responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6752

 

خاقانى، محمدبيگ ، خاقانى، محمدبيگ، از شعراى ديوانى عثمانى در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم. پدرش عبدالجليل محمودبيگ (>دايرةالمعارف اديبان دنياىترك<، ذيل مادّه) از احفاد آياسپاشا (بروسهلى، ج 2، ص163؛ اوزقريملى، ج 1، ص609)، صدراعظم عثمانى در دوره سلطانسليمان قانونى از 942 تا 946 (رجوع کنید به د.ا.ترك، ذيل «آياسپاشا») بوده است. محمدبيگ در استانبول به دنيا آمد و در دوران جوانى از تحصيلاتى عالى برخوردار شد. وى نخست از خواجگان «ديوان همايون»* بود (كوپرولو و سليمانبيگ، ص325) و پس از طى مراحل به عنوان محاسبِ ديوان همايون ــمجلسى كه به رياست وزيراعظم عهدهدار امور دولت بودــ ارتقا يافت (بانارلى، ج 1، ص602؛ >دايرةالمعارف زبان و ادبيات تركى<، ذيل مادّه).

خاقانى بنابه مادّهتاريخهاى «خاقانىبك عُقبايه كوچدى» (خاقانىبك به عقبا كوچيد) و «التفات بقا» در 1015 درگذشت (حاجىخليفه، ج 1، ستون786؛ ناجى، ص 59؛ بروسهلى، همانجا؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه) و در قبرستان مسجد مهر و ماه سلطان ادرنه قپوسى استانبول مدفون گرديد (كوپرولو و سليمانبيگ؛ >دايرةالمعارف اديبان دنياى ترك<، همانجاها).

آثار منظوم خاقانى از تسلط وى به فارسى و عربى حكايت دارد. او به ريزهكاريهاى ادبيات ديوانى وقوف داشت و سادگى زبان و صميميت بيان از خصوصيات بارز شعر او و از دلايل اقبال عمومى به سرودههاى وى است (د.ا.د.ترك، همانجا). محمدطاهر بروسهلى (همانجا) او را «حسّان روم» و معلم ناجى (ص 62) «حسان عثمانيان» ناميدهاند. از ديوان وى، شامل 212 تا 216 غزل و سرودههاى ديگر، نسخ خطى متعددى در كتابخانههاى استانبول موجود است (رجوع کنید به د.ا.د.ترك؛ >دايرةالمعارف زبان و ادبيات تركى<؛ >دايرةالمعارف اديبان دنياى ترك<، همانجاها). او دو منظومه دينى نيز سروده است كه يكى از آنها، مثنوى مفتاح الفتوحات، در ترجمه چهل حديث است. اين ترجمه آزاد، حاكى از آگاهى ناظم آن از چهل حديث عربى و فارسى و از نمونههاى موفق ترجمه چهل حديث در زبان تركى به شمار آمده است. اين ترجمه به تناسب موضوع با حكايات مختلف تزيين شده است (كوپرولو، ص 389). خاقانى مفتاح الفتوحات را كه سرودنش در 1012 در شب ميلاد حضرت پيامبر صلىاللّه عليهوآلهوسلم به پايان آمده، به چغالهزاده* يوسفسنانپاشا، سردار و صدراعظم معروف عثمانى، اهدا كرده است (رجوع کنید به قرهخان، ص 197 به بعد)، اما شهرت اصلى خاقانى به سبب مثنوى حليه او با بيش از هفتصد بيت است كه به حليه خاقانى (بانارلى، همانجا) و حليه شريفه (گيب، ج 3، ص 196) شهرت دارد. كوپرولو و سليمانبيگ (ج 1، ص324ـ325)، خاقانى را به سبب سرودن مثنوى حليه كه ارزش خود را تا زمانهاى بعدى حفظ كرده است، سيمايى شايان ذكر در «تاريخ ادبيات عثمانيه» دانستهاند. نهاد سامى بانارلى (ج 1، ص 602ـ603) ضمن آنكه حليه را مشهورترين اثر در ادبيات دينى عثمانى به شمار آورده كه بهسبب سادگى زبان، موضع و صميميت بيان در جامعه عثمانى قداست يافته است، ارزش ادبى جدّى براى آن قائل نيست (نيز رجوع کنید به د.ا.ترك، ذيل مادّه).

حليههاى منظوم و منثور كه به وصف صفات ظاهرى پيامبر اسلام صلواتاللّهعليهوآلهوسلم چون بلندى اندام، رنگ چشم، شكل موى سر، شيوه سخن گفتن و آهنگ صدا و حركات و رفتار و خصوصيات اخلاقى آن حضرت پرداختهاند، در ادبيات تركى اسلامى يك نوع ادبى را پديد آوردهاند. اين آثار در روزها و شبهاى مبارك خوانده مىشدند (قاراتاش، ص 203ـ204؛ نيز رجوع کنید به د.ا.د.ترك؛ >دايرةالمعارف زبان و ادبيات تركى<؛ >فرهنگ دايرةالمعارفى مفاهيم و اصطلاحات ادبى دنياى ترك<؛ پاكالين، ذيل «حليه»). حليه خاقانى نخستين و مهمترين نوع حليه در ادبيات تركى بهشمار مىرود؛ پس از خاقانى، آثارى كه به بيان صفات پيامبر صلىاللّهعليهوآلهوسلم پرداختهاند، حليه نام گرفتهاند (د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). خاقانى اثر خود را براساس احاديث بهويژه با استفاده از شمائلالرسول ابنكثير سروده است (د.ا.د.ترك، همانجا). حليه خاقانى مشتمل بر اقسام مختلف است. هر قسمت سرلوحهاى عربى دارد و به توصيف و تصوير يكى از صفات حضرت محمد اختصاص داده شده است (كوپرولو و سليمانبيگ، همانجا). بعضى از ابيات حليه خاقانى كه حاجىخليفه (ج 1، ستون 691) از آن با عنوان الحلية النبوية من المثنويات التركية ياد كرده، به مثل سايره تبديل شده است (رجوع کنید به سامى، ذيل مادّه؛ د.ا.د.ترك، همانجا). خاقانى حليه را در 1007 به پايان برد (ناجى، ص 59). هيچكدام از نظيرههايى كه در اعصار بعدى به استقبال از حليه خاقانى سروده شدهاند، از نظر اقبال عمومى به پاى آن نمىرسند (ايشيق، ذيل مادّه). حليهسرايان بعدى از جمله جورى، نشاطى و نحيفى در مقدمههاى حليههاى خود از حليه خاقانى كه سرآغاز و راهگشاى حليهسرايى در ادبيات عثمانى به شمار آمده، با احترام سخن گفتهاند. گذشته از نسخ خطى فراوانى كه از حليه خاقانى در كتابخانههاى استانبول موجود است، اينكتاب چند بار نيز در دورههاىعثمانى و جمهوريتبا الفباىقديم و جديدبه چاپ رسيده است. نخستين چاپ آن كه به فرمان سلطان عبدالمجيد و به كوشش راجح افندى در 1264/1848 در طبعخانه عامره به چاپ رسيده، نفيسترين طبع آن است (د.ا.ترك؛ د.ا.د.ترك؛ >دايرةالمعارف اديبان دنياى ترك<، همانجاها).


منابع:
(1) محمدطاهر بروسهلى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ1342؛
(2) حاجىخليفه؛
(3) شمسالدينبن خالد سامى، قاموسالاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛
(4) محمدفؤاد كوپرولو و شهابالدين سليمانبيگ، يكى عثمانلى تاريخ ادبياتى، ج1، استانبول ( 1332)؛


(5) Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi, Istanbul 1987;
(6) E.J.W. Gibb, A history of Ottoman poetry, ed. Edward G. Browne, vol.3, London 1965;
(7) IA, s.v. "Hakani, Mehmed Bey" (by Ali Canib Yontem);
(8) Ihsan Isik, Turkiye yazarlar ansiklopedisi, Ankara 2004;
(9) Abdulkadir Karahan, Islam-Turk edebiyatinda kirk hadis, Istanbul 1956;
(10) Turan Karatas, Ansiklopedik edebiyat terimleri sozlugu, Ankara 2004;
(11) Mehmed Fuad Koprulu, Turk edebiyati tarihi, ed. Orhan Koprulu and Nermin Pekin, Istanbul 1981;
(12) Muallim Naci, Osmanli sairleri, ed. Cemal Kurnaz, Ankara 2000;
(13) Atilla ozkirimli, Turk edbiyati tarihi, Ankara 2004;
(14) Mehmet Zeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1971-1972;
(15) Turk dili ve edebiyati ansiklopedisi, Istanbul: Dergah Yayinlari, 1976-1998, s.vv. "Hilye ve hilyeler" (by Veli Aras), "Hakani Mehmed, Beg";
(16) Turk dunyasi edebiyat kavramlari ve terimleri ansiklopedik sozlugu, Ankara: Ataturk Yuksek Kurumu, Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi, 2001- , s.v. "Hilye" (by M. Macit);
(17) Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi, Ankara: Ataturk Yuksek Kurumu, Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi, 2002- , s.v. "Hakani" (by M. Cunbur);
(18) TDVIA, s.vv. "Hakani Mehmed Bey", "Hilye" (by Mustafa Uzun).

// رحيم رئيس نیا

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6752
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست