خارجة بن زيد ، خارجة بن زيد، يكى از هفت فقيه نامدار مدينه (فقهاى سبعه)، از تابعين. كنيهاش ابوزيد و القاب مهم او، انصارى و نجارى و مدنى بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262؛ خليفةبن خياط، ص 437؛ ابنحجر عسقلانى، 1404، ج 3، ص 65). پدرش، زيدبن ثابت*، از صحابه و از كاتبان وحى بود كه در تدوين قرآن در زمان ابوبكر و عثمان هم نقش مهمى داشت. مادر او، امّ سعد، دختر سعدبن ربيع (از كاتبان عرب در دوره جاهليت و از اصحاب بيعت نخستين عقبه) بود (رجوع کنید به واقدى، ج 1، ص 165، 331؛ ابنسعد، ج 3، ص 522؛ خليفةبن خياط، همانجا؛ ابنابىداوود، ص 7ـ27؛ قس ذهبى، 1413، ج 2، ص 526؛ ابنحجر عسقلانى، 1405، ج 8، ص 439 كه امّ علاءانصارى را مادر او دانستهاند).

تاريخ تولد خارجة در منابع ذكر نشده، اما از تصريح تراجمنگاران به تاريخ وفات (99 يا 100) و سن او (هفتاد سال) مىتوان دريافت كه احتمالا سال 29 يا 30 بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262ـ263؛
ابنحِبّان، ج 4، ص 211؛
ابنعساكر، ج 15، ص 397).

خارجةبن زيد در خانوادهاى اهل علم پرورش يافت و از پدر، مادر و عمويش (يزيدبن ثابت) حديث نقل كرده است (درباره نقل حديث از عمويش يزيد رجوع کنید به ادامه مقاله). از ديگر مشايخ او اسامةبن زيدبن حارثه، عبدالرحمانبن ابىعمره و امّ علاء انصارى بودهاند. برخى راويان حديث از او عبارتاند از: پسرش، سليمان؛
برادرزادهاش، سعيدبن سليمان؛
عثمانبن حكيم؛
عبداللّهبن ذكوان و محمدبن مسلم زُهْرى (ابويعلى موصلى، ج 2، ص 236؛
ابن ابىحاتم، ج 3، ص 374؛
ذهبى، 1401ـ1409، ج 4، ص 438؛
براى ديگر راويان حديث از او رجوع کنید به مِزّى، ج 8، ص 9ـ10).

رجالشناسانِ اهلسنّت، خارجه را ثقه معرفى كرده (رجوع کنید به عجلى، ص140؛
ابنحبّان، همانجا؛
باجى، ج 2، ص 575) و برخى از آنان او را «كثيرالحديث» خواندهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262؛
قس ذهبى، 1376ـ1377، ج 1، ص 91ـ 92 كه نام او را به استناد «قليلالحديث» بودن، در شمار حافظان نياورده است). با اين همه، اِسناد روايتها و گزارشهاى او در بسيارى موارد گسسته (مقطوعالسند) است، مانند روايت او از يزيدبن ثابت، كه پيش از تولد خارجه در جنگ يمامه كشته شده بود و نيز گزارش او درباره خالدبن وليد، كه به دوره پيش از تولد خارجة بازمىگردد (رجوع کنید به واقدى، ج 3، ص 877؛
ابنعبدالبرّ، ج 2، ص 346؛
ابنحجر عسقلانى، 1404، ج 3، ص 66).

برخى نام خارجةبن زيد را در شمار پانزده نفرى كه پس از صحابيان، مرجع مردم شناخته مىشدند (رجوع کنید به ابنسعد، ج 2، ص 383؛
ابنعساكر، ج 6، ص 153) يا در زمره ده فقيه نامدار مدينه آورده (براى نمونه رجوع کنید به ابنعساكر، ج 49، ص 262) و شمارى ديگر او را يكى از «فقهاى سبعه» (هفت فقيه صاحب فتوا در آن دوره) خواندهاند (براى نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص 172). احاديث خارجةبن زيد بيشتر درباره احكام فقهى، بهويژه احكام قضايى است. او علاوه بر افتا به تقسيم مواريث و تنظيم شهادتنامهها نيز مىپرداخت (رجوع کنید به ابنسعد؛
ابنحبّان، همانجاها؛
مزّى، ج 8، ص10ـ11). محدّثان و فقهايى چون مالكبن انس (ج 1، ص 329ـ330)، بخارى (ج 3، ص 205ـ206)، شافعى (ج 4، جزء8، ص 4) و حتى فقهاى شيعه مانند شيخ طوسى (ج 6، ص 363) در آثار خود بدانها احتجاج كردهاند.

بخش اعظم حيات خارجةبن زيد، همزمان با حكومت خلفاى اموى بود. وى در جوانى همراه با جمعى از مردم مدينه براى گزارش حادثهاى به معاويه، به دمشق سفر كرد. بنابر گزارشهاى تاريخى، او در عرصه فقاهت و افتا در دوره خلافت عبدالملكبن مروان، وليدبن عبدالملك، سليمانبن عبدالملك و عمربن عبدالعزيز شهرت بسيار داشته است. بهويژه، عمربن عبدالعزيز وى را بسيار محترم مىداشت، چنانكه به حكمران خود در مدينه فرمان داد از ميان كسانى كه پرداخت مقررى آنان از ديوان قطع شده بود، فقط مقررى او را دوباره برقرار سازد. همچنين عمربن عبدالعزيز از درگذشت او بسيار متأسف شد (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 384؛
يعقوبى، ج 2، ص 282، 298، 308؛
ابنعساكر، ج 15، ص 395ـ 396). نمونههايى از مشورتطلبى و پرسش خليفگان مذكور از خارجة، در پارهاى منابع تاريخى و حديثى انعكاس يافته است (براى نمونه رجوع کنید به مالكبن انس، ج 1، ص 329؛
شافعى، همانجا؛
واقدى، ج 3، ص 1105؛
يعقوبى، ج 2، ص 298).

شرححالنگاران خارجةبن زيد را به زهد و تقوا و عبادتپيشگى ستودهاند، او در پايان عمر از مردم كناره گرفت و از اينرو، بسيارى از آرا و احاديث او انتشار نيافت (براى نمونه رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛
ابونعيم اصفهانى، ج 2، ص 189؛
نيز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا). وى با امام سجاد عليهالسلام همعصر بود، ولى در منابع تاريخى سخنى درباره مناسبات او با آن حضرت نيامده كه ظاهرآ ناشى از مناسبات مستحكم او با حاكمان وقت و همرأيى با آنان بوده است. ظاهراً به همين سبب، وى برخلاف برادرانش كه در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 263ـ265؛
خليفةبن خياط، ص 437).

خارجةبن زيد در سال 99 يا 100 در مدينه وفات يافت و حاكم مدينه، به فرمان عمربن عبدالعزيز، بر جنازهاش نمازگزارد. در پارهاى منابع، داستانهايى از سخن گفتن او بعد از مرگ ذكر شده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 263؛
خليفةبن خياط؛
ابنحبّان، همانجاها).

---

منابع:
(1) ابنابىحاتم، كتاب الجرح و التعديل، حيدرآباد، دكن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(2) ابنابىداوود، كتاب المصاحف، بيروت 1405/1985؛
(3) ابنحِبّان، كتاب الثقات، حيدرآباد، دكن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(4) ابنحجر عسقلانى، الاصابة فى تمييز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و على محمد معوض، بيروت 1415/1995؛
(5) همو، كتاب تهذيب التهذيب، (بيروت )1404/1984؛
(6) ابنسعد (بيروت)؛
(7) ابنعبدالبرّ، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، چاپ على محمد بجاوى، بيروت 1412/1992؛
(8) ابنعساكر، تاريخ مدينة دمشق، چاپ على شيرى، بيروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛
(9) محمد ابوزهره، الامام الصادق: حياته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره 1993؛
(10) ابونعيم اصفهانى، حليةالاولياء و طبقات الأصفياء، چاپ محمدامين خانجى، بيروت 1387/1967؛
(11) ابويعلى موصلى، مسند ابىيعلى الموصلى، چاپ حسين سليم اسد، دمشق 1404ـ1409/ 1984ـ1988؛
(12) سليمانبن خلف باجى، التعديل و التجريح لمن خرج عنه البخارى فى الجامع الصحيح، چاپ احمد بزار، (رباط) 1411/1991؛
(13) محمدبن اسماعيل بخارى، صحيح البخارى، (چاپ محمد ذهنىافندى)، استانبول 1401/1981، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(14) خليفةبن خياط، كتاب الطبقات، رواية موسىبن زكريا تسترى، چاپ سهيل زكار، بيروت 1414/1993؛
(15) محمدبن احمد ذهبى، سير اعلامالنبلاء، چاپ شعيب أرنؤوط و ديگران، بيروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛
(16) همو، الكاشف فى معرفة من له رواية فى الكتب الستة، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطيب، جده 1413/1992؛
(17) همو، كتاب تذكرة الحفاظ، حيدرآباد، دكن 1376ـ1377/ 1956ـ 1958، چاپ افست بيروت (بىتا.)؛
(18) محمدبن ادريس شافعى، الاُمّ، چاپ محمد زهرىنجار، بيروت (بىتا.)؛
(19) محمدبن حسن طوسى، كتاب الخلاف، قم 1407ـ1417؛
(20) احمدبن عبداللّه عجلى، تاريخ الثّقات، بهترتيب علىبن ابىبكر هيثمى و تضمينات ابنحجر عسقلانى، چاپ عبدالمعطى قلعجى، بيروت 1405/1984؛
(21) مالكبن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقى، بيروت 1406؛
(22) يوسفبن عبدالرحمان مِزّى، تهذيب الكمال فى اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بيروت 1422/2002؛
(23) محمدبن عمر واقدى، كتاب المغازى، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛
(24) يعقوبى، تاريخ.

/ سيدكاظم طباطبايى /