responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 672

 

بُخورِ مَرْیَم (به ضَم یا فتح باء) ، یا گاهی شَجَرة مریم ، اصطلاحی مجهول الاصل که گیاهداروشناسان و پزشکان دورة اسلامی به تقریباً دَه گیاه گوناگون (از جمله ، آذَریون * ، کَفّ الاسَد و گونه هایی از سیکلامِن وحشی ) اطلاق کرده اند ( رجوع کنید به ابن میمون ، تعلیقات مایرهوف ، ش 55، ص 29ـ30؛ ابوریحان بیرونی ، ذیل «شجرة مریم »، ص 367ـ 368)؛ ولی قدیمترین و شاید درست ترین کاربردِ «بخورمریم » آنِ حُنَین بن اسحق * است که ، در ترجمة عربی کتاب مُفردات پزشکی حکیم یونانی ، دیسقوریدوس (قرن اوّل م )، آن را در برابر کوکْلامینس یونانی (به صورت معرّب قُقْلامُینس ؛ نیز

رجوع کنید به تحریفها و تصحیفهای سپسین مانند فقلامینس ، فعیلاسوس و بقلامس ) به کاربرده است (به نقل از ابن جُلجُل در شرح لکتاب دیاسقوریدوس ، ج 1، ش 2/148، ص 62ـ63؛ ج 2، ترجمه و شرح دیتریش ، ص 310ـ313): «ققلامینس ... اهل جزیره یعنی اهل موصل آن را بخور مریم ، و اهل عراق عَرْطَنیثا می نامند».

کوکلامینس (در لاتینی ، سیکْلامینُس / سیکلامِن ) همان واژه ای است که شاید در قرن نوزدهم میلادی از طریق زبان فرانسه ( cyclamen / سیکلامن )، با ورود مدلولِ خود، یعنی گونه های پرورشی زینتی این گیاه به ایران ، به صورتِ سیکلامن / سیکلامِه / سیکْلَمِه درزبان فارسی معاصر رایج شده است (نامِ «گُلِ نگونسار» که دربعضی مآخذ جدید برای آن ذکرکرده اند، رایج نیست ). بخور مریم امروزه دیگر درفارسی به کار نمی رود. عَرْطَنیثا ی مذکور واژه ای آرامی است که در قدیم عمدتاً به ریشة بخور مریم (= سیکلامن ) اطلاق می شده است (لُوْ ، ج 1، ص 188؛ ابن میمون ، تعلیقات مایرهوف ، ش 302، ص 148). یگانه «وجه تسمیه »ای که برای اصطلاحِ «بخور مریم » به نظر نگارنده رسیده افسانه ای است که صاحب برهان قاطع (ذیل همین واژه ) نقل کرده است : «گیاهی است که ( گُلش ) به پنج انگشت مانَد و بغایت خوشبو بوَد و آتش پرستان به وقت ستایش و پرستشِ آتش بر دست گیرند. گویند مریم ( علیها السلام ) مادر عیسی ، علیه السّلام ، دست بر آن زد و آن به صورت پنج انگشت شد. و آن را شجرة مریم نیز گویند». در مآخذ قدیم ، نامهای دیگری نیز برای (ریشة ) بخورمریم یافت می شود، مثلاً: رَکْفَة ، یَرْبَع ، خ ُ بز المشایخ (لفظاً «نانِ پیرمردان »)، خُبز القُرود (لفظاً «نان بوزینگان ») در شام (انطاکی ، ج 1، ص 61، ذیل « بخورمریم »؛ برای برخی نامهای دیگر رجوع کنید به احمد عیسی ، ص 63). «پنجة مریم »، ترجمة کَفّ مریم عربی ، که برخی از مؤلفان برای بخور مریم به کاربرده اند نادرست است (دربارة کفّ مریم ، مثلاً رجوع کنید به ابن بیطار، ج 2، جزء4، ص 74(

کاربرد قدیم در پزشکی . دیسقوریدوس خواص درمانی بسیاری برای ریشه (در واقع ، ساقة غدّه ای / تُکمه ای زیرزمینی ) بخور مریم ذکر کرده (ترجمة قدیم عربی منقول در ابن بیطار، ج 1، جز 1، ص 84 ـ 85؛ ترجمة قدیم انگلیسی ، ش 194، ص 202ـ203) که ، از طریق ترجمة عربی ، کمابیش به تألیفات حکمای دورة اسلامی راه یافته است (مثلاً رجوع کنید به هروی ، ص 59؛ ابوریحان بیرونی ، ص 99ـ100؛ همان ، ترجمة فارسی ، ج 1، ص 119؛ ابن سینا، ج 1، کتاب دوم ، توضیحات کوتاهی ذیل «عرطنیثا» ، ص 396، و «شجرة مریم »، ص 436؛ غسّانی اندلسی ( 955ـ1019؟ ) ، ذیل «عرطنیثا»، ص 200ـ201؛ انطاکی ، همانجا؛ حکیم مؤمن ، ص 146ـ147، 536). خلاصه ای از شرح دیسقوریدوس چنین است : ریشة ققلامینسْ سیاه ، مانند تُرُب ولی پهن تر است (رجوع کنید به نگارة ش ؟). خوردن آن با شَهداب (ماء العَسَل ) مُسهل بلغم و مدرّ طَمث است . می گویند که اگر زن بارداری قدم بر آن بگذارد، سِقط می کند، و اگر آن را به گردن یا بازوی خود ببندد، این حیله مانع از آبستنی او می شود. این ریشه ، به صورت خوراکی ، پادزهر سَمهای کُشنده است . ضماد کوبیدة آن بر جای گزش مار، مارگزیدگی را درمان می کند.

خوردن سه دِرْهَم (یا مثقال ) آن ، آمیخته به آب ، یرقان را به وسیلة تعرّق درمان می کند. چکاندن شیرة آن با عسل در بینی ، سَر و دماغ را «تنقیه » (پاک ) می کند. مالیدن شیرة آن برناف و لگن خاصره ، شکم را نرم و جنین را ساقط می کند. به چشم کشیدن شیرة آن برای درمان «آبِ عارض در چشم » (= «آب مروارید» ؟ ) و رفع ضعف و تاری بینایی سودمند است . مالیدن آن شیره با عسل بر پوست چهره ، آن را صاف و پاک می کند و جوشها و زخمهای پوستی و نیز کَلَف (= کک مک ) را می زداید. اگر آن را برجای مبتلا به داء الثَعلب بمالند، موی را می رویاند. ضماد آن بر بطن ، آماسِ سِپُرز را فرو می نشاند. مالیدن ریشة پُخته برجای «اِلتوای عصب » (= رگ به رگ شدگی ؟) و نقرس و زخمهای کوچکِ سَر، اینها را درمان می کند. اگر ریشة آن را در روغن (زیتون ) کهن جوشانده بر جراحتها بمالند، آنها را التیام می دهد.

ظاهراً عرطنیثا در قدیم ، نه به صورت تازه ، بلکه به صورت تکّه های خشکیده به دست می آمده است ، چنانکه ابوریحان بیرونی در وصف آن می گوید (ترجمة فارسی ، همانجا): «بخور مریم چوبْ پاره هاست ... تیره رنگ که به سیاهی زَنَد و به شکل کِشتة اَمرود ( = «بَرگة » گلابی ) مانَد و طعم او تلخ و بوی او خوش بود». این ریشه را در بعض زبانهای اروپایی به نامهایی به معنای «نانِ خوک » می خوانند ــ مثلاً sowbread درانگلیسی ، و pain de pourceau در فرانسوی (زیرا ظاهراً خوکها آن را از زمین برکنده می خورند؛ رجوع کنید به خُبز القُرودِ مذکور).

درپزشکی اروپایی ، سابقاً برای روان ساختن شکم روغن یا مرهم عرطنیثا را بر بطن می مالیدند، ولی مدتهاست که استعمال بخور مریم و ریشة آن در تداوی کنار گذاشته شده است (لیتره ، ص 106، 418ـ419).


منابع :
(1) ابن بیطار، الجامع لِمفردات الادویة و الاغذیة ، بولاق 1291؛
(2) ابن سینا، کتاب القانون فی الطب ، بولاق 1294؛
(3) محمدبن احمد ابوریحان بیرونی ؛
(4) کتاب الصیدنة فی الطب ، چاپ عباس زریاب ، تهران 1370ش ؛
(5) همان ، ترجمة فارسی نیمة اول قرن هشتم هجری از ابوبکربن علی بن عثمان کاسانی ، چاپ منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران 1358ش ؛
(6) داودبن عمر انطاکی ، تذکرة اولی الالباب والجامع للعجب العجاب ، قاهره 1308-1309؛
(7) محمد حسین بن خلف برهان ، برهان قاطع ، چاپ محمد معین ، تهران 1361ش ؛
(8) محمد مؤمن بن محمد زمان حکیم مؤمن ، تحفة حکیم مؤمن ، تهران ( 1360ش ؟ ) ؛
(9) شرح لکتاب دیاسقوریدوس فی هیولی الطبّ ، وضعه مؤلّف مجهول فی نهایة القرن السادس الهجری ، حقّقه و نقله الی اللغة الالمانیّة و علّق علیه ألبرت دیتریش ، گوتینگن 1988؛
(10) احمد عیسی ، معجم اسماء النبات ، قاهره 1930؛
(11) ابوالقاسم بن محمد غسّانی اندلسی ، حدیقة الازهار فی ماهیة العُشبِ والعقّار ، چاپ محمد عربی خَطّابی ، بیروت 1405/1985؛
موفق بن علی هروی ، کتاب

(12) الابنیة عن حقایق الادویة ، به تصحیح احمد بهمنیار، چاپ حسین محبوبی اردکانی ، تهران 1346ش ؛


(13) Pedanius Dioscorides, The Greek herbal of Dioscorides , illustrated by a Byzantine A.D. 512, tr. John Goodyer A.D. 1655, ed. R. T. Gunther, Oxford 1934;
(14) ـ. Littrإ, Dictionnaire de mإdecine, de chirurgie, de pharmacie ... , 17th ed., Paris 1893;
(15) Immanuel Lخw, Die Flora der Juden , Wien 1924-1934;
(16) Ma « â monide, ëarh ¤ asma ¦ ' al al- ـ uqqa ¦ r شرح أسماء العُّار (L'explication des noms de drogues) , un glossaire de matiةre mإdicale composإ par Ma « â monide, tr. & ed. Max Meyerhof, Cairo 1940.

/ هوشنگ اعلم /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 672
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست