طيبيّه ، يكى از شاخه هاى اسماعيليه. طیبيّه اندكى پس از قتل الآمرباحكام الله، بيستمين امام مستعلويه و دهمين خليفۀ فاطمى، در 524 از ديگر اسماعيليان مستعلوى جدا شدند و سازمان دعوتشان نیز مستقل از قاهرۀ فاطمى شد. در همان حال، سازمان دعوت مستعلوى در قاهره، الحافظ، جانشين الآمر در خلافت فاطمى، را جانشين وى در امامت مستعلويان نيز شناخت. اين اسماعيليان مستعلوى كه الحافظ و خلفاى بعدى فاطمى را به عنوان امامان خود پذيرفتند، به اسماعيليان مستعلوى حافظى، يا حافظيه، شهرت یافتند. مستعلويان حافظى – که تقريباً تمام جامعۀ اسماعيلى مصر فاطمى را دربرمىگرفتند و در يمن نيز پيروانى داشتند – اندك زمانى پس از انقراض سلسلۀ فاطمى و برچيده شدن دعوت و سنّتهاى حافظى در مصر، كلاً از بين رفتند و ديگر هيچ گروهى از دين شاخۀ اسماعيليان مستعلوى به جا نماند (دفترى ، 2007، ص 246ـ260). از آن به بعد، اسماعيليان مستعلوى تنها در شاخۀ طيّبى تداوم يافتند كه اينك گروههاى مختلف آن در هند و پاكستان و يمن و شرق افريقا و نيز پارهاى از كشورهاى غربى، به خصوص انگلستان و امريكا، يافت مى شوند.

گروههاى كوچكى از مستعلويان طيّبى كه پس از شقاق طيّبى- حافظی، در مصر و شام پديدار گشته و در آغاز با نام آمريه شهرت يافته بودند، هرگز اهميتى كسب نكردند. در مصر، تا زمانی كه پايه هاى حكومت ايوبيان مستحكم شد و مذهب اسماعيلى، به عنوان دين رسمى آن سرزمين، جاى خود را به مذهب اهل سنّت سپرد، اسماعيليان مستعلوى طيّبى كه آنوقت مخفيانه مى زيستند و به شدت آزار می دیدند، تقريباً مضمحل شده بودند. در شام نيز مستعلويان طيّبى مدت كوتاهى دوام آوردند. در اواخر قرن ششم، هنوز تعدادى از اسماعيليان طيّبى كه به آمريه معروف بودند، در شام وجود داشتند. تا دهه هاى آغازين قرن هشتم، فقط يك گروه منفرد و منزوى از آمريه هنوز در شام، در كوههاى بَقيعه در حومۀ صَفَد، وجود داشت (استرن ، ص 198). جامعۀ طيّبى و دعوت آنان در يمن و سپس در شبه قارۀ هندوستان، گسترش یافت و پايگاه هاى مستحكم دائم به دست آورد.

طبق اعتقادات طيّبى، الآمر چند ماه پيش از مرگش صاحب پسرى به نام طيّب شد. آنچه اين روايت را تأیید می کند، نامه اى است كه الآمر برای ملكۀ صليحى يمن، سیده اروى، فرستاده و در آن تولد ابوالقاسم طيّب را در ربيع الآخر 524 اطلاع داده است (رجوع کنید به ادريس عمادالدين، 2008، ج 7، ص 298ـ302؛ عمارۀ يمنى، ص 191ـ193). وجود طيّب را، به عنوان واقعيت تاريخی، ابن ميسر (ص 109ـ110) و ديگر مورخان قرن ششم نيز تأييد كرده اند (رجوع کنید به استرن، ص 193ـ202). طیّب بلافاصله به ولايتعهدى برگزيده شد و به همین مناسبت، دو هفته در قاهره و فُسطاط جشن گرفتند. پس از قتل الآمر در دوم ذیقعدۀ 524، قدرت دولت فاطمى به دست پسرعموی طیّب، ابوالميمون عبدالمجيد، بزرگ خاندان فاطمى و پسر ابوالقاسم محمدبن مستنصربالله، افتاد. عبدالمجيد – که بعداً، با عنوان الحافظ لدين اللّه، به خلافت فاطمى و امامت مستعلويان حافظى رسيد– موفق شده بود كه وجود طيّب را، كه چند ماهى پيشتر به دنيا آمده بود، پنهان كند. از سرنوشت بعدى طيّب خبر موثقى در دست نيست. ابن ميسر(ص 113) فقط گزارش کرده است كه عبدالمجيد موفق شده بود طيّب را مخفى كند. در هر صورت، معلوم نيست كه در هفته هاى بحرانى پس از قتل الآمر، طيّب چه سرنوشتى داشته است، مثلاً معلوم نيست كه در كودكى وفات يافته يا به دستور عبدالمجيد سر به نيست شده است.

از طرف ديگر، يك روايت طيّبى يمنى دربارۀ سرنوشت طيّب( بيست ويكمين و آخرين امام طيّبى كه در دورۀ ظهور امامت طيّبه مى زيسته و لذا نامش بر پيروانش معلوم است) وجود دارد، که قدمت آن به زمان ابراهيمبن حسينى الحامدى (متوفى 557)، دومين داعى مطلق طيّبى، كه در زمان شقاق حافظى ـ طيّبى كامل مردى بوده است، می رسد. این روایت در كتاب عيون الاخبار (ج 7، ص 291ـ297، 298ـ304، 312ـ320)، تأليف ادريس عمادالدين (متوفى 872)، نوزدهمين داعى مطلق مستعلويان طيّبى و مهم ترين مورخ جامعۀ طيّبى، نقل شده است . طبق اين روايت، شخصى به نام اين مَدين، رهبر گروهى از داعيان مستعلوى در اطراف الآمر بوده است. برخى ديگر از اعضای اين گروه، كه از ميان معتمدترين داعيان انتخاب شده بودند، عبارت بودند از: ابن رَسْلان، قُونَص و نَسْلان. الآمر اندكى پیش از مرگ، سرپرستى طيّب تازه متولد شده را به ابن مَدين سپرده بود. پس از مرگ الآمر، ابن مدين و داعيان همكار او، كه در خصوص طيّب عهد بيعت بسته و از خطرهای قريب الوقوع آگاه بودند، تصميم گرفتند طيّب، امام صغير، را كه نص امامت از پدرش داشت، مخفى كنند. در آن حال، ابن مدين و داعيان همكارش دستگير شدند و چون حاضر نشدند بيعت خويش را از طيّب بازگيرند، سرانجام به قتل رسیدند. در اين ميان، ابوعلى، برادرزن ابن مدين، با طيّب مخفی شد. از آن پس، از طيّب نامى شنيده نشد، ولى طيّبی ها معتقدند كه او زنده ماند و امامت در ذريۀ او تداوم يافت و نسل بعد از نسل، در دورۀ سترِ جارى كه هنوز ادامه دارد و با استتار طيّب آغاز شده، از پدر به پسر رسيده است.

در اين ميان، خبر تولد طيّب در دربار صُليحيون با شادى پذيرفته شده بود. در عيون الاخبار (ج 7، ص 292ـ293، 307) نقل شده است كه سفيرى به نام شريف محمدبن حيدره، در 524 خبر تولد طیّب و فرمان الآمر را مبنی بر ولايتعهدى طيّب، از دربارفاطمی به يمن برد. نيز يك گزارش عينى از الخطّاب، دستيار نخستين داعى طيّبیه در يمن، وجود دارد كه شخصاً شاهد اوضاعى بوده كه طى آن فرمان الآمر را ملكۀ صليحى اروى در يمن دريافت کرده است (براى مشاهدۀ اين گزارش رجوع کنید به ايوانف، ص 37ـ38؛ استرن، ص 223ـ224). اندك زمانى بعد، مستعلويان يمن، با رسيدن اخبار پى در پى قتل الآمر، نايبالسلطنه شدن عبدالمجيد، و وزارت ابوعلى كُتَيفات، دچار سرگردانى شدند. محمدبن حيدره، كه هنوز در يمن بود،در خطبه هايى از قتل الآمر اظهار تأسف كرد و در رفعت مقام طيّب سخن گفت. اين خطبه ها می-بایست، كم وبيش، بلافاصله پس از مرگ الآمر ايراد شده باشد، زيرا در يكى از آنها سفير فاطمى از طيّب و عبدالمجيد و ابوعلى كُتَيفات، به ترتيب به عنوان امام، نایب السلطنه (وليعهد مسلمانان) و وزير نام برده است (رجوع کنید به ادریس عمادالدين، همان، ص 304ـ307؛ نيز استرن، ص 224ـ225). بحران عقيدتى اسماعيليان مستعلوى در يمن،هنگامى كه در 526 عبدالمجيد ادعاى امامت كرد، به اوج خود رسيد. داعى ادريس عمادالدين (همان، ص 318ـ320) روايت کرده است هنگامى كه عبدالمجيد با لقب جديدش الحافظ لدين الله و عنوان جديد اميرالمؤمنين، به جاى لقب قبلى وليعهد مسلمين، با ملكه اروی شروع به مكاتبه كرد، وی دچار حيرت و ناراحتى شديد گرديد. احتمالاً در همان موقع بود كه اسماعيليان مستعلوى در يمن به دو شاخۀ حافظى و طيّبى تقسيم شدند. زُريعيان عدن و هَمدانيان صنعاء رهبران دعوت حافظى در يمن شدند، حال آنكه ملكه اروى كه تا زمان الآمر از دستگاه فاطمى و دعوت مستعلوى در قاهره دور شده بود، طرفدار و رهبر دعوت طيّبی شد.

مؤسس دولت صُليحى در يمن، على بن محمد صُليحى، رياست دعوت اسماعيليه در يمن را نيز برعهده داشت و بدين ترتيب، وى در شخص خود، مقام سلطانی و منصب داعى اصلى اسماعيلى را در هم آميخته بود، اما پس از مرگ وی در 459، لمك بن مالك الحَمّادى از طرف خليفۀ فاطمى و امام اسماعیلى المستنصر به رياست دعوت در يمن گمارده شد و بدين ترتيب، رياست دولت و رهبرى دعوت در يمن از يكديگر جدا گردید. در آن حال، اين ترتيب همچنان در يمن صليحى ادامه يافت، در اوضاعی كه سلطان صليحى فقط اسماً مسئول امور دعوت بود. پس از آنكه جانشين على صُليحى، يعنى پسرش مكرّم احمد، در 467 در شهر ذوجبله اعتكاف كرد و امور دولت صليحى را عملاً به همسرش، ملكه سيده اروى، سپرد، ملكه نظارت و دخالت بيشترى در امور دعوت در يمن پيدا كرد. وی سازمان دعوت يمن را – كه داعى لمك رياست اجرايى آن را برعهده داشت – تحت حمايت خود قرار داد. بههمان ترتيب، پس از مرگ داعى لمك در حدود 491، پسرش يحيى به رياست اجرايى دعوت مستعلويه در يمن رسيد، و يحيى نيز پيش از مرگش در 520، با مشورت ملكه اروى، دستيار اصلى خود (ذوئيببن موسى الوادعى همدانى) را به جانشينی خود در رياست اجرايى امور دعوت، گمارد. در سالهاى آغازين رياست ذوئيب ، اسماعيليان مستعلوى با انشقاق حافظى ـ طيّبى مواجه شدند، و داعى ذوئيب، با توجه به موضع ملكۀ صليحى، قائل به امامت طيّب شد و به اين ترتيب، اولين داعى اسماعيلى در يمن بود كه به دعوت بهنام طيّب پرداخت. ملكۀ صليحى سيده حرۀ اروى بنت احمد از 524 تا زمان مرگش در 532، با تمام توان كوشيد دعوت طيّبى را تقويت كند. وى در وصيت نامه اش مجموعۀ بسيار ارزشمند جواهرات خود را برای امام طيّب به ميراث گذاشت (رجوع کنید به ادريس عمادالدين، همان، ص 328ـ346؛ حسين همدانى، ص 323ـ330؛ دفترى، «سيده حرۀ»، ص 117ـ130).

داعى ذوئيب و ديگر رهبران دعوت مستقر در يمن، با ملكه سيده اروى كه در سالهاى آخر عمرش مناسبات خود را كاملاً با فاطميان و دستگاه دعوت در قاهره قطع كرده بود، همكارى نزديك داشتند. اين بعد از سال 526 بود كه ذوئيب، داعى مطلق( داعى با اختيارات تام) اعلام شد و در رهبرى دعوت و نظارت بر تمام فعاليتهاى آن در يمن و هندوستان به نام امام مستور، طيّب، اختيار كامل به دست آورد، و اين مشخصكنندۀ تأسيس دعوت مستقل طيّبى در يمن به رهبرى داعى مطلق بود. به اين ترتيب، ذوئيب اولين داعى از سلسله داعيان مطلقى بود كه يكى پس از ديگرى، با نص، در دور كنونى سَتر در تاريخ اسماعيليان مستعلوى ـ طيّبى روى كار آمدهاند (رجوع کنید به المجدوع، ص130، 201؛ برهانپورى، ص 69ـ74؛ حسين همدانى، ص 181ـ182، 193، 268ـ269؛ پوناوالا ، ص 137ـ139).

با مرگ ذوئيب در 546، دستيار وى ابراهيمبن حسين الحامدى، كه متعلق به شاخۀ حامدى از بنوهمدان بود، بهعنوان دومين داعى مطلق، جانشين او شد (رجوع کنید به المجدوع، ص 237ـ239، 269ـ 270، 279؛ برهانپورى، ص 74ـ75؛ حسين همدانى، ص270ـ273؛ پوناوالا، ص 141ـ143؛ كورتزه ، 2000، ص 17ـ18؛ همو، 2003، ص 58ـ59، 186ـ187). ازدعوت طيّبى بعد از ملك هسيده اروى، برخلاف دعوت حافظى، هيچيك از سلسله هاى حاكم بر يمن حمایت نکردند. اينك دعوت طيّبى، هم از دولت فاطمى و هم از دولت صُليحى مستقل شده بود و اين توجيه مى كند كه چگونه پس از سقوط هر دو دولت، دعوت طيّبى همچنان استوار ماند و در يمن و هند تنها تحت رهبرى داعيان مطلق خود رواج یافت.

ابراهيم حامدى در صنعاء اقامت گزيد و در دوران رهبرى اش، جامعۀ طيّبى يمن را با رسائل اخوان الصفاء آشنا ساخت و خود در تفكر اسماعيلى و تأليفاتش به طور گسترده از آثار داعى حميدالدين كرمانى استفاده كرد. در اصول عقايد باطنى، وى از درهم آميختن جهان شناسى كرمانى با عناصر اساطيرى، تركيب جديدى به وجود آورد. اثر عمدۀ ابراهيم حامدى كتاب كنزالولد است كه مبادى خاص نظام حقايق طيّبى را دربردارد و براى مؤلفان بعدى طيّبى الگو گرديد. پس از ابراهيم حامدى كه در 557 درگذشت، پسرش حاتم (متوفى 596) و سپس نواده اش على بن حاتم حامدى (متوفى 605)، به عنوان داعى مطلق به رياست دعوت طيّبيه رسيدند (بهروجى،ج1، ص 184، 193ـ197، 247؛ المجدوع، ص 47ـ48، 53ـ54، 68ـ69، 84 ، 173ـ175، 180، 191ـ193، 199ـ200، 253ـ254، 261ـ263، 271ـ273، 279؛ برهانپورى، ص 82 ـ85 ؛ حسين همدانى، ص 273ـ284؛ پوناوالا، ص 151ـ156؛ كورتزه، 2000، ص 15ـ16؛ همو، 2003، ص 55ـ56، 60ـ61، 92، 156، 177ـ 178 ، 188ـ190، 195).

داعى حاتمبن ابراهيم حامدى، طى سى و هفت سال رهبرى خود، موفقيتهاى بزرگى در اشاعۀ دعوت طيّبى در يمن به دست آورد. وى از آغاز رهبرى اش از حمايت تعدادى از قبايل همدانى و حُميرى برخوردار بود و با كمك آنها قسمتهايى از منطقۀ كوهستانى حراز را تسخير كرد و در آنجا قلعه هاى كوه شِبام را مقر فعاليتهاى خود ساخت. در قلعۀ حُطَيب در شبام، داعى مطلق طيّبیها داعيان تحت امر خود را در سراسر يمن – كه تعدادشان هم زياد بود – و همچنين داعيانى را كه به هند و سند گسيل شده بودند، به حضور مى پذيرفت. دستيار اوليۀ داعى حاتم، داعى دانشمندى به نام محمدبن طاهر حارثى بود كه در صنعاء اقامت داشت. وى مجموعۀ ارزشمندى از آثار اسماعيلى دوره هاى مختلف جمع آورى كرد. با مرگ محمدبن طاهر در 584، داعى حاتم به جاى او على بن محمدبن وليد را به عنوان دستيار، يعنى مأذون خود، در صنعاء انتخاب كرد.

على بن محمد همچنان به عنوان مأذون در دورۀ رهبرى على بن حاتم حامدى باقى ماند و با فوت او،به عنوان پنجمين داعى مطلق به رياست دعوت طيّبيه رسيد. على بن محمدبن جعفربن ابراهيمبن الوليد از خاندان معتبر نبود الوليد الأنف از قبيلۀ قريش بود (رجوع کنید به بهروچى، ج 1، ص 191، 193ـ194، 198، 247؛ المجدوع، ص 41ـ42، 80 ، 93ـ95، 123ـ127، 131، 140، 153، 200ـ201، 229ـ237، 244ـ246، 257، 278؛ برهانپورى، ص 83 ـ92؛ حسين همدانى، ص 284ـ291؛ پوناوالا، ص 156ـ161؛ كورتزه، 2000، ص 74ـ80). داعى على بن محمد، كه يكى از عالم ترين داعيان طيّبى بود، آثار بسيارى تأليف كرد كه براى درك عقايد باطنى طيّبیها مطالعۀ آنها ضرورى است، از آن جمله است: تاج العقائد، كتاب الذخيره فى الحقيقه و دافع الباطل .كتاب اخير، ردّيه اى است بر كتاب المستظهرى غزالى كه در رد باطنيه نوشته است. داعى على بن محمد در 612 درگذشت و پس از آن، منصب داعى مطلق در ميان اعقاب وى، به جز دو انقطاع در قرن هفتم ، به طور موروثى تا زمان بيست وسومين داعى، محمدبن حسن بن ادريس بن الوليد(متوفی 946)، باقى ماند. در اين دوره، كه بيش از سه قرن به طول انجاميد، حراز همچنان پايگاه اصلى و مقر رهبرى دعوت طيّبيه باقى ماند. به طور كلى، طيّبیهاى يمن روابط مسالمت آميزى با حكمرانان يمن( از جمله، ايوبيان و رسوليان و طاهريان) داشتند، حال آنكه مناسبات آنان و شيعيان زيدى يمن هميشه آميخته با رقابت يا جنگ علنى بود. در يمن و بعداً شبهقارۀ هند، اسماعیليان طيّبى قسمت عمدهاى از ادبيات اسماعيلى دورۀ فاطمى را حفظ كردند و داعيان دانشمند جامعۀ ایشان نیز ادبيات باطنى نسبتاً درخورتوجهى، به انضمام اشعار مذهبى، به وجود آوردند كه همچنان در مجموعه هاى گسترده اى كه تحت نظارت مستقيم داعى مطلق طيّبى قرار دارد، حفظ شده است. طيّبیها سنّتهاى فاطميان را در اصول عقايد به طور كلى حفظ كردند. آنان، مانند اسماعيليان دورۀ فاطمى، معتقد بودند كه ابعاد ظاهر و باطن دين، هر دو، به يك اندازه اهميت دارند.همچنین علاقۀ قبلى اسماعيليان را به جهان شناسى و ادوارى بودن تاريخ مقدّس، كه مبناى يك نظام باطنى و گنوسى حقايق نزد آنان بود، حفظ كردند. اما طيّبيه در اعتقادات باطنى خود نوآوريهايى نيز داشتند كه به حقايق طيّبى وجهۀ متمايزى داد. طيّبیها از ابتدا نظام جهان شناسى داعى كرمانى را، که مبتنى بر عقول ده-گانه بود، به جاى نظام نوافلاطونى اسماعيلى – که داعى ابويعقوب سجستانی و ديگر داعيان فاطمى و نيز دستگاه مركزى دعوت اسماعيلى آن را پذيرفته بودند – قبول كردند.اما طيّبیها نظام ماوراءالطبيعه كرمانى را نيز با وارد كردن پاره هايى از عناصر اسطورهاى، تغيير دادند. طيّبیها با استناد به علم نجوم، در مفهوم ادوارى تاريخ مقدّس بشریت و ادوار هفت گانۀ آن – كه اسماعيليان متقدم آن را تدوين کرده بودند – تغييراتى ايجاد كردند و قائل به ادوار بى شمارى شدند كه تاريخ مقدّس بشريت را از آغاز خلقت به يك قيامت مى رسانيد (رجوع کنید به ابن الوليد، ص 99ـ130؛ اشتروطمان ، ص 134ـ136؛ ادريس عمادالدين، 1411، ص 33ـ96؛ كربن ، ص 37ـ58،65ـ103، 161ـ181).

در اين ميان، جامعۀ اسماعيلى در غرب هند از زمان آمدن اولين داعى اسماعيلى به گجرات در ،460 مدام توسعه يافته بود. اسماعيليان گجرات كه بیشتر در اصل هندو بودند، به بُهره /بُهُرا شهرت یافتند؛ نامى كه احتمالاً از واژۀ گجراتى« وهُروو»، به معناى تجارت كردن، گرفته شده است. اسماعيلیان گجرات پيوندهاى مذهبى نزديك خود را با يمن حفظ كردند و سپس، مانند صُليحيون، معتقد به حق المستعلى و الآمر بر امامت شدند. نيز در انشقاق حافظى ـ طيّبى، اسماعيليان مستعلوى گجرات با ملكه سيده اروى و دستگاه دعوت در يمن، در حمايت از نهضت طيّبى همراه شدند. پس از فروپاشی دولت صليحى با مرگ ملكه اروى، طيّبی هاى هند زيرنظر داعيان مطلق يمن – كه رؤساى جماعت طيّبى در هند را يكى پس از ديگرى برمى گزيدند و در ضمن، هيئتهاى بُهره هاى گجراتى را به حضور مى پذيرفتند – به كار خود ادامه دادند. دراين اوضاع، جامعۀ طيّبى گجرات توسعۀ بسیار یافت و تعداد روزافزونى از هندوها در آن منطقه،به ویژه در كامباى، سيدپور، و بعدها در احمدآباد،كه مقر دعوت طيّبى در هند گرديد، به مذهب اسماعيلى طيّبى درآمدند.

به علت وجود پيوندهاى نزديك ينى بُهره هاى طيّبى و پايگاه مركزى دعوت طيّبيه در يمن، بُهره هاى مستعد و با آيندۀ درخشان ،اغلب براى كسب معلومات بيشتر، از گجرات به يمن گسيل مى شدند. يوسف بن سليمان، كه بعداً به رهبرى طيّبی ها رسيد، يكى از همين بُهره ها بود كه از جانب والى، يعنى رهبر بُهره هاى طيّبى در گجرات، براى تحصيل به يمن فرستاده شد. نظر بيست وسومين داعى مطلق طيّبى، محمدبن حسن بن ادريس الوليد، به يوسف بزودن جلب شد و وى يوسف را به جانشينى خود نامزد كرد. به اين ترتيب، يوسف اولين بُهرۀ طيّبى بود كه با مرگ داعى محمدبن حسن در 946، به عنوان بيستوچهارمين داعى مطلق به رهبرى دعوت طيّبى رسيد. در ابتداى امر، يوسف در سيدپور بود و چند سالى، پيش از استقراردر يمن، از گجرات امور دعوت را اداره مىكرد. وقتى يوسفبن سليمان در سال 974 درگذشت، جانشين هندى او، جلالبن حسن، پايگاه مركزى دعوت طيّبى را از يمن به گجرات منتقل كرد. جلالبن حسن، به عنوان بيستوپنجمين داعى مطلق، در احمدآباد مستقر شد و براى ادارۀ امور جامعۀ طيّبى در يمن، نایبى منصوب كرد. تا آن زمان طيّبی هاى هند، به رغم تحمل آزار از سلاطين سنّى مذهب منطقه و گرويدن گروههايى از بُهره هاى طيّبى به مذهب اهل سنّت، آنچنان زياد شده بودند كه جامعۀ اصلى طيّبى در يمن را تحت الشعاع قراردادند. در همان حال، طيّبی هاى يمن در اوضاع و احوال غلبۀ عثمانيها بر يمن، كه از 923شروع شده بود، درگير مشكلات جديدى شده بودند، و مضافاً اينكه مُطهربن شرف الدين، يكى از امامان زيدى در يمن، بنوالانف را عملاً تحت فشارهاى زياد قرار داده بود. انتقال پايگاه مركزى دعوت طيّبيه از يمن به هند، باتوجه به اين واقعيتها بود و اين انتقال پايان مرحلۀ يمنى دعوت طيّبيه را نيز اعلام مىداشت.

جلال بن حسن در 975، پس از چند ماه رهبرى طيّبی ها، درگذشت. پسر وى، امينجى بن جلال (متوفى 1010)، از فقهاى نامبردار اسماعيلى بود (رجوع کنید به المجدوع، ص 37ـ38؛ محمدعلى، ج 3، ص 206، 237ـ238، 252، 257؛ پوناوالا، ص 185ـ186؛ كورتزه، 2000، ص 7ـ8 ؛ همو، 2003، ص70ـ72، 117ـ118). بُهره هاى طيّبى وى را، پس از قاضى نُعمان، مرجعى بزرگ در امور فقهى خود مى شمارند. كتاب دعائم الاسلام قاضى نعمان (متوفى 363)، از همان آغاز،مستندترين مرجع فقهى اسماعيليان طيّبى بوده است. پس از جلال بن حسن، داودبن عجبشاه داعى مطلق طيّبی ها شد. وی بيست وششمين داعى مطلق بود و در 999( یا طبق روايات طيّبیهاى سليمانى، در 997) درگذشت. بر سر جانشينى او اختلافات زيادى به وجود آمد که به شقاق داودى ـ سليمانى در جامعۀ طيّبيه انجاميد.

پس از داودبن عجب شاه، دستيار وى در هند، داود برهان الدين بن قطبشاه (متوفى 1021)،به عنوان بيست وهفتمين داعى مطلق، جانشين او شد و اين امر به اطلاع طيّبی هاى يمن رسید.اما چهار سال بعد، سليمانبن حسن هندى (متوفى 1005)، نوۀ بيست وچهارمين داعى مطلق و نایب داودبن عجب شاه در يمن، مدعى جانشينى داود شد و به هند رفت تا ادعاى خود را به اثبات برساند. اين دعوا، سرانجام در 1005 به پيشگاه اكبر به شهر لاهور آورده شد، اما چون اساساً يك ويژگى هندى عليه يمنى نيز داشت، هيچگاه به طور قطع حل نشد و به شقاق دائم در جامعۀ طيّبيه انجاميد (رجوع کنید به برهانپورى، ص 193ـ265؛ محمدعلى، ج 3، ص 169ـ259؛ دفترى، 2007، ص280ـ282). اكثريت عظيم بهره هاى طيّبى – كه شامل اكثريت جامعۀ طيّبی ها بودند – داود برهان الدين را به عنوان بيست وهفتمين داعى مطلق خود پذيرا شدند و از آن پس به نام داودى شهرت یافتند. عدۀ قليلى از طيّبیهاى يمن نيز از رهبرى داود حمايت كردند. از سوى ديگر، اقليتى از كل جامعۀ طيّبی ها – كه در همان حال دربرگيرندۀ اكثريت طيّبی هاى يمن بودند – به انضمام گروه كوچكى از بهره هاى طيّبى ساكن در هند، معتقد به صحيح بودن جانشينی سليمان بن حسن شدند. اين طيّبی هاى طرفدار سليمان، از آن پس به سليمانى معروف شدند. بدين ترتيب، با بيست وهفتمين داعى مطلق، سلسلۀ داعيان داودى و سليمانى از يكديگر جدا شدند (رجوع کنید به پوناوالا، ص 364ـ369 ؛ دفترى، همان، ص510ـ512). داعيان مطلق داودى همچنان در هند مستقر ماندند، اما داعيان مطلق سليمانى پايگاه دعوت خود را در يمن قرار دادند. منصب داعى مطلق در هر دو شاخه از طيّبيه، به صورت موروثى و براساس قاعدۀ نص داعى، تداوم يافت. ديرى نپاييد كه سلسلۀ سومى از داعيان مطلق در جامعۀ طيّبيه پديدار گشت، كه آن هم مانند دو سلسلۀ ديگر همچنان ادامه دارد. پس از وفات بيست وهشتمين داعى مطلق داودى( شيخ آدم صفی الدين) در 1030، عبدالطيب زكى الدين، فرزند بيست وهفتمين داعى، به عنوان بيست ونهمين داعى مطلق به رياست دعوت جامعۀ طيّبی هاى داودی رسيد، اما اندكى بعد شمس الدين على، يكى از نوه هاى بيست وهشتمين داعى شيخ آدم صفى الدين، مرجعيت او را رد کرد،زيرا جانشينى را حق خود مى دانست و حتى دعواى خود را بيهوده نزد جهانگير امپراتور مغول نيز برد. ولى شمس الدين على بر سر ادعاى خود باقى ماند و در 1034 با پيروانش از جامعۀ طيّبى بهره هاى داودى جدا شد و درواقع مؤسس فرقۀ جديدى از بهره هاى داودى گشت كه، به نام او، علويه خوانده شده اند. بدين ترتيب، شمس الدين على بن ابراهيم (متوفى 1046) بيست ونهمين داعى مطلق بهره هاى علوى شناخته شد، كه از آن پس سلسلۀ داعيان مطلق خود را داشته اند (رجوع کنید به دفترى، همان، ص 512ـ513). امروزه، بهره هاى علوى جماعتی كوچك و هشت هزار نفرى هستند كه در محدودۀ شهر بارودا در گجرات اقامت دارند. داعى فعلى آنان – كه چهل و چهارمين داعى از سلسلۀ داعيان مطلق آنان است– سيدنا ابوحاتم طيّب ضياءالدين بن نورالدين يوسف نام دارد كه در 1353ش/1974 به رياست اين فرقه از بهره هاى علوى رسيد.

جامعۀ بهره هاى داودى تحت رهبرى داعيان متوالى خود و با بهره مندى از آزادى نسبى مذهبى كه امپراتوران مغول و صوبهداران آنها در گجرات به ايشان داده بودند، ترقى و گسترش یافت.چهل و دومين داعى مطلق طيّبیهاى داودى، يوسف نجم الدين (1200-1213)، پايگاه دعوت را به شهر سورات در گجرات منتقل كرد كه در آن زمان تحت استيلاى بريتانيايیها بود و از اين حیث جاى امنى براى اسماعيليان و ديگر اقليتهاى مذهبى مسلمان بهشمار مىآمد. برادر و جانشين يوسف نجمالدين، عبدعلى سيف الدين (1213ـ1232)، در سورات حوزه ای علمى به نام سيفى درس (جامعۀ سيفيّه) تأسیس کرد، براى تربيت عالمان و مأموران داودى و نيز آموزشهای دينى به اعضای جامعۀ داودى. اين مركز هنوز به عنوان يك آموزشگاه سنّتى براى تعاليم اسلامى و اسماعيلى، همراه با يك كتابخانۀ معتبر، به كار خود ادامه مى دهد. چهل وششمين داعى، محمد بدرالدين (1252ـ1256)، آخرين داعى مطلق داودى از اِجپوت هاى گجرات بود. وى به مرگ ناگهانى درگذشت و چون جانشين خود را معيّن نكرده بود،مناقشات شديدی بر سر جانشينى داعى در جامعۀ طيّبی هاى داودى پدید آمد كه تا زمان حاضر نيز كم وبيش ادامه دارد (محمدعلى، ج 3، ص 693ـ767؛ انجىنير ، ص 135 به بعد).

با پنجاه ويكمين داعى مطلق داودى، طاهر سيف الدين بن محمد برهان الدين (1333ـ1385/ 1915ـ1965)، دورۀ تازه اى در تاريخ معاصر طيّبی هاى داودى آغاز شد. از آن زمان، بهره هاى داودى بين دو قطب مخاصم درگير شدند؛ در يك سو داعى و طرفدارانش و در سوى ديگر اقليتى از اصلاح طلبان و متجددان جامعه. اما اكثر بهره هاى داودى، كه بينش و آداب سنّتى دارند، به اطاعت از داعى خود، كه تقريباً ادعاى معصوميت نيز مى كرد، ادامه داده اند. ازسوی ديگر، كوشش هاى جناح اصلاح طلب تا حد زيادى از طريق طرد و تكفير و تحريم مراودات اجتماعى و ديگر اقدامات كیفرى كه داعى اعمال مى كند، بدون اثر مانده است. داعى مطلق كنونى طيّبی هاى داودى، كه پنجاه ودومين داعى به شمار مى آيد، محمد برهان الدين بن طاهر سيف الدين نام دارد كه در 1344ش جانشين پدرش شد. اکنون كل جمعيت طيّبی هاى دنيا حدود نهصد هزار تن تخمين زده مى شود كه چهار پنجم آنان در هند و پاكستان ساکن اند و بيش از نيمى از بهره هاى داودى هند در گجرات هستند. در يمن، طيّبی هاى داودى از پنج هزار تن تجاوز نمى كنند. در دهه هاى اخير دهها هزار طيّبى داودى به اروپا و امريكا مهاجرت كرده اند. بهره هاى داودى همچنين از جمله اولين گروههاى آسيايى بودند كه به شرق افريقا مهاجرت كردند. از نخستين دهه هاى قرن بيستم ، مقر مركزى دعوت داودى ،شهر بمبئى است. بهره هاى داودى يك نوع زبان گجراتى خاص، معروف به لسان دعوت، به كار مى برند كه مملو از واژه هاى عربى است و به خط عربى نيز نوشته مى شود. آنان نيز بسيارى از آداب و رسوم هندوها را در مراسم ازدواج و ديگر آیينهاى جامعۀ خود حفظ كرده اند (دفترى، همان، ص 282ـ295؛ بلانك ، ص 153ـ156).

در يمن، دعوت طيّبی هاى سليمانى، كه پيروان معدودى در هند داشت، عمدتاً جانشین دعوت واحد قبلى مستعلويان طيّبى شده بود. با مرگ بيست ونهمين داعى مطلق سليمانى( على بن سليمان)، در 1088 رهبرى طيّبی هاى سليمانى به ابراهيم بن محمدبن فهد مكرمى (متوفى 1094) رسيد. اين مقام به صورت موروثى، با چند انقطاع، در همان خاندان مكرمى متعلق به بنويام باقى مانده است. اين داعيان سليمانى – كه پايگاه خود را در نَجران، در شمال شرقى يمن، قرار دادند – با حمايت بنويام، كه از دعوت سليمانی حمايت كردند، به طور مستقل از بدر بر نجران حكومت مى كردند. از سال ،1288كه عثمانيها مجدداً يمن را تسخير كردند، عملاً به اهميت سياسى داعيان مكرمى پايان داده شد. سپس از سال 1312ش، كه نجران به خاك عربستان سعودى ضميمه شد، داعيان سليمانى مستقر در آنجا شديداً تحت نظارت و اغلب، آزار دولت سعودى قرار گرفتند. داعى مطلق فعلى طيّبیهاى سليمانى، عبداللّه بن محمد مكرمى است كه پنجاه ويكمين داعى اين شاخه محسوب مى گردد.وی در 1384ش/2005 به رهبرى جامعۀ سليمانى رسيد. امروزه، جمعيت طيّبی هاى سليمانى در يمن،حدود دویست- سیصد هزار تن تخمين زده می شود كه بيشتر در نواحى شمالى يمن و در منطقۀ مرزى بين يمن و عربستان سعودى زندگى مى كنند. جماعت بهره هاى سليمانى در جنوب آسيا از چند هزار تن تجاوز نمى كند كه عمدتاً در بمبئى و شهرهاى گجرات سكونت دارند (دفترى، همان، ص 295ـ300). طيّبی هاى سليمانى، برخلاف شاخۀ داودى طيّبيه، از داعيان خود كاملاً پشتيبانى كرده اند و از هرگونه نفاق داخلى و انشقاق دورى جسته اند.

---

منابع:
(1) محمدبن علی ابن‌میسر، المنتقی من اخبار مصر، چاپ ایمن فؤاد سیّد، قاهره 1981؛
(2) حسین‌بن علی ابن‌الولید، رسالة ‌المبدا والمعاد، در ایران و یمن، یعنی سه رسالۀ اسماعیلی، چاپ هنری کربن، تهران و پاریس 1961؛
(3) ادریس عمادالدین‌بن حسن، زهرالمعانی، چاپ مصطفی غالب، بیروت 1411/ 1991؛
(4) همو، عیون‌الاخبار و فنون‌الآثار، ج 7، چاپ أیمن فؤاد سید، لندن 2008؛
(5) قطب‌الدین سلیمان جی برهانپوری، منتزع‌ الاخبار فی اخبارالدعاة الاخیار، قسمت اول از مجلد دوم، چاپ سامر فاروق طرابلس، بیروت 1999؛
(6) حسن‌بن نوح بهره‌جی، «کتاب‌الازهار» در منتخبات اسماعیلیه، چاپ عادل عوّا، دمشق 1378/ 1958؛
(7) ابوحمزه نجم‌الدین عمارۀ‌ یمنی، تاریخ‌الیمن المسمّی المفید فی اخبار صنعا و زبید و شعراء ملوکها و اعیانها و ادبائها، چاپ محمدبن علی الاکوع‌الحوالی، صنعا 1985؛
(8) اسماعیل‌بن عبدالرسول المجدوع، فَهرسةالکتب والرسائل، چاپ علی نقی منزوی، تهران 1966؛
(9) محمدعلی‌بن ملاجیوابهای رامپوری، موسم بهار فی اخبارالطاهرین الاخیار، چاپ سنگی، بمبئی 1301ـ 1311؛
(10) حسین‌بن فضل‌الله همدانی، الصُلیحیّون و الحرکة‌الفاطمیة فی‌الیمن، قاهره 1955؛


(11) J. Blank, Mullas on the Mainframe: Islam and Modernity among the Daudi Bohras, Chicago 2001;
(12) H. Corbin, Cyclical Time and Ismaili Gnosis, London 1983;
(13) D. Cortese, Ismaili and Other Arabic Manuscripts: A Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Library of The Institute of Ismaili Studies, London 2000;
(14) idem, Arabic Ismaili Manuscripts: The Zāhid ‘Alī Collection in the Library of the Institute of Ismaili Studies, London 2003;
(15) Farhad Daftary, “Sayyida Hurra: The Ismā’īlī Sulayhid Queen of Yemen”, in G. R. G. Hambly, ed., Women in the Medieval Islamic World: Power, Patronage and Piety, New York 1998;
(16) idem, The Ismā’īlīs: Their History and Doctrines, 2nd ed., Cambridge 2007;
(17) Asghar A. Engineer, The Bohras, New Delhi 1980;
(18) A. Hamdani, “The Dā’ī Hātim Ibn Ibrāhīm al- Hāmidī (d. 596 H./1199 A.D.) and his Book Tuhfat al- Qulub”, Oriens, 23- 24 (1970- 1971), W. Ivanow, Ismaili Tradition Concerning the Rise of the Fatimids, London 1942;
(19) I. K. Poonawala, Biobibliography of Ismā’īlī Literature, Malibu Calif 1977;
S. M. Stern, “The Succession to the Fatimid Imam al- Amir, the Claims of the later Fatimids to the Imamate, and the Rise of Tayyibī Ismailism”, Oriens, 4 (1951), R. Strothmann, ed., Gnosis- Texte der Ismailiten, Göttingen 1943. /فرهاد دفترى /