خالدالكاتب ، خالدالكاتب (خالدبن يزيد كاتب تميمى)، شاعر و كاتب قرن سوم. كنيه وى ابوهيثم و خراسانىتبار بود (ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 274). او در دوره طولانى حياتش، خلفاى عباسى را از مأمون تا معتمد (198ـ279) درك كرد (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 275، ج 22، ص 213، ج 23، ص 208؛ حصرى، ج 2، ص 745؛ خطيب بغدادى، ج 9، ص 250، 252).

خالد، كاتب سپاه در بغداد بود (ابوالفرج اصفهانى، ج 20، ص 274؛ خطيب بغدادى، ج 9، ص250). محمدبن عبدالملك زيّات (متوفى 223) منصب اعطا (مسئوليت تقسيم عطاء*) را در سرحدات به وى سپرد (ابوالفرج اصفهانى، همانجا؛ ياقوت حموى، ج 11، ص 48). خالد از همنشينان علىبن هشام (فرمانده مأمون)، ابراهيمبن مهدى (متوفى 224) و فضلبن مروان (متوفى 250) بود (ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 274ـ 275؛ خطيب بغدادى، ج 9، ص 255ـ256).

عنايت نامتعارف خالد به پسران كمسن و سال سبب شد كه ابوتمّام* او را در اشعارش به تمسخر گرفته و او را «يا خالدالبارد» خطاب كند. كودكان نيز با خطاب «يا خالد»، «يابارد» او را آزار مىدادند (ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص280ـ282، 286؛ خطيب بغدادى، ج 9، ص 251؛ ياقوت حموى، همانجا). خالد در پايان عمر دچار اختلال حواس شد (ابنمعتز، ص 405؛ ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 274، 283؛ صابى، ص 162ـ163)، با اين همه در آن حال نيز شعر مىسرود. وى در سالهاى بين 262 تا 270 در بغداد درگذشت (رجوع کنید به ياقوت حموى، ج 11، ص 52؛ ابنشاكر كتبى، ج 1، ص 402؛ ابنتغرى بردى، ج 3، ص 36).

اشعار خالد بسيار لطيف بود آن چنان كه به صاحب قطعههاى لطيف معروف بود و به موضوعات تغزلى مىپرداخت (ابنمعتز، همانجا؛ شابشتى، 1406، ص 15ـ16؛ حصرى، همانجا). سرودههاى او با اشعار نابغه ذُبيانى* و بشاربن برد* برابرى مىكرد (رجوع کنید به ابنمعتز، همانجا). اشعار او غالباً در چهار بيت سروده مىشد (ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 276؛ شابشتى، 1406، ص 15). خالد اولين شاعرى بود كه در وصف سامرا قصيدهاى بلند سروده و به همين سبب مورد طعن و اعتراض دعبلِ خزاعى* قرار گرفت (ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 275ـ276). خالد سرودههاى خود را بيان حال خود دانسته كه در آنها نه مدح كسى را گفته و نه كسى را هجو كرده است (رجوع کنید به همان، ج20، ص 279؛ شابشتى، 1406، ص 15ـ 17). باوجود اينكه اشعار وى را آوازهخوانان در مجلس خلفا و امرا مىخواندند، چندان در بين مردم حفظ نشد و خود نيز آنها را فراموش كرده بود (رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص 275، 283، ج 22، ص 212ـ213، ج 23، ص 82ـ83، 208؛ شابشتى، 1406، ص 19).

ابوبكر صولى (متوفى 335) اشعار خالد را در دويست ورق مدون ساخت (ابننديم، ص190؛ خطيب بغدادى، ج 9، ص250). با آنكه به گفته شابشتى (1362، ص 254) در شعر خالد مدح و هجو وجود ندارد، در نسخه خطى ديوان وى در كتابخانه ظاهريّه (دارالكتب الظاهرية) قصايدى در مدح حسنبن وهب كاتب بهچشم مىخورد (رجوع کنید به همان، ص 254، پانويس 3). افزون بر آن هجوهايى نيز از خالد در منابع موجود است (براى نمونه رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانى، ج20، ص280؛
ياقوت حموى، ج 11، ص 49). نسخهاى نيز از ديوان وى در كتابخانه عمومى دمشق موجود است (رجوع کنید به بروكلمان، ج 2، ص 38). ديوان خالد با تحقيق كارين صادر سال 1427/ 2006 در دمشق بهچاپ رسيده است.

---

منابع:
(1) ابنتغرى بردى، النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره ?( 1383)ـ 1392/ ?( 1963)ـ1972؛
(2) ابنشاكر كتبى، فواتالوفيات، چاپ احسان عباس، بيروت 1973ـ1974؛
(3) ابنمعتز، طبقاتالشعراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره 1375/ 1956)؛
(4) ابننديم (تهران)؛
(5) ابوالفرج اصفهانى؛
(6) كارل بروكلمان، تاريخ الادب العربى، ج 2، نقله الى العربية عبدالحليم نجار، قاهره ( 1974)؛
(7) ابراهيمبن على حصرى، زهرالآداب و ثمر الالباب، چاپ علىمحمد بجاوى، (قاهره )1372/1953؛
(8) خطيب بغدادى؛
(9) علىبن محمد شابشتى، الديارات، چاپ كوركيس عوّاد، بيروت 1406/1986؛
(10) همو، «انموذجات من كتاب الديارات للشابشتى»، (چاپ) صلاحالدين منجد، مجلةالمجمع العلمى العربى، ج 18، ش 5 و 6 (ربيعالآخر ـ جمادىالاولى 1362)؛
(11) هلالبن مُحَسِّن صابى، الوزراء، او، تحفة الامراء فى تاريخ الوزراء، چاپ عبدالستار احمد فراج، (قاهره) 1958؛
(12) ياقوت حموى، معجمالادباء، بيروت 1400/1980.

/ مريم شمس فلاورجانى /