، ص 278؛ منجم يزدى، ص 57)، ليكن اين حادثه با تدبير ميرزاسلمان، كه پس از مهدعليا امور را به دست گرفته بود، حل شد. با كشتهشدن ميرزاسلمان كه با توطئه اميران قزلباش طراحى شده بود، خدابنده كه خود از اين ماجرا خبر داشت، ناتوانتر از پيش بر مسند حكومت باقى ماند (اسكندرمنشى، ج 1، ص 284ـ289؛ منجم يزدى، ص 63ـ64؛ نيز رجوع کنید به حمزهميرزا*).

در 992، هنگامى كه نيروهاى عثمانى به آذربايجان حمله كردند، خدابنده همراه حمزهميرزا به آنجا شتافت، اما با كشته شدن اميرخان تركمان، والى آذربايجان (كه با دسيسه طوايف شاملو* و استاجلو* و بهدستور خدابنده صورت گرفت)، نيروهاى عثمانى، با وجود رشادتهاى حمزهميرزا، بر تبريز دست يافتند (افوشتهيى، ص 163ـ166؛ اروجبيگ، ص 202ـ203، 209، 215ـ216). در 994، در پى قتل حمزهميرزا كه با توطئه اميران قزلباش، بهخصوص شاملوها و استاجلوها انجام گرفت، خدابنده بيش از پيش ناتوان و درمانده شد. او از بيم قزلباشان و براى جلوگيرىاز تشديداختلافات داخلىاز انتخاب جانشين خوددارى كرد، چرا كه در اين زمان، تركمانان و تكلو*ها از شاهزاده طهماسبميرزا، و اميران خراسان و بهخصوص شاملوها از عباسميرزا حمايت مىكردند و عليقلىخان فتح اوغلى استاجلو و اسماعيل قلىخان كه در قتل حمزهميرزا دست داشتند، خواهان جانشينى شاهزاده ابوطالبميرزا بودند (اسكندرمنشى، ج 1، ص 349ـ351؛ افوشتهيى، ص 215ـ 216؛ شاملو، ج 1، ص 114ـ116؛ نيز رجوع کنید به حمزهميرزا*). سرانجام، خدابنده در برابر پافشارى طرفداران ابوطالب ميرزا تسليم شد و او را به جانشينى خود انتخاب كرد. چون اين خبر به خراسان رسيد، مرشدقلىخان به همراه عباسميرزا و برخى از نزديكانش به جانب قزوين حركت كردند و اين در حالى بود كه عبداللّهخان ازبك تدارك حمله به هرات را مىديد. در همين گيرودار نيز خدابنده و ابوطالبميرزا براى رتق و فتق امور اصفهان و فارس به آن نواحى رفته و از پايتخت دور بودند. ازاينرو، گروهى از طوايف شاملو كه در قزوين بودند، حمايتشان را از عباسميرزا اعلام كردند و پس از ورود عباسميرزا و همراهانش به قزوين، درباريان از او اطاعت كردند (اسكندرمنشى، ج 1، ص 358ـ 365). در همين زمان، از اردوى خدابنده خبر رسيد كه در ميان حاميان ابوطالب ميرزا چنددستگى پيدا شده است و بسيارى از آنان مخفيانه به قزوين بازگشته و از مقابله با طرفداران عباسميرزا خوددارى كردهاند. خدابنده و ابوطالبميرزا كه وضع را چنين ديدند، مجبور به بازگشت به قزوين شدند و عباسميرزا بهگرمى از آنان استقبال كرد. خدابنده، خسته از وضع نابسامانش خود را از سلطنت خلع و تاج شاهى را بر سر عباسميرزا گذاشت (همان، ج 1، ص350، 359ـ365، 370ـ372).

از اين زمان به بعد، در منابع خبرى از احوال خدابنده نيست. همينقدر دانسته است كه وى در پى بيمارى در 1004 در قزوين درگذشت. او را نخست در آستانه امامزاده حسين دفن كردند، سپس جسدش را به عتبات عاليات فرستادند (همان، ج 1، ص 516). خدابنده پنج فرزند داشت: سلطانحسنميرزا كه به دستور اسماعيل دوم كشته شد؛ سلطان حمزهميرزا؛ شاهعباس اول (عباس ميرزا)؛ ابوطالب ميرزا و طهماسبميرزا (همان، ج 1، ص 126ـ132).

خدابنده شعر مىسرود و فهمى تخلص مىكرد. از هزل و شوخطبعى نيز پرهيز نداشت. وى مدت نه سال و شش ماه با بىكفايتى و ناتوانى حكومت كرد و فقط اسمى از سلطنت داشت. او اكثر اوقاتش را به خوشگذرانى سپرى مىكرد و امور مملكت در دست اميران جاهطلب قزلباش بود (جُنابدى، ص 604؛ مستوفى، ص 88). هر طايفهاى از امراى قزلباش يكى از پسران خدابنده را دستاويز مقاصد سياسى خود براى رسيدن به قدرت و سركوب رقيبانشان قرار دادند. اين وضع گذشته از نابسامانى داخلى، باعث شد تا عثمانيان از مغرب و ازبكان از مشرق، بهترتيب به آذربايجان و خراسان هجوم آورند. در واقع دوره سلطنت محمد خدابنده، دوره اوج درگيريها و اختلافات داخلى در تاريخ صفويان بود.