خَثعمى اُشنانى ، خَثعمى اُشنانى، ابوجعفر محمدبن حسين، محدّث كوفى قرن سوم و چهارم. وى در سال 221 در كوفه در قبيله مشهور خثعم متولد شد. خطيب بغدادى (ج 3، ص 23) نسبت اُشنانى او را به سبب ولاء مىداند، اما سمعانى (ج 1، ص170) آن را اشاره به خريد و فروش گياهى به همين نام دانسته است. خثعمى در كوفه از محدّثان بسيارى حديث شنيد و روايت كرد، از جمله: عالم و محدّث نامور زيدى، عَبّادبن يعقوب رواجنى (متوفى 250)؛ عَبّادبن احمد عَرزَمى؛ ابوكريب محمدبن علاء همدانى؛ فضالةبن فضل تميمى؛ و اسماعيل بن اسحاق راشدى (رجوع کنید به خطيب بغدادى، ج3، ص22؛ سمعانى، همانجا؛ ابن طاووس، ص132،367). كسانى چون محمدبنعمر، مشهور به ابنجعابى، محمدبن محمدبن سليمان باغندى، محدّث شيعى، ابومُفضَّل محمدبن عبداللّه شيبانى، عالم زيدى و ابوالفرج اصفهانى از خثعمى حديث نقل كردهاند (رجوع کنیدبه ابوالفرج اصفهانى، ص 5، 32، 86؛ دلائل الامامة، ص135؛ طوسى، 1414، ص447 ، 451،484، 492؛ خطيب بغدادى، همانجا). از ديگر راويان خثعمى، مظفربن جعفربن حسن، مؤلف الرسالة الموضحة، است كه در كتابش رواياتى به نقل از خثعمى در باب اختصاص دادن برخى القاب مانند «اميرالمؤمنين»، به على عليه السلام توسط پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم آورده است. ابن طاووس از نسخه اى به خط مصنف كه در كتابخانه نظاميه بغداد وجود داشت، مطالبى نقل كردهاست (رجوع کنید به ص362، 367؛ نيز رجوع کنید به كولبرگ، ص 319ـ 320).

خثعمى با عالمان شيعى كوفه مناسبات نزديكى داشت و نام وى در طريق روايت برخى از آثار آنها آمده است (رجوع کنید به نجاشى، ص 78، 113، 445؛ طوسى، 1417، ص 66، 176). بنابه نقل شيخطوسى (1415، ص 442؛ همو، 1417، ص 176)، هارونبن موسى تَلَّعُكبَرى* در سال 315 و پس از آن، از خثعمى سماع كرده و اجازه روايت آثارى را كه او در روايت خود داشته، اخذ كرده است. وجود نام خثعمى در طريق حديث منزلت، روايت نزول آيه تطهير در شأن اهلبيت عليهم السلام و آيه نجوا درباره على عليهالسلام، روايت حديث مشهور گفتگوى على عليهالسلام با كميل درباره اصناف مردم و برخى روايات ديگر از گرايشهاى شيعى وى نشان دارد (رجوع کنید به ابنبابويه، ج 2، ص 548ـ 553؛ خزاز رازى، ص 221ـ222؛ علوى، ص 64ـ65؛ خطيب بغدادى، ج 14، ص 252؛ حسكانى، ج 2، ص 39، 79، 167، 227، 324؛ ابنعساكر، ج 42، ص 129ـ130، 383ـ 384، ج 50، ص 252ـ253، ج 70، ص 20ـ21). همچنين شواهدى چون وجود نام خثعمى در طريقِ روايتِ تحريرى از اصلِ ابوالجارود زيادبن منذر (رجوع کنید به جاروديه*) به روايت محمدبن بكر ارحبى و كتاب يحيىبن سالم فرّاء كوفى و برخى احاديث ديگر حاكى از تمايلات زيدى اوست (رجوع کنید به نجاشى، ص 444؛ ابنعساكر، ج 19، ص 458، ج 33، ص210ـ211).

از خثعمى تنها كتاب القضايا شناخته شده است. اين كتاب يكى از منابع قاضى نعمان مغربى (متوفى 363) در تأليف الايضاح بوده است (رجوع کنید به قاضى نعمان، ص 21، 32، 114، و جاهاى ديگر). همه رواياتى كه قاضى نعمان از القضايا نقل كرده، درباره نماز و مسائل مربوط بدان است. براساس اسناد برخى روايات (رجوع کنید به همان، ص 42، 90، 95، 120، 122)، خثعمى در تدوين كتاب خود از كتاب قضايا اميرالمؤمنين تأليف ابوعبداللّه محمدبن قيس بَجَلى (متوفى 151) كه در محافل اماميه كوفه مشهور و متداول بود (رجوع کنید به نجاشى، ص 323؛ طوسى، 1417، ص 206)، بهره برده است. وجود نام خثعمى در طريق روايت كتاب بجلى (رجوع کنید به طوسى، 1417، ص 176) شاهدى ديگر بر اين مدعاست. ابنشهرآشوب (ص 25) نيز به القضاياى خثعمى اشاره كرده است. احتمالا اشاره او به واسطه نسخهاى از الايضاح بوده و خود وى به القضايا دسترسى نداشته است. اين احتمال باتوجه به اينكه قاضى نعمان در برخى موارد نام خثعمى را احمدبن حسين ذكر مىكند (رجوع کنید به ص 21، 122، 123) و در ميان فهرستنگاران و رجاليون، تنها ابنشهرآشوب است كه نام خثعمى را احمد ذكر كرده (رجوع کنید به همانجا)، تقويت مىشود. به گزارش خطيب بغدادى (ج 3، ص 22)، خثعمى به بغداد سفر و در آنجا كتابش را املا كرده است. اما بغدادى به نام اين كتاب اشاره نمىكند.

در توثيق خثعمى اختلافى وجود ندارد؛ علىبن عمر دارقطنى* ( 1404الف، ص 152؛ همو، 1404ب، ص 80)، خطيب بغدادى (ج 3، ص 23) و سمعانى (ج 1، ص 170) او را ثقه، امين، صدوق و حجت دانستهاند و ذهبى (ج 14، ص 529) از او با عنوان امام، حجت و محدّث كوفه ياد مىكند. خثعمى در پنجشنبه، هفت صفر 315 درگذشت (رجوع کنید به خطيب بغدادى؛ سمعانى؛ ذهبى، همانجاها؛ قس طوسى، 1415، همانجا كه سال درگذشت او را 317 ذكر كرده است).