responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6744

 

خاصّ ، خاصّ (مؤنث آن خاصّه)، شخصى، خصوصى، متعلق به حكومت يا حاكم. دو واژه خاصّ و خاصّه در دوره نخست حكومت عثمانى مترادف يكديگر بهكار مىرفتند، بعدها خاصّه براى اطلاق بر خدمات و امور مربوط به حاكم و دربار وى اختصاص يافت (خاصّه بستانجى* لرى، خاصّه دوغانجىلرى (بازدارى*) و غيره)، درحالى كه خاصّ بيشتر به داراييهاى شخصىِ حاكم اطلاق شد، از اينرو از اواخر قرن نهم/ پانزدهم، اصطلاحاتى چون خاصِّ پادشاهى و گاه خاصِّ همايون، خَواصِّ همايون يا خاصِّ شاهى، به معناى اراضىِ سلطنتى به كار رفته است (رجوع کنید به باركان ، 1943، فهرست). در مورد اراضىِ خاصّ، از روشى مشابه آنچه در نظامِ تيمار* معمول بود تبعيت مىشد. از دفترهاى موجودِ تيمار چنين برمىآيد كه نظامِ اراضىِ خاصّ به دوران سلطنت بايزيد اول (حك : 791ـ805) و پيش از آن بازمىگردد. اصطلاح خاصّ (جمع آن: خَواص) در نظام تيمار عثمانى بر تيمارهاى بسيار وسيع (كه درآمد سالانه آن صدهزار آقچه يا بيش از اين مقدار بود (اوزون چارشيلى ، تاريخ عثمانى ، ج 3، بخش 2، ص310؛ الدولةالعثمانية، ج 1، ص650))، اطلاق مىشد. در دوره نخست حكومت عثمانى، فقط واژه تيمار بهكار مىرفت (براى شاهد مثالهاى ثبت شده در 804، و 807 رجوع کنید به انور ، ص 335، 337)، اما از ابتداى قرن نهم، اصطلاح خاصّ براى برخى تيمارهاى شخصى به ارزش 208،46 و 702،50 آقچه نيز بهكار رفت (اينالجق ، 1954، ص 33ـ 55). بدينترتيب در اين دوره، تيمار شامل خاصّ نيز شد؛ از تيمارهاى بيگها، كه خاصّ و زعامت* ناميده مىشدند، با عنوان تيمارهاى عُمده نيز ياد مىكردند. قانوننامهها نشان مىدهند كه نظام خاصّ را چگونه اِعمال مىكردند. بنابر قانوننامه سلطان محمد فاتح (حك : 855ـ 886)، حاصلخيزترين اراضى ايالات بايد در شمار خاصِّ سلطان قرار مىگرفت و دفترداران يا خزانهداران مجاز بودند اراضى حاصلخيز افراد را به نفع سلطان مصادره و به صاحبِ آن، زمينى نه چندان حاصلخيز با عنوان خاص عطا كنند. مقرر شده بود كه وزيران، بيگلربيگها (حاكمان ايالات) و دفترداران تا زمانى كه در منصبِ خود باقىاند بايد بهترتيب، اراضى خاصّ با درآمد 000، 200،1، 000، 000،1، و 000،600 آقچه در اختيار داشته باشند (رجوع کنید به فاتح قانوننامه سى، ص 28). از آنجا كه نظام ديوانى عثمانى بيشتر مبتنى بر سنجقها بود تا ايالات، اراضى خاصِّ واگذار شده به سنجقبيگها در قرن نهم، به مراتب بيشتر بود (براى خاصّ سنجقبيگ اسكوب رجوع کنید به > صورت دفتر مجمل ولايات يِلِچ... مورخ 859 هجرى<، ص 7). پس از تشكيل سنجق اگر ضرورتى احساس مىشد، اين امكان بود كه با صلاحديد سنجقبيگ، روستاها و اراضى خاصّ آنجا را كلّا اراضىِ خاصّ اعلام كنند يا اراضىِ تيمار را به صورت خاصّ درآورند (گوكبيلگين ، ص 74؛ اينالجق، 1954، ص XXVIII, XXIV-XXIII، 12، 39، 100).

اراضى خاصّ به اعضاى عالىرتبه نظام اجرايى كشور (ديوانِ همايون) مانند وزيراعظم يا (ساير )وزيران، و نيز به صاحبمنصبان عالى چون سنجقبيگها و بيگلربيگها اعطا مىشد و تا زمانى كه اين افراد در مناصبِ خود باقى بودند حق برخوردارى از اين اراضى را داشتند. (درجه و مرتبه اين صاحبمنصبان با ميزان اراضى يا درآمدهاى خاصّ آنان سنجيده مىشد، ميزان خاصّ بيگلربيگها در سال حداقل چهارصد هزار آقچه و خاصّ سنجقبيگها دويست هزار آقچه بود و يك فرد براى رسيدن به مناصب فوق مىبايست اين حداقل را دارا باشد (اوزون چارشيلى، تاريخ عثمانى، ج 2، ص 582). بالاترين درآمد يك خاصّ نيز، كه متعلق به وزيراعظم بود، به 000، 200،1 آقچه مىرسيد (همان، ج 3، بخش 2، ص 310؛ لوئيس ، ص 128)). ممكن بود اراضىِ خاصّ در سراسر سنجق يا ايالت پراكنده باشند. دارندگانِ خاصّ به هنگام لشكركشيها بايستى به ازاى هر 000،5 آقچه درآمد از اراضىِ خاصِّ خود، يك جَبَهلى (يك يا چند سوارهنظام با تجهيزات كامل) بههمراه مىآوردند (اوزون چارشيلى، تاريخ عثمانى، ج 1، ص 516؛ الدولةالعثمانية، ج 1، ص650ـ 651)؛ درحالى كه ايالات بوسنى ( 000،739 آقچه)، حَلَب ( 000،700 آقچه)، قَرَهمان ( 000،633 آقچه)، واحدهايى از نظام اجرايى كشور بودند كه در 933 و 934، بالاترين عايدى را از اراضى خاصّ داشتند، سنجقبيگِ سمندره ( 000،622 آقچه) در ميان سنجقبيگها بالاترين درآمد را داشت، سنجقبيگهاى ويانك با 000،52 و قرقكليسا يا قرقلرلى با 000،81 آقچه كمترين درآمد را از اراضى خاصّ داشتند (براى ايالتهاى ديگر و اراضىِ خاصّ بيگلربيگها و سنجقبيگها بهطور كلى رجوع کنید به باركان، >بودجه سال 1527ـ 1528< ، ص 25ـ28؛ براى اراضىِ خاصِّ وزيراعظم، وزراى قُبّه آلتى و وزراى بازنشسته در 1070 رجوع کنید به حسين هزار فن، گ 45پ، 46ر، 47ر به بعد؛ قس كامل كپهجى ، خاصلرقلمى دفترى ، ش 3069).

اراضىِ خاصّ براساس دفاتر محاسباتى اداره مىشدند كه ساليانه تنظيم مىگرديدند و اين اراضى بنابر مآخذ موجود به سه گروه طبقهبندى مىشدند: 1) خواصِ همايون 2) اراضىِ خاصِّ وزرا، امرا، بيگلربيگها و ديگر صاحبمنصبان عالىرتبه ديوان 3)اراضىِ خاصّ به نام پاشماقلِق كه به همسران (و سوگليهاى )سلطان اختصاص داشت (اوزون چارشيلى، تاريخ عثمانى، ج 3، بخش 1، ص 227).

اراضىِ خاصّى كه به همسران سلطان اختصاص مىيافت فقط تا زمان حياتشان در اختيار آنان قرار داشت و غيرقابل انتقال بود. اگر مالك خاصِّ پاشماقلِقى از دنيا مىرفت يا ديگر نيازى بدان نداشت، اين زمين به خاصّ همايون واگذار مىشد (قانون عثمانى...، ص 386). درآمدِ مازادِ تمام اين اراضى در پايان هر سالِ مالى با عنوان «خواص همايون» به خزانه تعلق مىگرفت (اوزون چارشيلى، تاريخ عثمانى، ج 2، ص 580).

خواصّ همايون و اراضى خاصّ صاحبمنصبان و ديوانيان بخش بزرگى از عايدات هر ايالت را تشكيل مىداد، براى مثال، اين عايدات، شامل 48% كل درآمد رومايلى ، 26% آناطولى ، قرهمان، ذوالقدريه و روم (سيواس)، 31% دياربكر، 48% حلب و دمشق و 86% مصر بود. گذشته از اين درآمدهاى حاصل از ايالات عثمانى كه به 782، 244،277 آقچه (معادل 51% كل درآمد) بالغ مىشد، عايداتِ ديگر اراضىِ خاصّ و تيمارها نيز شامل 394، 186،200 آقچه (معادلِ 37% كل درآمد) بود (باركان، 1955، ص 277). بنابر تخمينهاى به دست آمده از بودجه 1071، حدود سهچهارم (يك ميليارد و هشتصد ميليون) از درآمد كل كشور (دو ميليارد و چهارصد ميليون) به صاحبمنصبانِ مسئول اراضى خاصّ، تيمارها يا اراضىِ موقوفه مىرسيد؛ درآمدِ حاصل از اراضى خاصّ هميشه به پايتخت فرستاده نمىشد بلكه مىتوانستند آن را براى مخارج محلى صرف كنند (همو، 1960، ص190).

ارزش و وسعت اراضىِ خاصّ، براساس ميزان حاصلخيزى ايالات و سنجقها متفاوت بود. هرچند حاصلخيزترين اراضى قبلا در اوايل قرن دهم، در شمار املاكِ خاص قرار گرفته بودند، اما همچنان اين تمايل بود كه مرزهاى اين اراضى و درآمد حاصل از آنها را تا اندازه قابل ملاحظهاى افزايش دهند (براى وضعيت سنجق سزگدين رجوع کنید به فكته ، ج 1، ص 402، 610، 612؛ براى وضعيتِ سنجق ماردين رجوع کنید به گويونج ، ص 142ـ 147). علاوه بر محصولات كشاورزى زمينهاى زراعى، تاكستانها، باغستانها و غيره، درآمدهاى جزيه، ماليات گوسفندان، ماليات ييلاق، ماليات قشلاق، ماليات هيزم و يونجه خشك، ماليات عروس، ماليات بادِ هوا* يا مالياتهاى نامتعارف، ماليات مَرتع، ماليات تاپو، ماليات چِفت (رجوع کنید بهچفت رسمى*)، ماليات بر توليدات چادرنشينان و درآمدهاى حاصل از بعضى مقاطعهكاريها در شهرها همگى در شمارِ عايدات اراضى خاص قرار داشتند (براى برخى از اين مالياتها رجوع کنید به الدولةالعثمانية، ج 1، ص 639ـ 646). در شهرها نيز اقلامِ مالياتى نظير ماليات بر باشخانه (سلاحخانه يا كشتارگاه)، كرشخانه (كارگاه زهتابى)، مالياتِ احتساب، ماليات بوزهخانه، ماليات بر اجاره مغازهها و غيره بخشى از درآمدهاى خاصّ را تشكيل مىداد. بااينحال بخش اصلى درآمدهاى خاص از محصولات كشاورزى تأمين مىشد. وقتى وزير يا بيگلربيگى بازنشسته مىشد، بعضى از خاصّ او به خواص همايون ملحق مىگرديد، ولى قسمتى از آن نيز به عنوان خاصِّ بازنشستگى در اختيار او باقى مىماند (همان، ش 3065). از قرن دهم به بعد، بر تعداد وزرا و بيگلربيگها افزوده شد، اما اراضىِ خاصّ كافى و مناسب براى آنان وجود نداشت كه اين امر باعث كمبود اراضى خاصّ در نظام مالى عثمانى گرديد (ارحنلو ، ص 13ـ14، 131؛ نيز رجوع کنید به كامل كپهجى، احكام دفترى ، ش70، ص 214). در نتيجه اين كاهش در عايدات زراعى، روند انتقال اراضى خاص وزرا، بيگلربيگها و سنجقبيگها به خاصّ همايون آغاز شد (كتاب مستطاب، ص40؛ براى گزارشهاى مختلف در اين زمينه رجوع کنید به كامل كپهجى، خاصلر قلمى دفترى، ش 3064).

در دوران گسترش حكومت عثمانى، مزارع و مراتع خاصهاى وجود داشتند كه، مطابق آييننامههاى مربوط به اراضى ميرى، قلچ يرى ناميده مىشدند. اين خاصّهها را سپاهيان اداره مىكردند و به نظامى متفاوت با نظام اراضى رعايا متعلق بودند. در برخى موارد اسنادى از تاكستانها و آسيابهاى خاصّه و نظاير آنها نيز در دست است. سهم سپاهيان در تاكستانها يا باغستانهاى خاصّه يك سوم يا يك چهارم بود. سپاهيان طبق قانون نمىتوانستند براى خود يا خانوادهشان از تيمار خود زمين با بنچاق بخرند، در نتيجه تعداد مزارع خاصّه در حكومت عثمانى رو به كاهش نهاد (باركان، 1939، ص 213 به بعد). سپاهيان، اراضى خاصّهاى را كه، جزء املاكشان محسوب مىشد، از طريق شراكت اداره مىكردند (رجوع کنید به قوانين عُرفيه عثمانى ، ص 14ـ15). وقتى كار ثبت (اراضى) يك ايالت بهپايان مىرسيد، تاكستانها، مراتع، مزارع، درختان ميوه و آسيابهايى كه جزء اراضى خاصّ محسوب مىگرديدند، ديگر با بنچاق به سپاهيان فروخته نمىشدند و در مالكيتِ خصوصى درنمىآمدند (قانونى ـ اىقانوننامه ، ص 38، 52). بنابراين اراضى ثبت شده به عنوان خاصّه معمولا با بنچاق به كسى داده نمىشد و اگر اين اراضى در اختيار يك سپاهى قرار مىگرفت و سپس به سپاهى ديگرى سپرده مىشد، بنچاق را فسخ و اراضى را به صورت خاصّلِق درمىآوردند. اراضى خاصّه از هر نوع ماليات، معاف و از تصرفِ صاحبمنصبان در امان بودند. در برخى مناطق اراضى خاصه، تنها درصورت كسبِ مجوز ويژه از حكومت بهفروش مىرسيد (باركان، 1943، ص 143، 314، 321، 343، 399).

از قرن دهم به بعد، اصطلاح خواص همايون به تدريج بهعنوان معادلى براى اصطلاح ميرى مقاطعه به كار رفت. بدينترتيب، مأمورانِ نظارت بر اراضى خاصّ سنجقبيگها و بيگلربيگها به هيچوجه نمىتوانستند در عايداتِ ميرى مقاطعه يا خواصّ همايون مداخله كنند (اونگان، ص 128ـ129). در اواسط قرن دهم، بهسبب مشكلات مالى و ادارى رفتهرفته، ميرى مقاطعهها و خاصّه شاهى به صورت دو نهاد مستقل درآمدند (آقداغ ، ج 2، ص 92ـ 93، 299).

خاصّ پادشاهى و خواصّ همايون و اراضى خاصّ را ويودا اداره مىكرد كه تعدادى سرباز سَگبان* براى انجام امور، تحت فرمان او بود (چغتاى اولچاى ، ص 319) (وظيفه اصلى اين ويوداها جمعآورى عشر و ماليات خاصّها بود (اوزون چارشيلى، تاريخ عثمانى، ج 3، بخش 2، ص 305، 310)). در برخى مناطق ويوداهايى كه مسئول ثبت سهم حكومت و افراد از عوايد خاصّ بودند (كامل كپهجى، خاصلر قلمى دفترى، ش 3065)، خاصّ ضابطى يا «مأمورانِ خاصّ» ناميده مىشدند (شكايت دفترى، ج 1، ص160). با اين وجود افراد امين ماليات رعايايى را كه در اراضى خاصّ كار و زندگى مىكردند، جمعآورى مىكردند و با ويوداها كارى نداشتند (باشباقانلق آرشيوگَنَل مديرليگى، ماليهدن مدوّر دفترلر، ش 7534، ص 1047، 1229). علاوه بر ويوداها مأموران ديگرى از جمله، خاصّ كاتبى يا منشيانِ خاصّ نيز بودند كه با حكم منصوب مىشدند (همان، ش 7534، ص 567). كارگزارانى كه مسئول اداره اراضى خاصّ سلطنتى بودند اجازه داشتند زارعان فرارى را تعقيب كنند و حفاظت از منافع خزانه سلطنتى در اراضى خاصّ برعهده آنان بود. وظايف ديگرى نيز برعهده اين افراد بود، مانند نظارت بر انتقال املاكِ بلاوارث و داراييهاى متروك ــكه وراث آنها غايب بودند و طى مدت شش ماه مراجعه نمىكردندــ و نظارت به خزانه دولت (قانوننامه سلطانى..، ص 70ـ71).

در دفعات نخست به تقاضاى مقاطعهكارى اراضىِ خاصّ بهصورت التزام پاسخ مثبت داده نمىشد (اينالجق، >لواى اَروَنيد< ، ص 123ـ125)، ولى طىِ درخواستهاى بعدى با اين امر موافقت مىشد (اونگان، ص 8، 43، 85، قس «اراضى قانوننامهسى و...» ، ص 324)، هرچند اصل عدم واگذارى اراضى خاصّ تا اوايل قرن يازدهم، نيز تداوم داشت، رويه واگذارى تثبيت شده بود (چغتاى اولچاى، ص 211). در 1069، اراضى خاصّ هشت وزير به ارزش 943، 507،23 آقچه، به مبلغ 485، 272،26 آقچه به عنوان التزام واگذار شد (رجوع کنید به كامل كپهجى، خاصلر قلمى دفترى، ش 3069).

در مصالحه محاسباتى، كودكان ساكن در اراضىِ خاصّ بهمعناى دقيق كلمه بهشمار نمىآمدند (و) (خارج از دفتر) (محسوب شدند)، اما نام آنان در سرشمارى پدرانشان بهثبت مىرسيد. بلاياى طبيعى از قبيل خشكسالى و بيماريهاى همهگير كه در اراضىِ خاصّ روى داد، موجب شد تا رعايا از روستاها ومزارع خود به نواحى ديگر مهاجرت كنند (ماليهدن مدوّر دفترلر، ش 7534، ص560، 1661).

به تدريج اراضىِ خاصّ متعلق به طبقه وزرا، بيگلربيگها و سنجقبيگها، ملغا و به اراضى ميرى مقاطعات الحاق شد و پرداخت نقدى در ازاى اين اراضى معمول گرديد (ماليهدن مدوّر دفترلر، ش 14525، ص 14 به بعد). پس از انعقادِ معاهده كارلوفچه در 1110، اراضىِ خاصِّ جديدى به برخى بيگلربيگها اختصاص يافت و در بعضى نقاط به آنها حقِ جمعآورى مالياتى به نام حَضَريه و سفريه اعطا گرديد. ادارهاى دولتى كه از قرن يازدهم به بعد پديد آمد و مسئوليت ثبت مسائل مربوط به اراضى خاصِّ صاحبمنصبان مختلف حكومتى در ديوان همايون را برعهده داشت، «خاصلرمقاطعهسى قلمى» ناميده مىشد. اين اداره در 1249، با اداره «باش مقاطعه جلق» و اداره وقايعنگارى رسمى ادغام شد و سپس با عنوان اقلام ثلاثه «ادارات سهگانه» به حَرَمين مقاطعه جلق ملحق گرديد (وفيق، ج 1، ص 217).

در 1254 بخش «خاصّلر قلمى» در استانبول با «باشمقاطعهجى» در يك اتاق قرار داشت و مأموران او از رده كارگزاران خزانهدارى پايينتر بودند (ماليهدن مدوّر دفترلر، ش 8999، ص 4). مدتى بعد، فقط اراضى خاصِّ متعلق به مناصب وزارت، اميرالبحر ارشد و نشانجى، را نگه داشتند و باقى را به ميرى مقاطعات يا خاصههاى همايون الحاق كردند. زعامتهايى كه به ديگر صاحبمنصبان اختصاص يافته بود، همچون مالكانه، مادامالعمر در حوزه حقوقى اين مناصب قرار گرفت، اما چون درآمد حاصل كفايت نمىكرد به انحاى مختلف براى مقامات عالى، عايدات خاصّى در استانبول و ديگر ايالات اختصاص يافت. از طريق نظام مالكانه كه بدينترتيب برقرار گرديد، برخى امتيازات از قبيل حمايت از منابع مالياتى و تأمين باقىمانده (كسرىِ) عايدى از خزانه و حفظ بهرهورى مقاطعهها بهدست آمد. از آنجا كه به دليل منسوخ شدن نظامِ اراضى خاصّ ديگر چنين زمينهايى به گماشتگان جديد حكومتى واگذار نمىشد، بيگلربيگها، يك سنجق را ــچنانچه در آن اراضىِ مقاطعهميرىِ بيشتر و اراضىِ تيمار، زعامت و وقف كمترى وجود داشت ــ منبع خوبـى براى درآمد تلقى مـىكردند (نورىپاشا، ج 3، ص 76، 79ـ80). اراضى مقاطعات ميرى با تعيين ارزش آنها در دفاتر به عنوانِ دارايى شخصى به حاكمان اعطا مىشد و آنان مىتوانستند اين اراضى را با افزودن درآمدهاى جبرانى به ملتزمين واگذار كنند. از 1205 به بعد، همه اراضىِ خاصّ، از جمله آنچه به همسران سلاطين متعلق بود، طبق قانون در اختيار خزانه تازه تأسيس «ايراد جديد» قرار گرفت (جودتپاشا، ج 6، ص60ـ63؛
كامل كپهجى، خاصلر قلمى دفترى، ش 3205). پس از تنظيمات براساس اصل تأديه همه اقسامِ مَخارج از خزانه، درآمدهاى خاصّ همايون، از ضرابخانه سلطنتى و درآمدهاى مقاطعات ميرى از خزانه به حاكمان و ملتزمان پرداخت مىشد. پس از 1254، به جاى نظام قديم عايدات ــكه براى حمايت مالى از صاحبمنصبان در نظر گرفته شده بودــ مقررىِ ماهانهاى به هريك از آنان اختصاص يافت. در 1255، خزانه مقاطعات در خزانه ميرى ادغام شد و زير نظر وزارت ماليه قرار گرفت (ماليهدن مدوّر دفترلر، ش 8999، ص 6 به بعد، 38؛
قس نورىپاشا، ج 4، ص 102، 105 به بعد). حتى پس از منسوخ شدن نظام سابق، نام آن در اسامى برخى نقاط بهجا مانده است، از جمله يكى از نامهاى قضاى (محله) ايوب در استانبول، خواصّ رفيعه يا خاصّلَرقضاسى بود. نام خاصّكُوى (روستاهايى در رومايلى و آناطولى) نيز حاكى از وضعيت سابقِ آنهاست (رجوع کنید به >راهنماى اراضى مسكونى تركيه ، ج 1).

مشهورترين نقاطى كه چنين نامى دارند يكى شهر خاصّكوى در بلغارستان و ديگرى شهر خاصه است كه در 1282/1865، در استان هاتاىِ واقع در تركيه بنا شده است.



اصطلاحات خاصِّ همايون و خاصّ پادشاهى ــچنانكه پيشتر نيز ذكر شدــ بهتدريج پس از دوره تنظيمات* از بين رفت، اما براى خدمات مربوط به دربار سلطنتى و خود سلطان، همچنان از آنها استفاده مىشد از جمله: خزانه خاصه، خاصه اَوچِلرِى (پيادهنظام)، خاصه بستانجىلرى، خاصّه سواريلِرى (سوارهنظام)، خاصّه كتابت، خاصّه اُردُوسو (هنگهاى پاسداران سلطنتى)، خاصّه مؤذّنلرى، خاصّهعسكريه، خاصّه تبورلرى (گردانهاى نظامى)، خاصّ آخور (خزانه براى اصطبلهاى سلطنتى)، خاصّ اُده ، خاصّ باغچه، مطبخ خاصّ (آشپزخانه سلطنتى؛
براى ساير اصطلاحات رجوع کنید به اوزون چارشيلى، >تشكيلات دربار عثمانى<، فهرست).




منابع :
(1) احمد جودتپاشا، تاريخ جودت، استانبول 1309؛
(2) حسين هزارفن، تلخيص البيان فى قوانين آلعثمان؛
(3) (الدولةالعثمانية: تاريخ و حضارة، نقله الى العربية صالح سعداوى، استانبول: مركز الابحات للتاريخ و الفنون و الثقافة الاسلامية، 1999)؛
(4) فاتح قانوننامهسى، چاپ م.عارف، استانبول 1330؛
(5) (برنارد لوئيس، استانبول و تمدن امپراتورى عثمانى، ترجمه ماه ملك بهار، تهران 1365ش)؛
(6) مصطفى نورىپاشا، نتايجالوقوعات، استانبول 1328؛


براى صورت كامل منابع رجوع کنید به:

EI2 s.v. "Kass"

/ چنگيز اورخونلو، با اندكى تلخيص از د. اسلام /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6744
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست