responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 691

 

بدایع نگار ، آقامحمدابراهیم نواب تهرانی ، از منشیان و دولتمردان عهد قاجار. اسلاف او تاجر و صراف بودند و گاهی نیز به زراعت می پرداختند. پدرش محمد مهدی نواب از اعیان تهران به شمار می آمد و از فضل و ادب بی بهره نبود (خان ملک ساسانی ، ج 2، ص 70؛ نواب ، ص 405؛ محبوبی اردکانی ، ص 394). آقا محمد ابراهیم حدود 1240 در تهران زاده شد. در آغاز جوانی ، به تجارت پرداخت ولی چون به این حرفه علاقه نداشت ، به کسب علم روی آورد. بیست ساله بود که محموعه ای به نام هزار دستان به شیوة گلستان و کتابی در علم بدیع به شیوة حدائق السحر تألیف کرد که مطلوب ادیبان روزگارش قرار گرفت . از آن پس ، به یاری پدر، به دربار راه یافت و لقبِ «نواب دارالخلافه » گرفت و صاحب مواجب دولتی شد. بدایع نگار، در عهد صدارت حاج میرزا آقاسی (متوفی 1265)، میرزا تقی خان امیرکبیر (مقتول در 1268) و صدارت میرزا آقاخان نوری (1268-1275) به دلایلی ، مشمول توجه نبود.

در 1276، به فرمان ناصرالدین شاه ، مجلسی به نام «مصلحت خانه » از کارگزاران مجرب منعقد شد تا در امور دولتی مشاوره و گفتگو کنند (آدمیت ، ص 57 ـ 58) و آقا محمد ابراهیم در شمار اعضای بیست و پنجگانة آن مجلس بود (آدمیت و ناطق ، ص 239). اما این مصلحت خانه بیش از دو سال نپایید (آدمیت ، ص 63). در همین سال ، بدایع نگار به مقام نیابت اول وزارت علوم و ریاست تجارت منصوب و به دریافت خلعت همایون موفق شد (اعتمادالسلطنه ، 1363ـ1367 ش ، ج 3، ص 1824؛ صبا، ج 1، ص 199) ولی در وزارت علوم خیالات او با توقعات وزیر علوم ، علیقلی میرزااعتضادالسلطنه ، موافق نیفتاد و در ریاست تجارت نیز مداخله های آقا مهدی ملک التجار (نیای حاج حسین ملک ، بانی کتابخانة ملک ) در امور، اسبابِ تفرقة خیال و عدم استقلال او را فراهم کرد. ناگزیر استعفا داد و از آن پس مقرر شد که در دفترخانة وزارت امور خارجه به کار بپردازد. و این ، آخرین منصب او بود (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ج 1، ص 252(

بدایع نگار، روز شنبه 15 ربیع الاول 1299، براثر سکته درگذشت (همو، 1350 ش ، ص 146؛ بامداد، ج 3، ص 291) و در نجف به خاک سپرده شد (اعتمادالسلطنه ، 1363 ش ، ج 1، ص 252؛ قزوینی ، ص 8). از نوشتة اعتمادالسلطنه (1367-1368 ش ، ج 2، ص 1344-1345) چنین برمی آید که بدایع نگار سه کتاب در تاریخ قاجاریان تألیف کرده یا در دست تألیف داشته است که عبارت اند از: 1) عقداللئالی فی نقدالمعالی ، تاریخ ده سالة اول سلطنت ناصرالدین شاه تا 1275. از این کتاب دو نسخة خطی نشان داده اند (رجوع کنید به منزوی ، ج 6، ص 4365)؛ 2) تاریخ بدایع دولت ، در تاریخ قاجار و به نام ناصرالدین شاه . در کتابخانة دانشکدة حقوق دانشگاه تهران کتابی در دو جلد کوچک موجود است که عنوان ندارد ولی از دیباچة آن برمی آید که مؤلف می خواسته بدان نام «بدیع التواریخ » یا «تاریخ بدیع » بدهد؛ 3) تاریخ مبسوط دولت قاجار ، شرح روی کار آمدن فتحعلی خان قاجار در دستگاه شاه طهماسب صفوی تا عهد مؤلف . از این کتاب که اعتمادالسلطنه شروع آن را در 1276، گزارش کرده (1367-1368 ش ، ج 2، ص 1345) و هنوز نام خاصی نداشته ، پیش نویس ناقصی در اختیار نوادة او، حسین نواب ، بوده است (نواب ، ص 406) که قسمتی از آن به خط میرزا محمدرضا کلهر است .

آثار دیگر او عبارت اند از:

1) ترجمة عهدنامة مالک اشتر. این ترجمه ابتدا در آغاز کتاب مخزن الانشاء آمده و در سالهای اخیر، جداگانه ، چاپ شده است . چند نسخة خطی نیز از آن در دست است (رجوع کنید به منزوی ، ج 2، ص 1572). صاحبنظران آن را در میان ترجمه های فراوان عهدنامه ، کاملترین ترجمه می دانند (علوی آوی ، ص 34؛ بهار، ج 3، ص 364).

2) چهار رساله . در یک مجلد، با تاریخ 1291، جزو نسخ خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران است . و در یکی از این رساله ها عریضه ای است خطاب به میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی ، در شرح پریشانی وضع مملکت و خرابی دستگاه دیوان که در آن ، از احوال خود نیز سخن گفته است (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به مهدوی و ناطق ، ص 835-849).

رساله های دیگر دربارة «مداخل و مخارج »، «اسکناس » و «تأسیس صنعت جدید»اند (رجوع کنید به آدمیت و ناطق ، ص 93، 239). دو رسالة «مداخل و مخارج » و «اسکناس » را محسن صبا (ج 1، ص 199-205) تحلیل کرده است .

3) خسروی نامه . منظومه ای است کوتاه به بحر متقارب که قسمتهایی از آن در نعت پیامبراکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و معراج اوست . این منظومه در مخزن الانشاء ، در حاشیة «ترجمة عهدنامة مالک » نقل شده است .

4) دستورالاعقاب . رسالة ظریف و منشیانه ای در قدح و ذمّ حاجی میرزا آقاسی و بعضی رجال عهد محمد شاه است . بعضی تألیف آن را به پدرش ، مهدی نواب ، نسبت داده اند و برخی آن را از مؤلفات میرزا علی اکبر قائم مقام فراهانی شمرده اند (آقا بزرگ طهرانی ، ج 8، ص 151) اما بسیاری از صاحبنظران آن را اثر بدایع نگار می دانند.

5) عبرة للناظرین و عبرة للحاضرین . رساله ای است در قدح و ذمّ میرزا حسین خان صدراعظم قزوینی و قبایح اعمال او. نسخة ظاهراً منحصر به فرد این رساله به خط کلهر در اختیار حسین نواب بوده (نواب ، ص 408-409)؛ خان ملک ساسانی قسمتی از آن را، که در شرح فاجعة قحطی 1287 است ، در کتاب سیاستگران دورة قاجار (ج 1، ص 103) نقل کرده است .

6) فیض الدموع . مقتل سیدالشهدا حسین بن علی علیه السّلام است که به نثری روان و استوار نگاشته شده و مؤلف گهگاه به مناسبت ، ابیاتی تازی در آن درج کرده است . فیض الدموع در 1283، به خط کلهر کتابت ، و در سال 1286 چاپ شده (بدایع نگار، مقدمة ایرانی قمی ، ص 30؛ مشار، ج 2، ص 2502) و در 1345 و 1362 ش نیز تجدید چاپ و در سال 1374 ش تصحیح و چاپ جدید شده است .

7) هزار دستان . چنانکه پیش از این اشاره شد، نخستین تألیف بدایع نگار است که به شیوة گلستان نگاشته شده است . در کتابخانة سلطنتی (گلستان ) نسخه ای از آن نگاهداری می شد و ظاهراً همان است که در بیست سالگی ، به عزم ورود به خدمت دربار، به محمد شاه عرضه داشته است . در پایان این نسخه شرحی موجز و مفید از آغاز زندگی خویش آورده که مهمترین منبع در گزارش احوال اوست .

8) در کتابخانة سلطنتی سابق از دیگر آثار خط آقامحمد ابراهیم رساله ای در حکمت از آثارحاجی میرزاآقاسی ومرقعی شش رقعه ای نیز نگاهداری می شد که به قلم نیم دو دانگ خوش تحریر شده بود. تاریخ

موزة کاخ گلستان اتمام این دو اثر 1260 است صفحه ای از کتاب هزاردستان (بیانی ، ج 3، ص 628ـ629).

9) بدایع نگار به نشر آثار دیگران نیز اهتمام داشته است . تصحیح و چاپ شرح ابن ابی الحدید بر نهج البلاغه ، ترجمه و شرح قاموس فیروزآبادی و دیوان قصائد و غزلیات سنائی از کتابهایی است که او تصحیح و، به نفقة خود، طبع و برایگان میان طالبان علم پخش کرده است (بدایع نگار، مقدمة ایرانی قمی ، ص 36؛ نواب ، ص 409).


منابع :
(1) فریدون آدمیت ، اندیشة ترقی و حکومت قانون : عصر سپهسالار ، تهران 1356 ش ؛
(2) فریدون آدمیت ، هما ناطق ، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشدة دوران قاجار ، تهران 1356ش ؛
(3) یحیی آرین پور، از صبا تا نیما ، تهران 1354 ش ، ج 1، ص 145ـ 149؛
(4) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(5) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، تاریخ منتظم ناصری ، چاپ محمد اسماعیل رضوانی ، تهران 1363-1367 ش ؛
(6) همو، چهل سال تاریخ ایران ، ج 1: المآثر والا´ثار ، چاپ ایرج افشار، تهران 1363 ش ؛
(7) همو، روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه ، چاپ ایرج افشار، تهران 1350 ش ؛
(8) همو، مرآة البلدان ، چاپ عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث ، تهران 1367-1368 ش ؛
(9) ایرج افشار، «سیرت نامة حاجی میرزاآقاسی (دستورالاعقاب )»، راهنمای کتاب ، سال 4، ش 5 و 6 (مرداد و شهریور 1340ش )، ص 476ـ481؛
(10) مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری ، ج 3، تهران 1347 ش ؛
(11) محمدابراهیم بن محمدمهدی بدایع نگار، فیض الدّموع : شرح زندگانی و شهادت امام حسین علیه السلام با نثر فارسی فصیح و بلیغ ، مقدمه ، تصحیح و تحقیق اکبر ایرانی قمی ، قم 1374 ش ؛
(12) محمدتقی بهار، سبک شناسی ، ج 3، تهران 1370 ش ؛
(13) مهدی بیانی ، احوال و آثار خوشنویسان ، تهران 1345-1348 ش ؛
(14) احمدخان ملک ساسانی ، سیاستگران دورة قاجار ، تهران ( تاریخ مقدمه 1338 ش ) ؛
(15) حسین سعادت نوری ، «حاج میرزاآقاسی »، یغما ، سال 18، ش 7 (آبان 1344 ش )، ص 364-369؛
(16) محسن صبا، «(دربارة ) کتابچة دخل و خرج محمد ابراهیم بدایع نگار»، در هفتاد مقاله : ارمغان فرهنگی به دکتر غلامحسین صدیقی ، چاپ یحیی مهدوی و ایرج افشار، ج 1، تهران 1369 ش ، ص 199-205؛
(17) حسین علوی آوی ، فرمان مالک اشتر ، با دیباچة محمدتقی دانش پژوه ، تهران 1359 ش ؛
(18) محمد قزوینی ، «وفیات معاصرین »، یادگار ، سال 3، ش 4 (آذر 1325 ش )؛
(19) حسین محبوبی اردکانی ، «بدایع نگار تهرانی »، راهنمای کتاب ، سال 20، ش 5-7 (مرداد ـ مهر 1356 ش )، ص 394-398؛
(20) محمد محیط طباطبائی ( یادداشت ) ، یغما ، سال 17، ش 4 (تیر 1343 ش )، ص 192؛
(21) مخزن الانشاء ، چاپ محمدصادق حسینی ، چاپ سنگی ( بی جا، بی تا. ) ؛
(22) خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352 ش ؛
(23) احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348-1353 ش ؛
(24) اصغر مهدوی ، هما ناطق ، «روزگار یک اهل قلم در دورة قاجار»، راهنمای کتاب ، سال 18، ش 10ـ12 (دی ـ اسفند 1354 ش )؛
حسین نواب ، «بدایع نگار»، یغما ، سال 18، ش 8 (آذر 1344 ش )، ص 405-410.

/ جمشید مظاهری /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 691
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست