خاتونى ، خاتونى، ابوطاهر، شاعر فارسىسراى و دبير ديوان سلجوقيان در اواخر قرن پنجم و اوايل قرن ششم. هدايت در مجمع الفصحا (ج 1، ص 141) نامش را كمالالدين ذكر كرده كه در منابع كهنتر نيامده است و ظاهراً سنديت ندارد. او ملقب به موفقالدوله و مشهور به الموفق خاتونى بوده است (بندارى، ص 101ـ102). ابوالمظفر محمدبن احمد ابيوَردى، شاعر عربىسراى قرن پنجم، در شعرى كه خاتونى را مدح گفته، نام او را حسين و نام پدرش را حيدر و القاب او را موفقالدوله و معينالدين و معينالملك ذكر كرده است (رجوع کنید به اقبال آشتيانى، ص 13ـ14). باتوجه به قطعهاى كه خاتونى در حدود 511 سروده و در آن به هفتاد سالگى خود اشاره كرده است، بايد در حدود 440 زاده شده باشد و با توجه به قطعهاى كه انوشيروانبن خالد (متوفى 532) در كتابى تاريخى ــكه مأخذ عمادالدين كاتب، نويسنده تحرير نخست تاريخ دولة آلسلجوق يا زبدةالنصرة، بوده ــ از او به عنوان شخصى درگذشته ياد كرده، چنين دريافت مىشود كه خاتونى پيش از 532 درگذشته است (رجوع کنید به اقبال آشتيانى، ص 12). انوشيروانبن خالد او را از صدور دولت و اعيان مملكت و از افاضل روزگار معرفى كرده، فصاحت او را در نظم و نثر ستوده و گفته است كه چون خدمت پادشاهان را به خوبى مىدانست تا پايان عمر «صدرى كبير» محسوب مىشد (رجوع کنید به بندارى، همانجا). خاتونى در ديوان سلطان محمدبن ملكشاه سلجوقى (حك : 498ـ511)، به سر مىبرد و مستوفىِ همسر او، گوهرخاتون، بود و ظاهراً به همين سبب به خاتونى شهرت داشت (اقبال آشتيانى، ص10). او در هجو خطيرالملك، وزير سلطان محمد، قطعهاى سروده كه صورت فارسى آن در دست نيست، اما ترجمه عربى آن را عمادالدين كاتب نقل كرده است (رجوع کنید به بندارى، ص 108). همچنين هنگامى كه خطيرالملك سرپرستى ديوان استيفا را به معينالدين مختصالملك سپرد، خاتونى آنان را به ابياتى فارسى هجو كرد كه اصل آن ابيات موجود نيست، اما عمادالدين كاتب آنها را به عربى ترجمه كرده است (رجوع کنید به همان، ص 101). از آنجا كه با فضل خاتونى ضعف و ناتوانى اين قبيل افراد آشكار مىشد و در كارهاى ديوانى پيشرفت نمىكردند، او را به كارى پستتر به گرگان فرستادند و خاتونى در ابياتى از اين روزگار خود شكوه كرده است (رجوع کنید به همان، ص 102). آنچنان از خاتونى نزد وزير بدگويى كردند كه وزير از او به اتهام اينكه وظايفش را درست انجام نداده است، يكصد هزار دينار مطالبه كرد و او را از گرگان خواست و دارايى او را ضبط كرد كه كار او به بيچارگى و بىنوايى انجاميد. او اين احوال خود را در ابياتى به عربى باز گفته است (رجوع کنید به همان، ص 102ـ103). برخى ابيات فارسى خاتونى بهطور پراكنده در متون ذكر شده است از جمله دو بيت در هجو مجدالملك قمى، وزير بَركيارُق (حك : 486ـ498؛
رجوع کنید به راوندى، ص 136؛
هدايت، ج 1، ص 142). او در قصيدهاى ــ كه ابياتى از آن در المعجم فى معايير اشعار العجم تأليف شمس قيس رازى (ص 286) نقل شده ــ به هجوگويى خود اشاره كرده (براى ديگر اشعار فارسى او رجوع کنید به همان،ص 122؛
هدايت، همانجا).

در لبابالالباب عوفى (ج 1، ص 77) از شاعرى با عنوان الصدرالاجل معينالملك الحسينبن على الاصمّ الكاتب ياد شده است كه چون لقب و نام و پيشه اين شخص با مشخصات خاتونى تطبيق دارد و نيز عينآ صورت فارسى دوبيتى كه عمادالدين كاتب از خاتونى به عربى ترجمه كرده است (رجوع کنید به بندارى، ص 102)، جزو اشعار شخص مذكور آمده است، عباس اقبال آشتيانى (متوفى 1334ش؛
ص 17ـ18) او را همان ابوطاهر خاتونى دانسته است.

در قرن نهم دولتشاه سمرقندى در تذكرةالشعراء (ص 58، 64، 76) از دو كتاب خاتونى به نامهاى مناقب الشعراء و تاريخ آلسلجوق ياد كرده است كه امروز در دست نيست. از ديگر آثار خاتونى رساله تنزيرالوزير... است كه در مجموعهاى خطى به شماره 633 در كتابخانه مجلس با تاريخ كتابت 750 مندرج است (اقبال آشتيانى، ص 18). راوندى، نويسنده راحةالصدور (ص 131) از شكارنامهاى به خط ابوطاهر خاتونى راجع به شكارهاى ملكشاه سلجوقى (حك : 465ـ 485) ياد كرده است. به گفته قزوينى در آثارالبلاد (ص 259) كتابخانهاى بزرگ و مجهز در ميان مسجدجامع ساوه به خاتونى منسوب بوده است.

---

منابع:
(1) عباس اقبال آشتيانى، «ابوطاهر خاتونى و معين الملك اصم»، يادگار، سال 4، ش 5 (بهمن 1326)؛
(2) فتحبن على بندارى، تاريخ دولة آلسلجوق (زبدةالنُصرة و نخبةالعُصرة)، بيروت 1978؛
(3) دولتشاه سمرقندى، كتاب تذكرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، ليدن 1319/1901؛
(4) محمدبن على راوندى، كتاب راحةالصدور و آيةالسرور در تاريخ آلسلجوق، چاپ محمد اقبال، تهران 1333ش؛
(5) محمدبن قيس شمسقيس، كتابالمعجم فى معايير اشعارالعجم، تصحيح محمدبن عبدالوهاب قزوينى، چاپ مدرس رضوى، تهران ?(1338ش)؛
(6) عوفى؛
(7) زكريابن محمد قزوينى، كتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد، چاپ فرديناند ووستنفلد، گوتينگن 1848، چاپ افست ويسبادن 1967؛
(8) رضاقلىبن محمدهادى هدايت، مجمعالفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1336ـ1340ش.

/ منيژه ظفرآبادى و گروه زبان و ادبيات /