responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6699

 

حَيْفا ، حَيْفا، لواء (استان) و شهرى بندرى در ساحل جنوبى خليج عكّا*، در بخش اشغالى فلسطين.

1) لواى حيفا، در قسمت شمالى سرزمين فلسطين واقع شده و درياى مديترانه در مغرب آن است. كوه كَْرمِل در امتداد رشتهكوه نابلس، در لواى حيفا قرار دارد (شُرّاب، 1407، ص 308). رودهاى دائمى مُقَطَّع يا حيفا (در قديم معروف به قَيْشون، سومين رود بزرگ فلسطين)، دفلى/ الدفله، زرقاء (تمساح) و رودهاى فصلى طيره، فلاح و مغاره در لواى حيفا جريان دارند (همان، ص 307ـ308؛ دبّاغ، 1973، ج 1، قسم 1، ص 29، 33). شغل اهالى آن زراعت، باغدارى، دامدارى و ماهيگيرى است (كيلاننسى، ص 69، 72، 78، 86، 93، 104، 116). ساكنان لواى حيفا از اقوام عرب و يهود و پيرو مذاهب اسلام، يهودى و مسيحىاند (بحرى، ص 17؛ براى اطلاع از مهاجرت يهويان به اين شهر رجوع کنید به ادامه مقاله).

مراكز صنايع اين لواء عمدتاً در شهر حيفا (رجوع کنید به ادامه مقاله) مستقر است. شهر بُرَيْكَه، در 29 كيلومترى جنوب شهر حيفا، از مراكز صنايع نظامى است (كيلاننسى، ص 75). پس از اشغال اين استان در 1327ش/ 1948 توسط صهيونيستها، شمار شهركهاى يهودىنشين در اين لواء افزايش يافت (طهبوب، ص 396ـ 397؛ موسوعةالمدنالفلسطينية، ص 208؛ نيز رجوع کنید به ادامه مقاله). برخى شهرهاى آن قديمىاند، از جمله قيصريه*، كَفرِلام، عَتْلِيْتْ، و طَنْطورَه. قدمت طنطوره به قرن سيزدهم پيش از ميلاد مىرسد و امروزه در آن بقاياى قلعه و خانهاى قديمى، منسوب به آليحيى ديده مىشود (كيلاننسى، ص 106، 108). ياقوت حموى (ذيل «كَفَرلاب») كفرلام را شهرى در كنار ساحل شام، نزديك قيصريه ذكر كرده كه به دستور هشامبن عبدالملك (حك : 105ـ125) بنا شده است.

برخى آثار قديمىِ لواى حيفا عبارتاند از: سنگ قبر و مدرسهاى قديمى (امروزه كنيسه يهوديان) در آبادى اِجْرِم، در حدود بيست كيلومترى جنوب حيفا؛ مزار شيخ عزالدين قَسّام* در بَلَدالشَيْخ، در هفت كيلومترى جنوبشرقى حيفا؛ باغى قديمى در آبادى خِرْبَة السَعْسَعْ، در پانزده كيلومترى و چاهى قديمى در آبادى خِرْبَةالكَسايِر، در سيزده كيلومترى مشرق حيفا (كيلاننسى، ص70ـ71، 79، 88، 92، 116).

2) شهر بندرى حَيْفا، مركز لواى حيفا، در قسمت شمالى آن و در ساحل جنوبى خليج عَكّا، در دامنه شمالى كوه كَرمِل، در ارتفاع حدود دويست مترى واقع است. رود حيفا در آن جريان دارد. حيفا دومين بندر تجارى و دومين شهر صنعتى (پس از تلحبيب/ تلآويو)، و سومين شهر بزرگ از لحاظ جمعيت (پس از قدس و تلآويو) در فلسطين اشغالى است (صبّاغ، ص130؛ موسوعة المدنالفلسطينية، ص200، 209).

حيفا آب و هواى مديترانهاى دارد و ميانگين درجه حرارت ساليانه آن ْ20 است. حداقل دماى آن به حدود ْ12 در ژانويه (بهمن) و حداكثر دماى آن به حدود ْ29 در اوت (مرداد) مىرسد. ميانگين بارش ساليانه آن حدود ششصد ميليمتر و رطوبت آن 62 تا 70% (بيشتر در زمستان) است (موسوعة المدنالفلسطينية، ص 189).

حيفا بر مسير راههاى اصلى فلسطين با تمام نقاط آن قرار گرفته است و با راههاى خشكى و آبى به ديگر نقاط مربوط مىشود. راه ساحلى شمالى ـ جنوبىِ عكّا ـ تلآويو از حيفا مىگذرد. همچنين، راه اصلى ساحلى عكّا ـ نتانيا، حيفا را به بخشهاى مركزى فلسطين مانند قدس و راماللّه در جنوبشرقى وصل مىكند. ميان حيفا و شهرهاى صور، صيدا و بيروت در لبنان و رفح و عَريش در شمال مصر و شهرهاى ديگر فلسطين مانند طولكَرْم، نابلس و جنين راهآهن سراسرى وجود دارد. فرودگاه شهر، در قسمت جنوبى خليج عكّا واقع شده است (همان، ص 200).

مهمترين صنايع حيفا صنايع وابسته به نفت است (رجوع کنید به الموسوعة الفلسطينية، ج 2، ص 305). در 1312ش/ 1933، خط لوله نفت عراق، از كركوك به حيفا كشيده شد (همان، ج 2، ص299). شركت شيميايى حيفا مهمترين توليدكننده نيترات پتاسيم در جهان است و از اين مواد در صنايع شيميايى و كود استفادهمىشود. صنايع ورق حيفا 80% كل توليد سرزمين فلسطين را شامل مىشود. صنايع فولاد، صنايع غذايى، كشتىسازى و اتومبيلسازى، چوب و منسوجات از ديگر صنايع آن است. همچنين يكى از پنج مركز ساخت سلاحهاى شيميايى و ميكروبىِ فلسطين اشغالى، در اين شهر قرار دارد (موسوعة المدن الفلسطينية، همانجا؛ سياستو حكومت رژيم صهيونيستى، ص 196، 198). جمعيت شهر، طبق آمار 1371ش/1992 600،223 تن ضبط شدهاست (>دايرةالمعارف فلسطينيها<، ذيل مادّه).

شهر حيفا داراى مسجدجامع، دير فرانسيسكان، دير و كنيسه كرمليها، برج ساعت، موزه، باغها و گردشگاههاى عمومى است (موسوعةالمدنالفلسطينية، ص 203). آثار قديمى آن عبارتاند از: مقابر تاريخى و كندهكاريهاى سنگى؛ تَلِّ اَلْمَسَك در قسمت شرقى حيفا، با آثارى مربوط به زمان روميان و مقابرى كه در تختهسنگها حفر شدهاند؛ محلى به نام شيقومُونا (به يونانى : شيكومونا)، داراى مقابر صخرهاى با كف كاشىكارى شده؛ عمارت قديمى «مدرسه انبيا»، شامل مسجد، و غارى مقدّس نزد مسلمانان و مسيحيان و يهوديان، با آثارى از دوره يونانيان؛ كنيسهاى به نام مار الياس، كه نزديك مدرسه انبيا در دل كوه كنده شده است (همانجا؛ ابوالسعود، ص 27؛ نيز رجوع کنید به غنايم، ص252ـ254).

پيشينه. ريشه واژه حيفا را حِيْفْ بهمعناى جور و ستم (رجوع کنید به ياقوت حموى، ذيل مادّه)، حَيْفه به معناى ناحيه، حَف به معناى ساحل، يا إيفا به معناى خوشچهره (شرّاب، 1407، ص 308؛ همو، 2000، ص 114) دانستهاند. حيفا را از حيفه به معناى در سايه قرار گرفته و مخفى شده (بهسبب واقع شدن كوه كرمل به صورت سايبان در نزديكى حيفا) نيز در نظر گرفتهاند (موسوعة المدنالفلسطينية، ص 185).

در عهد قديم، هنگامى كه از تقسيم «ارض كنعان» (فلسطين كنونى) ميان اسباط اسرائيل سخن گفته شده، از «اَكشاف» ياد شده است (رجوع کنید به صحيفه يوشعبن نون، 20:12، 25:19) كه برخى مانند بحرى (ص 1)، آن را حيفا دانستهاند (قس د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه، كه ذكر كرده نام حيفا در عهد قديم نيامده است).

صليبيان، هنگام جنگهاى صليبى، حيفا را بهسبب وجود صدفهاى فراوان در سواحل آن، كه كاربرد رنگرزى دارد، پورفير و براى تمايز آن از شهرى به همين نام در هشتاد فرسنگى صيدا، پورفيرياى جديد خواندهاند كه امروزه نيز در سرودهاى كليسايى به همين نام خوانده مىشود (موسوعة المدنالفلسطينية، همانجا؛ بحرى، ص 4). ظاهراً در ناحيه حيفا، در زمان روميان، شهرى به نام كَلَمون يا قَلَمون وجود داشت كه امروزه به تَلّ اَبوحوّام معروف است، و نام آن از كلمه يونانى «كليما» به معناى ناحيه و اقليم اخذ شدهاست (الموسوعة الفلسطينية، ج 2، ص300).

حيفا به سبب برخى رويدادهاى مذهبى منزلت ويژهاى پيدا كرده است، چنانكه گفته شده پيامبرانى چون الياس و يوشع در «الخضر» يا مدرسه انبياى حيفا به شاگردان خود درس دينى مىدادند. كوه كرمل نيز از زمان پيامبرى الياس (كه بر بتپرستان بالاى كوه فائق آمد) مشهور شده است (الموسوعة الفلسطينية، همانجا).

فتح ناحيه حيفا در زمان عمربن خطّاب (13ـ23)، هنگام فتوحات مسلمانان در شام و از جمله قيصريه، صورت گرفت (رجوع کنید به ازدى، ص 274، 276ـ283). پس از آن، قبايل عربى مانند بنىعامربن لام در دشت مرجبن عامر و قبيله بنيلام* در ناحيه كفرلام مستقر شدند (رجوع کنید به دبّاغ، 1400، ص 144ـ145، پانويس 2). حيفا در اين دوره معروف به ديار حَيْفاويه و شامل حيفا، قيصريه، شفرعم (شفاعمرو)، بيت زمارا (زمارين)، اعبلين، قيمون (قامون) و مَجْدَل مَلحا بود (همان، ص 322ـ 323). در نيمه اول سده پنجم هجرى، به نوشته ناصرخسرو (ص 31) حيفا ديهاى بر لب دريا با نخلستان و درخت بسيار بود كه كشتىسازى در آن رواج داشت و كشتيهاى بزرگ به نام جودى در آنجا ساخته مىشد. حيفا تا دهههاى آخر همين سده، نسبتاً مهم و يكى از مسيرهاى اصلى عبور كشتيهاى اسكندريه به انطاكيه بود (رجوع کنید به بكرى، ج 2، ص 761)، اما در واقعه حمله صليبيان در 494 تسخير و اهالى آن قتلعام شدند (مَقريزى، ج 3، ص 26). در سده ششم، ادريسى (ج 1، ص 365) حيفا را بندر و لنگرگاهى مناسب در سه مرحلهاى طبريه در كنار كوه كرمل ذكر كرده است. ياقوت حموى در قرن هفتم، از قلعه حيفا در ساحل بحر شام نزديك يافا سخن گفته است (همانجا).

در 504، صليبيان به فرماندهى تانكِرد، پس از محاصرهاى طولانى شهر حيفا را ويران و اهالى آن را قتلعام كردند (رانسيمان، ج 1، ص 316ـ317). صلاحالدين ايوبى در 583 در جنگ حطين* حيفا و ديگر شهرهاى فلسطين را تصرف كرد. حيفا در 587 تسليم صليبيان شد (عمادالدين كاتب، ص 199ـ 201؛ ابنشدّاد، ج 2، قسم 2، ص 177ـ178). در 663، بَيْبَرس اول* (سلطان مملوكى مصر) حيفا را بازپس گرفت. اما شهر دوباره به تصرف صليبيان درآمد. در 690، سلطان مملوك اشرف خليلبن قلاوون، حيفا را فتح كرد (رجوع کنید به مقريزى، ج 3، ص 19ـ 22؛ ابنتغرى بردى، ج8، ص 8ـ9). در جريان اين درگيريها حيفا و چندين شهر ساحلى ويران شدند، به طورىكه در اوايل سده هشتم، ابنفضلاللّه عُمَرى (ص 136) حيفا را ويرانهاى بر ساحل دريا خوانده است. حيفا در اين دوره، وابسته به لَجّون و تابع صَفَد (امروزه استانى در بخش شمالى سرزمين فلسطين) بود و پنجمين پايگاه نظامى مملكت شام به شمار مىرفت (همانجا؛ نيز رجوع کنید به موسوعة المدنالفلسطينية، ص 193؛ طراونه، ص 122ـ123).

حيفا در زمان حكومت سليم اول در 922 پس از فتح فلسطين، در قلمرو عثمانيان قرار گرفت (موسوعة المدن الفلسطينية، همانجا). در اين دوره، هشت منطقه مسكونى يهودىنشين در اطراف شهر ايجاد شد (همان، ص 206). در 1026، دولت عثمانى به نوسازى شهر پرداخت و تجارت در آنجا رونق گرفت (الموسوعة الفلسطينية، ج 2، ص 302). در نيمه قرن دوازدهم، شيخظاهر اَلْعُمَر، حاكم عكّا، شهر جديدى به همين نام (حيفا) در حدود 5ر2 كيلومترى جنوبشرقى شهر قديمى احداث كرد (حيفاى كنونى) و سپس برج و قلعهاى در قسمت جنوب، مشرف به شهر بنا كرد و ديوارى نيز به دور آن كشيد (صيقلى، ص 27؛ موسوعة المدن الفلسطينية، ص 193). در 1214، فرانسويان حيفا را اشغال كردند (موسوعة المدن الفلسطينية، همانجا). در ابتداى سده سيزدهم، مهاجرت يهوديان شمال افريقا به حيفا آغاز شد. در 1247، ابراهيمپاشا، خديو مصر، حيفا را تصرف كرد. اين شهر تا 1256 تحت حكومت او بود (تلمى، ص 206).

حيفا كه تا قرن سيزدهم بندر ماهيگيرى و روستايى كماهميت بود و در اوايل اين سده چهار هزار تن جمعيت داشت، پس از آن بهسرعت رونق گرفت (>دايرةالمعارف فلسطينيها<، همانجا) و مهاجرانى از كشورهاى ديگر براى كار و اقامت بهآنجا رفتند. در 1284، عدهاى از جنوبغربى آلمان در قسمت غربى شهر اقامت كردند. آلمانها در 1285 شهركهاى آلمانىنشين را در حيفا بنا كردند و جديدترين وسايل مكانيزه را براى رونق كشاورزى به كار بردند (موسوعة المدنالفلسطينية، ص194). ظاهراً همين رونق كشاورزى يكىاز دلايل اشغال سرزمين فلسطين به دست دولت صهيونيستى بود و در 1287 يهوديان بسيارى در شهر مستقر شده بودند (تلمى، همانجا). پس از تبعيد ميرزاحسينعلى بهاءاللّه در 1285 به عكّا و درگذشت او در حيفا، قبر او قبله پيروانش شد و بعد از استقرار انگليسيها در فلسطين، اين شهر به يكى از مراكز مهم بهائيان بدل شد (رجوع کنید به بهائيت*).

اولين جاده ماشينرو در 1304 ميان حيفا و شهر طبريه احداث شد (موسوعة المدنالفلسطينية، همانجا). در 1305، شهر حيفا مركز ادارى قضاء (شهرستان) حيفا و تابع لواى عكّا از ولايت بيروت شد و ساختمانهاى جديدى در خارج از ديوار شهر تا ساحل آن احداث گرديد (همانجا). در 1310 در قسمت شرقى شهر، راهآهن حيفا ـ دمشق راهاندازى شد، و زمانى كه امپراتور آلمان در سفر خود در 1316 به شهر قدس، از شهر حيفا ديدن مىكرد، اسكلهاى براى كشتىِ حامل وى در منطقه آلمانىنشين احداث گرديد. همچنين پلها ترميم و جاده حيفا ـ يافا احداث شد (همانجا؛ بحرى، ص 14).

عثمانيها در 1326 احداث تأسيسات بندرى در حيفا را آغاز كردند (شرّاب، 1407، ص 309). در 13 جمادىالآخره 1334/ 16 آوريل 1916 طى موافقتنامهاى معروف به پيمان سازونوف كه ميان سه دولت انگليس، فرانسه و روسيه به امضا رسيد و مكمل پيمان سايكس ـ پيكو در 1333/ 1915 بود، بندر حيفا و عكّا در قيمومت انگليسيها قرار گرفت (حميدى، ص 248). بريتانيا، كه در انديشه تأسيس دولتى براى يهوديان در فلسطين بود، مهاجرت يهوديان به فلسطين و تملك اراضى و راندن عربها را تشويق مىكرد. بهطورى كه 62 مجتمع يهودىنشين در استان حيفا برپا شد كه 52 مورد آن در شهر حيفا بود (موسوعة المدنالفلسطينية، ص 194). با آنكه در 1300ش تظاهراتى در مخالفت با تأسيس دولت يهودى در فلسطين در حيفا برپا شد و تعدادى يهودى نيز كشته شدند، ولى مهاجرت يهوديان بين سالهاى 1299 تا 1304ش رو به فزونى نهاد و در اين مدت قريب به شصت هزار تن وارد حيفا شدند (رهبر، ص 357). در 1304ش، سازمانى به منظور دفاع از حقوق كارگران عرب فلسطينى و مبارزه با مهاجرت يهوديان به فلسطين در حيفا تشكيل شد (برند، ص 86). بندر حيفا تحت قيمومت بريتانيا توسعه يافت و مركز مهمى در مسير خط لوله نفت عراق و مركز استان شد (شرّاب، 1407، همانجا). در 1312ش، بندر حيفا رسماً افتتاح شد اين بندر پس از مارسى بزرگترين بندر مديترانه به شمار مىآمد. بندر حيفا شريان حيات فلسطين، اردن، سوريه، عراق، ايران و ديگر كشورهاى آسيايى به شمار مىآمد (الموسوعةالفلسطينية، همانجا). خط لوله نفت عراق از كركوك به حيفا و نيز وجود پالايشگاه نفت بر اهميت شهر مىافزود (>دايرةالمعارف فلسطينيها<، همانجا). حيفا به سبب بندر بودن و وجود راهآهن، خطوط نفتى و پالايشگاه، براى صهيونيستها ارزش بسيارى داشت. تصويب طرح تقسيم فلسطين در آذر 1326/ نوامبر 1947 به اعتراض مسلمانان و درگيرى ميان مسلمانان و يهوديان حيفا انجاميد (موسوعة المدنالفلسطينية، ص196). در 1327ش/آوريل 1948 با حمله نيروهاى صهيونيست به حيفا، سه هزار تن از مسلمانان مجبور به ترك شهر شدند (>دايرةالمعارف فلسطينيها<، همانجا؛ نيز رجوع کنید به مَصالحه، ص 201؛ القضيةالفلسطينية، ص 258).

در 1333ش/1954 يهوديان بندر جديد ديگرى به نام حيفا (به عنوان بندر متمم حيفا) بر ساحل رود حيفا احداث كردند (موسوعة المدنالفلسطينية، ص 201).


منابع:
(1) ابنتغرى بردى، النجومالزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره ?( 1383)ـ1392/ ?( 1963)ـ1972؛
(2) ابنشداد، الاعلاق الخطيرة فى ذكر امراءالشام و الجزيرة، ج 2، قسم 2، چاپ سامى دهان، دمشق 1382/1962؛
(3) ابنفضلاللّه عمرى، مسالك الابصار فى ممالك الامصار : ممالك مصر و الشام و الحجاز و اليمن، چاپ ايمن فؤاد سيد، قاهره 1985؛
(4) حاتم محيىالدين ابوالسعود، مدن فلسطين: غريبالديار فى الديار، بيروت 1993؛
(5) محمدبن محمد ادريسى، كتاب نزهةالمشتاق فى اختراق الآفاق، قاهره: مكتبةالثقافة الدينية، (بىتا.)؛
(6) محمدبن عبداللّه ازدى، تاريخ فتوحالشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره 1970؛
(7) جميل بحرى، تاريخ حيفا، دمشق 1982؛
(8) لورى ا.برند، الفلسطينيون فىالعالمالعربى: بناءالمؤسسات و البحث عنالدولة، بيروت 1991؛
(9) عبداللّهبن عبدالعزيز بكرى، كتابالمسالك و الممالك، چاپ ادريان فانليوفن و اندرى فرى، تونس 1992؛
(10) افرايم تلمى و مناحم تلمى، معجمالمصطلحات الصهيونية، ترجمة احمد بركات عجرمى، عَمّان 1988؛
(11) جعفر حميدى، تاريخ اورشليم (بيتالمقدس)، تهران 1364ش؛
(12) مصطفىمراد دبّاغ، بلادنا فلسطين، ج 1، قسم 1، خليل ( 1973)؛
(13) همو، الموجز فى تاريخ الدولالعربية و عهودها فى بلادنا فلسطين، بيروت 1400/1980؛
(14) پرويز رهبر، تاريخ يهود: از اسارت بابل تا امروز، با خلاصهاى از اعصار قديم تا اسارت بابل، (تهران )1325ش؛
(15) سياست و حكومت رژيم صهيونيستى، تأليف مؤسسه مطالعات فلسطينى، ترجمه مركز مطالعات و تحقيقات انديشهسازان نور، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامى، 1377ش؛
(16) محمد محمدحسن شُرّاب، معجم اسماءالمدن و القرىالفلسطينية، عَمّان 2000؛
(17) همو، معجم بلدان فلسطين، دمشق 1407/1987؛
(18) ليلى صبّاغ، فلسطين: بشريآـ اقتصاديآـ اجتماعيآ، بيروت 1416/1996؛
(19) مىابراهيم صيقلى، حيفاالعربية، 1918ـ 1939 (التطورالاجتماعى و الاقتصادى)، بيروت 1998؛
(20) طهثلجى طراونه، مملكة صفد فى عهدالمماليك، بيروت 1402/1982؛
(21) فائق حمدى طهبوب، الحركهالعمالية و النقابية فى فلسطين: 1920ـ 1948، كويت 1982؛
(22) محمدبن محمد عمادالدين كاتب، الفتحالقسى فىالفتح القدسى، چاپ محمد محمود صبح، (قاهره 1965)؛
(23) زُهَير غنايم، لواء عكّا فى عهدالتنظيمات العثمانية : 1281ـ1337ه / 1864ـ1918م، بيروت 1999؛
(24) القضية الفلسطينية و الخطر الصهيونى، لوزارة الدفاع الوطنى، الجيش اللبنانى الاركان العامة، بيروت: مؤسسةالدراسات الفلسطينية، 1973؛
(25) كيلاننسى: قرى فلسطين التى دمّرتها اسرائيل سنة 1948 و اسماء شهدائها، رئيسالتحرير: وليد خالدى، ترجمة حسينى زينه، بيروت: مؤسسة الدراساتالفلسطينية، 1998؛
(26) نورالدين مَصالحه، طردالفلسطينين: مفهوم «الترانسفير» فىالفكر و التخطيط الصهيونيين، 1882ـ 1948، بيروت 1992؛
(27) احمدبن على مَقريزى، اتعاظالحنفا، ج 3، چاپ محمد حلمى محمد احمد، قاهره 1393/1973؛
(28) الموسوعةالفلسطينية، دمشق: هيئة الموسوعة الفلسطينية، 1984؛
(29) موسوعة المدنالفلسطينية، دمشق: المنظمة العربية للتربية و الثقافة و العلوم، دائرهالثقافة، منظمةالتحرير الفلسطينية، 1990، ذيل «حيفا» (از احمد عبدالرحمان حموده)؛
(30) ناصرخسرو، سفرنامه حكيم ناصرخسرو قباديانى مروزى، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران 1363ش؛
(31) ياقوت حموى؛


(32) EI2, s.v. "Hayfa";
(33) Encyclopedia of the Palestinians, ed. Philip Mattar, Chicago: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000, s.v. "Haifa" (by Michael R. Fischabach);
(34) Steven Runciman, A history of the crusades, Middlesex, Engl. 1980-1981;
(35) The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.

/ بهزاد لاهوتى /

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6699
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست