responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6712

 

خاتم (2) ، خاتم (2)، علامت خاص شاهان، خلفا، صاحب منصبان، علما و گاه مردم عادى بر مكتوباتشان. به اين علامت، از آن نظر كه در پايانِ نامهها زده مىشد و با آن نوشتهاى بسته و پوشانده مىشد و خاتمه مىيافت، خاتَم يا خاتِم مىگفتند (رجوع کنید به جوهرى، ذيل «ختم»؛ قلقشندى، ج 2، ص 132). همچنين به انگشترى كه مُهر* بر نگين آن حك مىشود نيز خاتم گفتهاند (رجوع کنید به بهار؛ غياثالدين رامپورى، ذيل واژه). به گفته ابنخلدون (ج :1 مقدمه، ص 328)، خاتم بر عمل مهر زدن و سازمان ثبت و نگهدارى نامهها كه وظيفه مهر كردن نامههاى سلطان را عهدهدار بود، نيز گفته مىشد. مهر كردن نامهها و فرمانهاى رسمى، پيش از اسلام در ميان بسيارى از اقوام و ملتها متداول بود (براى نمونه رجوع کنید به بلاذرى، ص 649؛ ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 326؛ نقشبندى و حورى، ص 9؛ حورى، ص 124ـ127). بنابر روايات (رجوع کنید به قلقشندى، ج 6، ص 353)، نخستين نامه مختوم را سليمان براى بلقيس فرستاد. به هرحال، خاتم سليمان در فرهنگ خاورميانه و براى نمونه در ادبيات فارسى، تركيبى مشهور و پربسامد است و همانند برخى نكات ديگرِ سرگذشت اين پيامبر با داستان زندگى جمشيد، شاه پيشدادى، آميخته شده و تركيب «خاتم/ نگين جم يا سليمان» را رايج ساخته است (براى نمونه رجوع کنید به خاقانى، ص 316؛ حافظ، ج 1، ص 328).

پيشينه استفاده از خاتم را در دوران اسلامى به دوره زندگى پيامبر صلىاللّهعليهوآلهوسلم مىرسانند كه نامههايش به سران كشورها را مهر مىكرد تا مخاطبان بر اهميت و ارزش نامه واقف شوند (رجوع کنید به بخارى، ج 7، ص 52؛ ابنخلدون، همانجا؛ قلقشندى، ج 2، ص 132؛ قس قلقشندى، ج 6، ص 355، كه كاربرد خاتم را در زمان عمر دانسته است). در دوره خلفا، مسلمانان با خاتم و ضرورت و چگونگى كاربرد آن آشنايى داشتند. گفتهاند ابوبكر، عمر و عثمان علاوه بر خاتم خاص خود، از خاتم پيامبر استفاده مىكردند كه روزى از دست عثمان در چاه اَريس افتاد و ناپديد شد (بلاذرى، ص 647؛ مسعودى، ص 254). در دوره معاويه، براى وارسى بيشتر نامهها و ثبت و لاك و مهر آنها ديوان خاتم تأسيس گرديد (رجوع کنید به يعقوبى، ج 2، ص 232؛ ابناثير، ج 4، ص 11). امويان بهسبب اهميت ديوان خاتم، افراد كاردان را كه بيشتر از موالى بودند، به مسئوليت آن مىگماردند (رجوع کنید به خليفةبن خياط، ص 235؛ جهشيارى، ص 44ـ45). گاه رئيس ديوان خاتم و رئيس خزانه و بيتالمال (رجوع کنید به خليفةبن خياط، ص 190، 199، 215) يا شُرطه (همان، ص 239) يا حاجب خليفه (جهشيارى، ص 45) يك تن بودند. در دهههاى آغازين خلافت عباسى و در زمان سفاح و منصور، رياست و كتابت ديوان خاتم را به همراه بعضى مسئوليتهاى ديوانى و نظامى به يك تن مىسپردند (رجوع کنید به همان، ص 59، 64ـ65). گرچه ديوان خاتم تا پايان خلافت عباسيان وجود داشت (سيوطى، ص 160)، با تقويت نهاد وزارت بهويژه در دوره هارونالرشيد (حك : 170ـ193)، ديوان خاتم به يكى از سازمانهاى زير نظر وزير* تبديل شد و سپس با ايجاد ديوانهاى رسايل و انشاء*، رفتهرفته وظايف آن به اين نهادها محول گرديد (رجوع کنید به قلقشندى، ج 6، ص 356).

استفاده از خاتم در سدههاى بعد در سرزمينهاى مختلف مسلماننشين، بهويژه از سوى حكام و فرمانروايان همچنان معمول بود، مثلا در هند دوره بابريان* (رجوع کنید به علّامى، ج 1، ص 31) و در ميان سلاطين عثمانى كه در قلمرو آنان حكاكان خاتم اعتبار و مهارت بسيارى داشتند (رجوع کنید به حكّاكى*). به گفته لين (ص 48)، در مصر در اوايل سده چهاردهم/ بيستم استفاده از انگشترى خاتم معمول بود و ظاهراً از امضاى فرد معتبرتر محسوب مىشد.

نگين انگشترى خاتم، كه جزء اصلى آن و سطحى است كه نوشته و نقش خاتم بر آن حك مىشود، از سنگهاى نيمهقيمتى و مقاوم مانند عقيق و فيروزه، و انواع سنگهاى سبز و سياه و گاه نيز از چوب است (نقشبندى و حورى، ص 13، 16). شكل نگين نيز متفاوت، گاه مربع و مدوّر و در اندازههاى مختلف است (د.اسلام، چاپ دوم، ذيل واژه). حلقه انگشترى خاتم گاه از جنس طلا (براى نمونه مهر عايشه، همسر پيامبر رجوع کنید به بخارى، ج 7، ص 54)، اما به دليل حرمت استفاده از پوشش طلا براى مردان، بيشتر از نقره است (براى اطلاع بيشتر درباره احكام فقهىِ خاتم رجوع کنید به همان، ج 7، ص50ـ54)، چنانكه حلقه خاتم پيامبر از نقره بود (بلاذرى، همانجا؛ بخارى، ج 7، ص 51).

نقش خاتم نيز با توجه به كاربرد و حوزه استفاده آن و جايگاه و نقش اجتماعى صاحب خاتم تفاوت داشت. نقش خاتم پيامبر صلىاللّهعليهوآلهوسلم «محمد رسولاللّه»، نوشته شده در سه سطر (صابى، ص 127)، و «صَدَقاللّه» (ابنقتيبه، ج 1، جزء1، ص 420) بود. بر خاتم برخى بزرگان شكل پرنده (رجوع کنید به ابنسعد، ج 6، ص 301) يا حيوان ديگرى چون شير (همان، ج 6، ص 139) و گاه نيز تصوير انسان حك مىشد (د.اسلام، همانجا). معمولترين گزينه براى حك بر خاتم عبارات دينى و حكمتآميز بود (رجوع کنید به ابنقتيبه؛ صابى، همانجاها). خلفاى عباسى در گنجاندن نام و لقب خود در دل عبارت خاتم اصرار داشتند (براى نمونه رجوع کنید به مسعودى، جاهاى متعدد؛ حكمت شريف، ص 137ـ140). گاه نقش خاتم خلفا بدون تغيير از خليفهاى به خليفه ديگر مىرسيد، براى نمونه، خاتم سفاح و منصور (رجوع کنید به ابنعبدربّه، ج 5، ص 108ـ109؛ مسعودى، ص 294، 296) يكسان و خاتم معتضد و مكتفى (مسعودى، ص 321ـ322) نيز يكى بود. به هرحال هرگاه شاه يا حاكم خاتمى خاص مىساخت، بر تمام اهل مملكت حرام بود كه خاتمى شبيه به آن بسازد (رجوع کنید به جاحظ، ص 47). انگشتر خاتم را به پيروى از سنت پيامبر، اغلب به انگشت كوچك دست راست مىكردند (رجوع کنید به بخارى، ج 7، ص 53).

شيوه خاتم زدن در سرزمينها و دورههاى گوناگون، متفاوت بود. گاه سر صفحه را در قسمتى كه تا مىكردند يا درهم مىپيچيدند، با موم مىچسباندند و روى آن مُهر خاتم مىزدند و گاه خاتم را در محلولى از گِل سرخ (طين خاتم) فرو مىبردند و سپس بر نامه مىزدند (ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 328؛ قلقشندى، ج 6، ص 356). به گفته ابنخلدون (همانجا) و قلقشندى (ج 8، ص 24)، گِل خاتم را از بندر سيراف مىآوردند. خواجه نصيرالدين طوسى (ص240ـ241) آن را مادّهاى نفيس دانسته است كه از جايى به نام پشته سرخ يا بحيره مىآوردند. در زمان او، اين محل را آب گرفته بود و تنها منبع تأمين گِل سرخ مقادير بازمانده در خزاين شاهان قديم بود. اين گِل را خِتام نيز مىگفتند (ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 326) و گاه با عنبر و مشك مىآميختند (صابى، ص 127). در شيوهاى ديگر، نخ يا ريسمانى را از ميان كاغذ عبور مىدادند و دو سر ريسمان را به هم مىبستند و روى آن موم يا گِل خاتم مىريختند (ابنطقطقى، ص130؛ قلقشندى، ج 6، ص 357)، به اين شيوه خاتمِ خَزْم گفته مىشد (قلقشندى، همانجا). گاه نيز خاتم زدن با كلمات منظمى مبنى بر ستايش و درود به نام سلطان يا امير انجام مىشد كه اين خطوط نيز، گرچه بدون مهر و خاتم نوشته مىشد، خاتم يا علامت* نام مىگرفت (رجوع کنید به ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 328).

كاتبان براى استفاده سريع از خاتم، مَطينه (محفظه كوچك نگهدارى گِل خاتم) در آستين خود داشتند و به محض پايان يافتن، روى آن گِل نهاده و آن را مهر مىكردند (صابى، ص 66).

خاتماز نشانهها و آلات خاص حكومت بود (رجوع کنید به ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 326، 328؛ قلقشندى، ج 2، ص 131ـ132)، چنانكه خاتم خلافت را پس از مرگ خليفه به خليفه جديد واگذار مىكردند (همدانى، ص 82).

خاتم به صورت نوعى تعويذ* و طلسم (رجوع کنید به طلسم/ طلسمات*)، كه نوشته آن بدون نام شخص و حاكى از آرزوى سعادت و دور كردن بلاياست، نيز كاربرد وسيعى دارد (د. اسلام، همانجا).


منابع:
(1) ابناثير؛
(2) ابنخلدون؛
(3) ابنسعد (بيروت)؛
(4) ابنطقطقى، الفخرى فى الآداب السلطانيّة و الدول الاسلامية، چاپ و. آلوارت، گريفزولت 1858؛
(5) ابنعبدربّه، العقد الفريد، چاپ على شيرى، بيروت 1408ـ1411/ 1988ـ 1990؛
(6) ابنقتيبه، عيونالاخبار، چاپ يوسفعلى طويل و مفيد محمد قميحه، بيروت ?( 1985)؛
(7) محمدبن اسماعيل بخارى، صحيح البخارى، (چاپ محمد ذهنىافندى)، استانبول 1401/1981؛
(8) بلاذرى (بيروت)؛
(9) لالهتيك چند بهار، بهارعجم: فرهنگ لغات، تركيبات، كنايات و امثال فارسى، چاپ كاظم دزفوليان، تهران 1380ش؛
(10) عمروبن بحر جاحظ، كتاب التاج فى اخلاق الملوك، چاپ احمد زكىباشا، قاهره 1332/1914؛
(11) اسماعيلبن حماد جوهرى، الصحاح: تاجاللغة و صحاحالعربية، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بيروت (بىتا.)، چاپ افست تهران 1368ش؛
(12) محمدبن عبدوس جهشيارى، كتاب الوزراء و الكتّاب، چاپ مصطفى سقا، ابراهيم ابيارى، و عبدالحفيظ شلبى، قاهره 1357/ 1938؛
(13) شمسالدين محمد حافظ، ديوان، چاپ پرويز خانلرى، تهران 1362ش؛
(14) حكمت شريف، «خواتم الخلفاء»، المقتطف، ج 28، ش 2 (ذيقعده 1320)؛
(15) حياة عبدعلى حورى، «دراسة حول ختم منبسط من بابل»، سومر، ج 41، ش 1 و 2 (1985)؛
(16) بديلبن على خاقانى، ديوان، چاپ ضياءالدين سجادى، تهران 1378ش؛
(17) خليفةبن خياط، تاريخ خليفةبن خياط، چاپ مصطفى نجيب فوّاز و حكمت كشلى فوّاز، بيروت 1415/ 1995؛
(18) عبدالرحمانبن ابىبكر سيوطى، تاريخالخلفاء، بيروت 1408/ 1988؛
(19) هلالبن مُحَسِّن صابى، رسوم دارالخلافة، چاپ ميخائيل عوّاد، بيروت 1406/1986؛
(20) ابوالفضلبن مبارك علّامى، آئين اكبرى، چاپ سنگى لكهنو 1892ـ1893؛
(21) محمدبن جلالالدين غياثالدين رامپورى، غياث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران 1375ش؛
(22) قلقشندى؛
(23) مسعودى، تنبيه؛
(24) محمدبن محمد نصيرالدين طوسى، تنسوخنامه ايلخانى، چاپ محمدتقى مدرس رضوى، تهران 1363ش؛
(25) اسامه ناصر نقشبندى و حياة عبدعلى حورى، الاختام الاسلامية فى المتحف العراقى، بغداد 1394/ 1974؛
(26) محمدبن عبدالملك همدانى، تكملة تاريخ الطبرى، ج 1، چاپ البرت يوسف كنعان، بيروت 1961؛
(27) يعقوبى، تاريخ؛


(28) EI2, s.v. "Khatam, Khatim";
(29) Edward William Lane, An account of the manners and customs of the modern Egyptians, London 1986.

/ على غفرانى /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6712
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست