responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6624

 

حوت (ماهى) ، حوت (ماهى)، از صورتهاى فلكى منطقةالبروج و دوازدهمين برج از بروج دوازدهگانه.

ستارگان حوت را به صورت دو ماهى تصور كردهاند كه با دو رشته نخ فرضى و خميده (يا به نوشته ابوريحان بيرونى، ص 91: خيطالكتان، يعنى رشته كتان) به هم متصل مىشوند. يكى را ماهى مقدَّم (السَّمَكةالمتقدّمة) مىناميدند كه در جنوب صورت فلكى فرس اعظم* واقع است و ديگرى در جنوب ستارگان امرأةالمسلسلة* جاى دارد (صوفى، 1406، ص 301؛ ترجمه فارسى، ص 221؛ مسعودىمروزى، 1382ش، ص 103؛ نيز رجوع کنید به شكل 1). در بندهش (ص 43) نيز از حوت با عنوان ماهى در زمره بروج دوازدهگانه ياد شده است. برخى پژوهشگران متشكل بودن حوت از دو ماهى را يادآور يك ماه كبيسه اضافى مىدانند كه هر شش سال يك بار در تقويم 360 روزه بابلى اعمال مىشد. همچنين احتمال دارد نشان Й، كه امروزه براى صورت فلكى حوت به كار مىرود، نماد دو ماهى متصل به هم باشد (آلن، ص 337، 340).

در اسطورههاى يونانى هيولايى به نام تيفون به آفروديت و پسر او آروس در كنار رودى حمله كرد. آن دو در آب فرو رفتند و به شكل دو ماهى درآمدند و به آسمان رفتند (مصفّى، ذيل مادّه؛ نيز رجوع کنید به مور، ذيل "Scutum/Serpens Cauda").

عربهاى قديم حوت را سَمَكَتَيْن (دو ماهى) مىناميدند و آن را شامل دو رشته ستاره مىدانستند (صوفى، همانجا). رشته ستارگان جنوبى آن كه به سوى صور فلكى فرس اعظم و دلو گسترش داشت، صورت فلكى حوت امروزى بود و شاخه شمالى آن (السمكةالشمالية) اغلب با ستارگان امرأةلمسلسلة آميخته بود و با منطقةالبروج ارتباطى نداشت (ابوريحان بيرونى، ص 113؛ نيز رجوع کنید به آلن، ص 337ـ338). چنانكه صوفى (1406، ص 307) نيز توضيح ستارگان دو ماهى فرضى در پيكر امرأة المسلسلة را به بخش توصيف ستارگان امرأةالمسلمة ارجاع داده و در آنجا به تفصيل به باورهاى مردم عرب درباره اين ستارهها پرداخته است (نيز رجوع کنید به همان، ص170ـ173). ظاهراً در گذشته شاخه شمالى حوت، به سبب وجود آخرين منزلِ قمر در آن، از شاخه جنوبى اهميت بيشترى داشته است (رجوع کنید به ابنقتيبه، ص 84ـ85).

بطلميوس (ص 379ـ381) 34 ستاره را در طرح اصلى صورت و چهار ستاره را خارج از طرح برشمرده است كه قدر ستارههاى اصلى چنين است: دو ستاره از قدر سوم، 22 تا از قدر چهارم، سه تا از قدر پنجم و هفت تا از قدر ششم. صوفى (1406، ص 311) نيز تعداد ستارگان حوت را مانند بطلميوس برشمرده است، اما براساس رصدهايش تعداد آنها را در قدر چهارم يكى كمتر، در قدر پنجم دو تا بيشتر و در قدر ششم يكى كمتر از بطلميوس ذكر كرده است.

بهسبب دقيق نبودن بطلميوس در تعيين طول دايرةالبروجى ستارگان سىويكم تا سىوچهارم حوت، امروزه پژوهشگران، به خصوص درباره اينكه دو ستاره سىويكم و سىوچهارم دقيقاً با كدام ستارهها در آسمان منطبقاند، اختلافنظر دارند (بطلميوس، ص380ـ381، پانويس 57). جالب توجه آنكه صوفى (1406، ص 306ـ307) نيز طول و عرض دايرةالبروجى دو ستاره اخير و دو ستاره بيستونهم و سىام را همراه با خطا دانسته است.

همچنين صوفى (1406، ص 305) در مواردى، از ستارگان كمنورى در طرح صورتفلكى حوت ياد كردهاست كه در فهرست بطلميوس وجود ندارند، اما صوفى نيز در اثر خود آنها را به فهرست بطلميوس نيفزوده است (براى اسامى امروزى آنها رجوع کنید به صوفى،1997، مقدمه شيلروپ،ص26).دو رشتهريسمان فرضى كه دو ماهى را به هم متصل مىكنند، يكى از ستاره نهم تا هجدهم حوت ادامه مىيافت و ديگرى شامل ستارههاى بيستم تا بيستو سوم حوت بود (براى آگاهى از نامهاى جديد اين ستارگان رجوع کنید به بطلميوس، ص 379ـ380، جدول، ستون نامهاى جديد). ابرخس و بطلميوس، ستاره اول حوت را ــ كه امروزه با نام حوت شناخته مىشود، بهسبب جايگاهش در اتصال ميان دو ريسمان، «گره دو ماهى» يا «گره دو ريسمان» مىناميدند (رجوع کنید به همان، ص 380، جدول؛ نيز رجوع کنید به آلن، ص 342). بعدها اين نام يونانى به عربى ترجمه شد و در دوره اسلامى به همين معنى، با نام «عقدالخَيْطَيْن»، بهكار مىرفت (رجوع کنید به صوفى، 1406، ص310) و امروزه نام عربى به صورت Okda، گاهى در زبانهاى اروپايى به كار مىرود (رجوع کنید به بكيچ، ص 266). در نجوم دوره اسلامى ستاره امرأةالمسلسلة آخرين منزل از منازل بيستوهشت گانه قمر بود و آن را رشاء (=ريسمان) يا بطنالحوت مىناميدند (رجوع کنید به صوفى، 1406، ص 165؛ ابوريحان بيرونى، همانجا). به سبب آميختگى ستارگان حوت و امرأةالمسلسلة، بعدها در لاتينى نام Alrescha، برگرفته از نام عربى آن (الرشاء)، به اشتباه به ستاره حوت اطلاق شد كه امروزه اين نام همچنان بهكار مىرود (كونيچ و اسمارت، ص50). ابنقتيبه (ص 191ـ192) ضمن توضيح روش قبلهيابى با استفاده از منازل قمر و برخى صور فلكى، از كاربرد حوت نيز در اينباره ياد كرده است. در احكام نجوم دوره اسلامى، حوت برجى آبى، سرد و مرطوب و مؤنث به شمار مىآمد (رجوع کنید به مسعودىمروزى، 1379ش، ص 45) و آن را، به همراه قوس، خانه مشترى مىدانستند (همان، ص 75). بهسبب حركت تقديمى زمين، اكنون نقطه اعتدال بهارى از صورت حَمَل به منطقهاى نسبتاً كمستاره در جنوب ستاره حوت منتقل شده است و تا حدود هشتصد سال ديگر نيز در حوت خواهد بود (آلن، ص 337؛ بكيچ، همانجا؛ نيز رجوع کنید به تقديم اعتدالين*).

نصيرالدينطوسى در ترجمه صورالكواكب صوفى، در ستونى كه خود افزوده، بهلحاظ احكام نجومى، مزاجهايى براى ستارگان بخشهاى گوناگون حوت بيان كرده (رجوع کنید به ص 227ـ 229)، كه ظاهراً در اينباره تحتتأثير آراى بطلميوس در تترابيبلوس (در نجوم دوره اسلامى اربع مقالات) بوده است. در نجوم جديد، حوت با صورتهاى فلكى امرأةالمسلسلة، دلو، حمل، قيطس، فرس اعظم و مثلث، هممرز است (رجوع کنید به شكل 2). اين صورت فلكى با مساحت 42ر889 درجه مربع، 156ر2% از مساحت آسمان را مىپوشاند. محدوده غربى ـ شرقى اين صورت از بُعد 22 ساعت و 49 دقيقه تا 2 ساعت و 4 دقيقه، و محدوده شمالى ـ جنوبى آن از ميل ْ33 + تا ْ7- را شامل مىشود (بكيچ، همانجا).


منابع:
(1) ابنقتيبه، كتابالانواء، حيدرآباد، دكن 1375/1956؛
(2) ابوريحان بيرونى، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلالالدين همائى، تهران 1362ش؛
(3) بندهش، (گردآورى) فرنبغ دادگى، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، 1369ش؛
(4) عبدالرحمانبن عمر صوفى، كتاب صورالكواكب، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه بودليان، ش 144Marsh.، فرانكفورت 1406/1986؛
(5) همان: ترجمه صورالكواكب عبدالرحمن صوفى، به قلم نصيرالدين طوسى، چاپ معزالدين مهدوى، تهران 1351ش؛
(6) محمدبن مسعود مسعودىمروزى، جهان دانش، چاپ جليل اخوان زنجانى، تهران 1382ش؛
(7) همو، مجمعالاحكام، چاپ على حصورى، تهران 1379ش؛
(8) ابوالفضل مصفّى، فرهنگ اصطلاحات نجومى، تهران 1366ش؛


(9) Richard Hinckley Allen, Star names: their lore and meaning, NewYork 1963;
(10) Michael E. Backich, The Cambridge guide to the constellations, Cambridge 1995;
(11) Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations, Wiesbaden 1986;
(12) Patrick Moore, Guide to stars and planets, London 1993;
(13) Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer, Princeton, N. J. 1998;
(14) Abd-al-Rahman Sufi, Description des etoiles fixes, traduction litterale de deux manuscrits arabes de la Bibliotheque royale de Copenhague et de la Bibliotheque imperiale de St. Petersbourg, avec des notes par H. C. F. C. Schjellerup, St. Petersbourg 1874, repr. in Islamic mathematics and astronomy, vol. 26, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfur am main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997.

/ حميدرضا گياهى يزدى/

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6624
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست