responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6600

 

حَنبَليّه (1) ، حَنبَليّه (1)، پيروان يكى از چهار مذهب فقهى مشهور اهل سنّت، به پيشوايى احمد بن حنبل. احمدبن حنبل* (164ـ241) نخست، مانند استادش محمد بن ادريس شافعى* (150ـ204؛ مؤسس شافعيه*) كوشيد تا با الهام از دو مذهبِ حنفى و مالكى كه اولى در مكتب فقهى كوفه (با محوريت پيروى از رأى*) و دومى در مكتب فقهى مدينه (با محوريت پيروى از حديث؛ رجوع کنید به اهلحديث*) ريشه دارد، راه ميانهاى را بگشايد ولى رفته رفته مذهب چهارمى را با گرايشى متمايز و مبتنى بر التزام شديد به نص قرآن و حديث پايهگذارى كرد (رجوع کنید به زلمى، ص 45ـ46، 50، 54ـ56، نيز رجوع کنید به تقريظ واعظزاده خراسانى، ص 16ـ17). گرايش مذهب حنبلى به نقل، چنان غليظ و شديد شد كه بر مذهب مالكى پيشى گرفت (رجوع کنید به ادامه مقاله).

جلسه عمومى درس احمدبن حنبل به مدت چهارده سال، از سال 204 تا 218، داير بود و وى به آموزش حديث و پرورش شاگردان اهتمام داشت؛ تا اينكه در 218 به دستور مأمون به زندان افتاد و پس از رهايى از زندان در 220 به مدت هفت سال (تا 227)، در زمان حكومت الواثق باللّه تدريس خود را ادامه داد و از آن پس به امر خليفه از ظاهر شدن در مجامع منع شد و پس از درگذشت واثق و به حكومت رسيدن متوكل (233) نيز تا وقتى زنده بود ممنوع از تدريس بود و فقط نزديكانش از او حديث مى شنيدند (جندى، ص 298؛ نيز رجوع کنید به احمدبن حنبل*).

مشهورترين عالمان حنبلى كه در شكلگيرى، بالندگى، گسترش و تأليف آراى فقهى يا انديشههاى كلامى مذهب حنبلى، نقش مهمى داشتند در طول چند قرن عبارت بودند از :

قرن سوم: اسحاق بن منصور تميمى مروزى، مشهور به اسحاق كوسَج (متوفى 251)؛ محمد بن عبداللّه بن اسماعيل بغدادى (متوفى 257؛ شاگرد احمدبن حنبل)؛ احمدبن محمدبن هانئ اسكافى خراسانى، مشهور به أثرَم (متوفى پس از 260؛ صاحب السنن فى الفقه على مذهب احمد)؛ صالح بن احمدبن حنبل* (متوفى 265 يا 266؛ فرزند بزرگ ابنحنبل و قاضى اصفهان)؛ حنبلبن اسحاق* (متوفى 273؛ پسرعموى احمدبن حنبل)؛ ابوالحسن عبدالملكبن عبدالحميد ميمونى رَقّى (متوفى 274)؛ ابوبكر احمدبن محمدبن حَجّاج مَرّوذى (متوفى 275؛ از ملازمان ابنحنبل)؛ ابواسحاق ابراهيمبن اسحاق حَربى* (متوفى 285؛ سبكى، ج 2، ص 256ـ257، حنبلى بودن او را بر شافعى بودنش ترجيح داده است)؛ محمدبن موسى نَهرتِيرى بغدادى (متوفى 289)؛ عبداللّهبن احمد بن حنبل (متوفى 290؛ فرزند ديگر ابن حنبل كه به تنظيم و تكميل المسند پدرش اشتغال داشت)؛ و ابوالحسين على بن عبداللّه خِرَقى (متوفى 299؛ ابنابىيعلى، ج 1، ص 137، 162، 383، ج 2، ص 92ـ367؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 3، ص 166ـ168).

قرن چهارم: ابوبكر احمدبن محمد خَلّال* (متوفى 311؛ صاحبالجامع)؛ ابوالحسن علىبن محمدبن بَشّار زاهد (متوفى 313)؛ ابوبكر عبداللّهبن ابىداود سِجستانى (متوفى 316؛ رئيس حنبليان بغداد)؛ ابومحمد حسنبن على بَربَهارى* (زنده در 329)؛ ابوالقاسم عمربن حسين خرقى* بغدادى (متوفى 334؛ صاحب المختصر*، نخستين اثر مهم در فقه حنبلى)؛ ابوالحسين احمدبن جعفر، مشهور به ابنمُنادى (متوفى 336)؛ عبدالعزيزبن جعفربن يزداد، مشهور به غلام خَلّال* (متوفى 363؛ صاحب المُقنِع) ابواسحاق ابراهيمبن احمد، مشهور به ابنشاقِلا (متوفى 369)؛ عبيداللّهبن محمد ابنبَطّه عكبرى (متوفى 387)؛ عمربن ابراهيم عُكبَرى، مشهور به ابنمسلم (متوفى 387)؛ و على بن عبدالعزيزبن حارث تميمى (متوفى 391؛ ابنابى يعلى ج 3، ص 213ـ214، 291ـ297؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 3، ص 168ـ170).

قرن پنجم: حسنبن حامد وراق بغدادى (متوفى 403)؛ محمدبن احمد هاشمى، مشهور به قاضى شريف (متوفى 428)؛ حسنبن شهاب عُكبَرى (متوفى 428)؛ احمدبن عبداللّه حنبلى (متوفى 440)؛ ابراهيم بن عُمَر بَرمَكى (متوفى 445)؛ محمدبن حسين ابنفرّاء* حنبلى بغدادى، مشهور به قاضى ابويعلى (متوفى 458؛ متكلم و فقيه مشهور و رئيس حنبليان در عصر خويش، كه همراه با شاگردانش در احياى مذهب حنبلى بسيار كوشيد و كتب متعددى نگاشت)؛ ابوالحسن آمدى (متوفى 465؛ صاحب حلقه فتوا در جامع منصور در بغداد)؛ علىبن حسن عكبرى (متوفى 468)؛ عبدالخالق بن عيسى هاشمى شريف (متوفى 470؛ امام حنبليان در روزگار خويش و صاحب تأليفاتى چون رؤوس المسائل، و شرحالمذهب)؛ ابوعلى حسنبن احمد ابنبَنّاء* حنبلى بغدادى (متوفى 471؛ فقيه، مدرّس و مؤلف آثار بسيارى در فقه و حديث و كلام حنبلى؛ متمايل به مذهب شافعى)؛ علىبن محمد بزار حنبلى عكبرى (متوفى 473؛ فقيه حنبليان در عكبرا)؛ ابوالوفا طاهربن حسين (متوفى 476)؛ ابوالفرَجِ شيرازى* (متوفى 486)؛ و ابومحمد رزقاللّهبن عبداللّه تميمى (متوفى 488؛ محدّث، فقيه و مقرى حنبلى؛ ابن ابىيعلى، ج 3، ص 309، 335، 341، 439ـ447، 449ـ 451، 461؛ ابنعماد، ج 3، ص 338ـ339؛ كَلوَذانى، ج 1، مقدمه ابوعَمشه، ص 35ـ 38؛ طريقى، ج 2، ص 62ـ64، 69ـ82).

قرن ششم: محفوظبن احمد كلوَذانى* حنبلى (متوفى 510؛ صاحب آثارى مهم از جمله التمهيد فى اصولالفقه و الهداية در فقه)؛ علىبن عقيل بغدادى* (متوفى 513؛ صاحب الفنون)؛ مباركبن على مخرمى بغدادى (متوفى 513)؛ محمدبن محمد ابن ابىيعلى* (كشته شده در 526؛ مؤلف طبقات الحنابلة)؛ علىبن عبيداللّه ابنزاغونى* حنبلى (متوفى 527؛ فقيه مشهور و صاحب آثار متعدد)؛ عبدالوهاببن عبدالرحمانبن محمد انصارى (متوفى 536)؛ ابوالمظفر يحيىبن محمد، مشهور به ابنهبيره (متوفى 560؛ وزير عباسيان، عالم و مؤلف الإشراف فى مذاهب الأشراف درباره مذاهب اربعه)؛ ابومحمد عبدالقادربن ابوصالحبن جنگى دوست گيلانى (متوفى 561)؛ عبدالمنعمبن عبدالوهّاب حرانى بغدادى (متوفى 596)؛ عبدالرحمان بن على ابنجَوزى* (متوفى 597؛ مورخ، مفسر و محدّث مشهور)؛ و عبدالغنىبن عبدالواحد جمّاعيلى*، مشهور به مَقدَسى (متوفى 600؛ ابنكثير، ج 12، ص 185؛ ابنعماد، ج 4، ص 40ـ41، 80ـ81؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 4، ص 428ـ430).

قرن هفتم: ابوالبقا عبداللّهبن حسين عكبرى* (متوفى 616)؛ موفقالدين عبداللّهبن احمد ابنقدامه مَقدِسى (متوفى 620؛ صاحبالمغنى فى شرح مختصرالخرقى، المقنع، روضةالناظر و بسيارى آثار ديگر؛ نيز رجوع کنید به قدامه، آل)؛ محمدبن فخرالدين ابنتيميه (متوفى 622)؛ محمدبن عبدالغنى بغدادى حنبلى، مشهور به ابننقطه* (متوفى 629)؛ عبدالغنىبن فخرالدين ابنتيميه (متوفى 639)؛ مجدالدين عبدالسلامبن عبداللّه ابنتيميه* (متوفى 652؛ صاحب المنتقى در احاديث فقهى)؛ يحيىبن ابىمنصور ابنصيرفى (متوفى 678)؛ عبدالرحمانبن محمد ابنقدامه* مَقدِسى (متوفى 682؛ رجوع کنید به قدامه*، آل)؛ شهابالدين عبدالحليمبن عبدالسلام ابنتيميه (متوفى 682)؛ عبدالرحمانبن عمر ابنابىالقاسم* بصرى (متوفى 684؛ مؤلف جامع العلوم در تفسير و الحاوى در فقه)؛ اسماعيلبن ابراهيم مخزومى، مشهور به ابنقريش (متوفى 694)؛ و احمدبن حمدانبن شبيب حرانى (متوفى 695؛ ابنرجب، ج 2، ص 109ـ113، 133ـ149، 295ـ297؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 4، ص 430ـ433).

قرن هشتم: سليمان بن عبدالقوى صرصرى* طوفى بغدادى (متوفى 716)؛ تقىالدين احمدبن عبدالحليمبن عبدالسلام ابنتيميّه* (متوفى 728؛ مشهورترين فرد خاندان ابنتيميه و صاحب آثار فراوان در علوم گوناگون)؛ عبداللّهبن احمد مَقدِسى صالحى (متوفى 737)؛ محمدبن احمدبن عبدالهادى مَقدِسى (متوفى 744)؛ محمدبن ابوبكربن ايّوب زُرَعى مشهور به ابنقيّم جوزيّه* (متوفى 751؛ داراى نقشى ممتاز در پيشبرد مذهب حنبلى و مؤلف آثار متعدد در تفسير، حديث و فقه حنبلى از جمله اعلام الموقعين عن ربّ العالمين)؛ محمدبن مفلح رامينى صالحى حنبلى (متوفى 763)؛ محمدبن محمد قلانسى (متوفى 765)؛ احمدبن حسن ابنقدامه مَقدِسى، مشهور به ابنقاضى الجبل (متوفى 771؛ رجوع کنید به قدامه*، آل)؛ يوسفبن محمد عبادى (متوفى 776)؛ ابوالفداء اسماعيلبن محمد بعلبكى (متوفى 786)؛ و عبدالرحمانبن احمد ابنرجب حنبلى (متوفى 795؛ مؤلف الذيل على طبقات الحنابلة؛ ابن مفلح حنبلى، ج 2، ص 81ـ82؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 4، ص 433ـ439).

قرون نهم و دهم: محمدبن عبدالرحمان مشهور به ابن زُرَيق عمرى مَقدِسى (متوفى 803)؛ ابوالحسن علىبن محمد مشهور به ابنلحام* (متوفى 803)؛ عبدالرحمانبن سليمان مَقدِسى صالحى (متوفى 819)؛ علاءالدين علىبن سليمان مَرداوى* (متوفى 885؛ صاحب آثارى متعدد، ازجمله التحبير شرح التحرير)؛ يوسفبن حسن ابنمبرد صالحى (متوفى 909)؛ يوسفبن عبدالهادى* مَقدِسى (متوفى 909)؛ موسىبن احمد حجاوى مَقدِسى (متوفى 968)؛ و تقىالدين محمدبن احمد فتوحى، مشهور به ابننجّار (متوفى 972؛ نجدى، ج 2، ص 854ـ858، ج 3، ص 1134ـ1136؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 4، ص 441).

قرون يازدهم تا سيزدهم: محمد بن احمد مَقدِسى حريشى (متوفى 1001)؛ محمدبن احمد مَرداوى (متوفى 1026)؛ احمدبن ابوالوفاءبن مفلح (متوفى 1038)؛ عبدالرحمانبن يوسف بُهوتى (زنده در 1040)؛ صلاحالدين منصوربن يونس بُهوتى (متوفى 1051؛ فقيه مصرى و صاحب آثارى مهم)؛ محمدبن احمدبن على بُهوتى حنبلى (متوفى 1088)؛ عبدالحىبن احمد مشهور به ابنعماد حنبلى (متوفى 1089؛ صاحب شَذرات الذهَب فى اخبار من ذهَب)؛ ابراهيمبن ابوبكر دنابى عوفى (متوفى 1094)؛ محمدبن محمدسلطان بُهوتى (متوفى 1100)؛ تقىالدين عبدالباقىبن عبدالقادر حنبلى (متوفى 1120)؛ عبدالقادربن عمر تغلبى شيبانى (متوفى 1135)؛ عبدالوهاببن سليمان تميمى نجدى (متوفى 1153)؛ محمدبن احمد سفارينى نابلسى (متوفى 1188)؛ و محمدبن عبدالوهاب تميمى نجدى (متوفى 1206؛ پيشواى وهّابيان؛ حجوى ثعالبى، ج 2، قسم 4، ص 441ـ448).

گسترش تاريخى و پراكندگى جغرافيايى. شهرى كه در قرن سوم مذهب حنبلى در آن تأسيس شد و به تدريج شكل گرفت و گسترش پيدا كرد زادگاه پيشواى آن، بغداد*، بود. اين شهر كه از دهها سال پيش از پيدايش اين مذهب، به عنوان مركز خلافت عباسى تأسيس شد و عملا مركز فرهنگى دنياى اسلام و محل فعاليت عالمان مذاهب مختلف اسلامى بود از قرن چهارم، مركز علمى و فرهنگى حنبليه نيز شد. هرچند اين مذهب در ميانه قرن ششم در بغداد به رسميت شناخته شد، آنگاه كه ابنهبيره* يحيىبن محمد (وزير عباسيان و عالم حنبلى داراى رويكرد تقريب ميان مذاهب اهل سنّت) به منظور كاستن از نزاعهاى مذهبى، با تشكيل گردهمايى عالمان بزرگ چهار مذهب مشهور اهل سنّت بغداد، توانست ميان آنها توافقى براى پذيرش يكديگر ايجاد كند؛ ولى دست كم از دو قرن پيش از آن، بغداد مركز اصلى عالمان و پيروان مذهب حنبلى بود تا جايى كه اوج قدرت و شوكت حنبليان را در اين شهر در قرن چهارم و مذهب آنها را در اواخر اين قرن، مذهب غالب در بغداد دانستهاند. حنبليان در بغداد و اطراف آن نفوذ بسيار و پيروان فراوانى داشتند. بيشتر عالمان حنبلى يا اهل بغداد بودند يا از ساير بلاد اسلامى به بغداد رفته و در آنجا مقيم شده بودند. بنابراين، اين شهر به مدت زيادى براى حنبليه نقش ممتاز و منحصر به فردى داشت (رجوع کنید به مقدسى، ص 126؛ ابنرجب، ج 1، ص 252؛ ابنخلدون، ج :1 مقدمه، ص 566).

تا پيش از قرن چهارم، مذهب حنبلى در ديگر شهرهاى اسلامى گسترش چندانى نيافته بود (سيوطى، ج 1، ص 480). تبليغ اين مذهب در برخى از شهرهاى ايران، پيش از برخى از اقليمهايى كه بعدها از پايگاههاى اصلى حنبليه به شمار آمدند آغاز شد. از اصفهان به عنوان معدود شهرهايى ياد مى شود كه از نيمه دوم قرن سوم، مذهب حنبلى در آن ترويج شد و پيروانى پيدا كرد و رفته رفته بر شمار و نفوذ آنها افزوده شد. ابوعبداللّه محمد بن يحيى ابنمَندَه اصفهانى (متوفى 301؛ از اصحاب احمد بن حنبل رجوع کنید به ابنابىيعلى، ج 2، ص 385ـ391؛ ابنعماد، ج 2، ص 234) و اخلافش (رجوع کنید به ابنمنده*) در ترويج اين مذهب در اصفهان بسيار مؤثر بودند. مذهب حنبلى در برخى ديگر از شهرهاى ايران نيز پيروانى پيدا كرد كه تعداد آنها در شهرهايى مانند رى و شوش قابل توجه بوده است (رجوع کنید به مقدسى، ص 365، 395، 407، 415، 439)؛ با اينهمه، هرگز در ايران پيروان فراوانى به دست نياورد (مادلونگ، ص 27).

در نيمه قرن پنجم عبدالواحد انصارى شيرازى در انتقال مذهب حنبلى به منطقه شام (ازجمله فلسطين و سوريه كنونى) نقش داشت. مذهب حنبلى در آنجا تا نيمه قرن ششم شهرت چندانى نيافت ولى از آن پس نفوذ آن افزايش يافت و به تدريج يكى از مراكز مهم حنبليان شد. پس از تسلط مغول بر بغداد كه به از رونق افتادن اين مذهب در آنجا انجاميد مركزيت اصلى حنبليه به شام منتقل شد و تا قرن نهم در آنجا رواج داشت (عُلَيمى حنبلى، 1388، ج1، ص297؛ عبدالهادى، ص25ـ26).

ورود اين مذهب به مصر بيش از سه قرن پس از پيدايش آن صورت گرفت. به گفته سيوطى (ج 1، ص 354، 480، ج 2، ص 191) نخستين عالم حنبلى كه در اواخر عمر به مصر رفت و در همانجا درگذشت عبدالغنى بن عبدالواحد جمّاعيلى* مَقدِسى (صاحب آثارى متعدد رجوع کنید به عليمىحنبلى، 1997، ج 4، ص 59ـ60) بود و نخستين قاضى حنبلى مصر نيز شمسالدين محمدبن عماد جمّاعيلى (متوفى 676) بود كه در 670 از منصب خود عزل شد و تا وقتى زنده بود كسى جايگزين او نشد. به گفته سيوطى (ج 2، ص 263ـ265، 271) در مدرسههاى صالحيه، منصوريه، ناصريه و ظاهريه در مصر فقه حنبلى نيز تدريس مىشد ولى با تسلط حكومت عثمانى جايگاه حنبليه تنزل پيدا كرد. مثلا بنابر گزارشى در سال 1324/1906 از ميان 312 استاد و 9069 دانشجو در الازهر مصر فقط 3 استاد و 28 دانشجوى حنبلى وجود داشت (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ اول، ذيل «احمدبن محمدبن حنبل»).

اين مذهب در ساير بلاد اسلامى نيز پيروان قابل توجهى نداشته است. بنابراين، مذهب حنبلى كمتر از ديگر مذاهب چهارگانه اهل سنّت گسترش يافته است (كامل موسى، ص 163؛ نيز رجوع کنید به تيمور، ص 88ـ91). ابنخلدون (متوفى 808؛ همانجا) در زمان خود، پيروان احمد بن حنبل را اندك دانسته و بيشتر آنها را ساكن بغداد و اطراف آن و شام معرفى كرده و گفته است كه حنبليان در بغداد قدرت و جمعيت زيادى داشتهاند ولى وقتى مغول بر آنجا چيره شد عظمت آنان در بغداد برنگشت، اما در شام جمعيت آنان روبه فزونى نهاد. به گفته ابنفرحون مالكى (ج 1، ص 62) مذهب حنبلى در قرن هشتم رو به ضعف گذاشته است. گفتنى است كه آيين وهّابيت* با گرايش سَلفى از دل مذهب حنبلى سربرآورده است و وهّابيان كه در اصل از حنبليان منطقه نجدند و در قرن اخير با تشكيل حكومت سعودى بر منطقه عربستان حاكم شدهاند براى ترويج و گسترش بيش از پيش حنبليه كوشيدهاند (رجوع کنید به كامل موسى، همانجا). اكنون مذهب رايج و رسمى عربستان حنبلى است و در برخى از شهرهاى عراق و شام نيز پيروانى دارد (كبّاره، ص 172). تعداد كمى از حنبليان نيز در قطر، بحرين و افغانستان هستند (عبدالمجيد محمود مطلوب، ص 138).

برخى علت اصلىِ گسترش اندك مذهب حنبلى را اين دانستهاند كه در قرن چهارم كه حنبليان در بغداد قدرت داشتند با تعصب شديد براى نشر مذهب خود حتى با توسل به زور تلاش كردند و به اذيت و آزار مردم پرداختند كه در نتيجه، مردم از آنها روى گردان شدند (رجوع کنید به طنطاوى، ص 207)؛ تعرض بَربهارى* و يارانش به شيعيان و شافعيان، نمونهاى از اين رويكرد حنبليان است. ابوعمشه (كلوذانى، ج 1، مقدمه، ص 33ـ34) نيز عللى براى گسترش نيافتن اين مذهب برشمرده است: يكى تأخر زمانى احمدبن حنبل بر سه پيشواى ديگر مذاهب فقهى (ابوحنيفه، مالكبن انس و شافعى)؛ دوم متهم شدن حنبليان به ناتوانى در فهم درست و عميق نصوص و اتكا به فهم ظاهرى؛ سوم پديد آمدن خصومت ميان آنها و فقيهان شافعى درباره برخى مسائل و فروع فقهى از يكسو، و ميان آنها و متكلمان درباره صفات بارىتعالى از سوى ديگر؛ و چهارم بىنصيب بودن مذهب حنبلى از قدرتى حكومتى كه آن را تأييد و ترويج كند. ابنخلدون (همانجا) دور بودن مذهب حنبلى از اجتهاد و اصالت دادن به احاديث را دليل كمى پيروان آن دانسته است، ولى ابوزهره (ابنحنبل، ص 407ـ 409) اين سخن ابنخلدون را نپذيرفته بلكه امور سياسى و اجتماعى را عامل مهمى در ميزان گسترش مذاهب فقهى دانسته است. چنانكه تعداد فقيهان حنفى در عراق زياد بوده و متصدى امور قضا و افتا مىشدند ولى تعداد فقيهان حنبلى كم بوده است و كمتر امكان تصدى و مناصب مهم از جمله قضا را يافتهاند. به گفته ابنعقيل (رجوع کنید به ابنجوزى، 1409، ص 672) فقيهان حنبلى، برخلاف فقيهان حنفى و شافعى، پس از تحصيل علم به زهد و عبادت روى آورده و از پذيرش منصب قضا و ديگر امور شرعى خوددارى مىكردند و به همين سبب از مطالعه و تحقيق نيز فاصله مىگرفتند. به نظر مىرسد استقبال نكردن بيشتر حاكمان از اين مذهب، خود معلول ظرفيت پايين فقه حنبلى در پاسخگويى به نيازهاى جامعه و به ويژه برآوردن اهداف حكومتها بوده است؛ بنابراين تصلب اين مذهب بر احاديث و ناتوانى آن در استنباط احكام شرعى، به ويژه در مسائل مستحدثه و موضوعات جديد، و ضعف عالمانش در ارائه تصويرى قابل قبولتر از آن، از مهمترين علل كم اقبالى مردم وحاكمان به آن بوده است.

آراى كلامى. سخنانى از احمد بن حنبل نقل شده كه از پرداختن به علم كلام و مجالست با اهل كلام نهى كرده است (رجوع کنید به ابن جوزى 1409، ص 210؛ همو، 1368، ص 83؛ ابنقدامه، 1410، ص 41ـ42). از فحواى اين سخنان برمىآيد كه مراد او كلام عقلى بوده نه كلام نقلى؛ از اينرو او و اصحابش درباره موضوعات گوناگون كلامى نظر دادهاند كه شمارى از آنها با عقايد برخى از مذاهب ديگر، متفاوت است؛ از جمله: درباره ايمان، برخلاف جَهميه كه آن را منحصر در معرفت مىدانند هر چند همراه با عمل نباشد و برخلاف خوارج كه اَعمال را جزئى از ايمان و مرتكب گناه كبيره را كافر مىدانستند، حنبليان ايمان را قول و عمل مىدانند كه قابليت افزايش و نقصان دارد؛ بدين صورت كه نيكوكارى بر ايمان مىافزايد و گناهان از ايمان مىكاهند. به نظر احمدبن حنبل ارتكاب گناهان كبيره، فرد را از دايره ايمان خارج كرده ولى كافر نمىكند بلكه در جايگاهى ميان آن دو (دايره اسلام) قرار مىدهد؛ ديدگاهى نزديك به نظر معتزله، با اين تفاوت كه به اعتقاد معتزله كسانى كه گناهكار بميرند در دوزخ جاودان خواهند بود ولى به نظر ابنحنبل وضع آنها به اراده خداوند بستگى دارد، يا آنان را مىبخشد يا عذاب مىكند (رجوع کنید به ابنفرّاء، 1974، ص 189ـ190؛ ابنجوزى، 1409، ص 206؛ ابوزهره، ابنحنبل، ص 142ـ146؛ احمدى، ج 1، ص 63ـ133؛ نيز رجوع کنید به اسماء و احكام*؛ ايمان*).

در موضوع خلق قرآن و ماجراى محنت، حنبليان به مقابله با معتزله و قائلان به خلق قرآن پرداختند و معتقد به قِدَم قرآن شدند و در اين راه نزاعهاى فراوانى ميان آنان رخ داد و تعداد زيادى كشته شدند. احمدبن حنبل بهسبب پافشارى بر ديدگاه خود مبنى بر قديم بودن قرآن به زندان رفت (رجوع کنید به ابنبَطه، 1404، ص 184ـ187؛ ابنجوزى، 1409، ص 206ـ 209؛ احمدى، ج 1، ص187ـ252؛ نيز رجوع کنید به خلق قرآن*؛ محنت*).

درباره اسماء و صفات خداوند، حنبليان اسماى او را مانند خود او قديم و كسى را كه قائل به مخلوق بودن آنها باشد، كافر مىدانند و درباره صفات او معتقدند كه صفات ذات، قديم و صفات فعل حادثاند (ابنفراء، 1974، ص 44ـ46؛ نيز رجوع کنید به همو، 1410، ج 1، ص 41ـ269؛ ابنتيميه، 1408، ج 1، ص 60ـ 71؛ احمدى، ج 1، ص 270ـ282؛ اسماء و صفات*).

احمدبن حنبل و عالمان حنبلى مخالف سرسخت پيروان برخى از مكاتب كلامى و مذاهب فقهى، ازجمله معتزله، شيعه، جَهميه و قدَريه بودند و در رد عقايد آنها سخنان زيادى بر زبان راندند (رجوع کنید به ابنبطه، 1427، ج2، ص276ـ380؛ ابنجوزى، 1409، ص 211ـ214). مخالفت ابنحنبل با شيعه در سخنى منسوب به عبداللّهبن عمر ريشه داشت كه مطابق آن صحابه پيامبر در زمان حيات او همداستان شده بودند كه ابوبكر، عمر و عثمان برترين مسلمانان پس از پيامبرند (رجوع کنید به بخارى، ج 4، ص 203). از اين سخن اينگونه برداشت مىشد كه فقط اين سه تن مىتوانستهاند خلفاى مشروع پيامبر باشند. البته ابنحنبل بعدها نظر خود را تغيير داد و امام على عليهالسلام را نيز يكى از خلفاى راشدين به شمار آورد؛ ولى همواره بر اين نظر پاى مىفشرد كه هر يك از اين چهار خليفه از خليفه پس از خود برتر بوده است. بنابراين عثمان را برتر از حضرت على مىدانست و ديدگاه رايج ميان اهلسنّت را، مبنى بر برترى دادن صرفآ ابوبكر و عمر بر دو خليفه بعدى، نمىپذيرفت (رجوع کنید به مادلونگ، ص 24). با اينهمه، نقل شده كه او در پاسخ به سؤالى درباره جايگاه امام على و مقايسه او با سه خليفه ديگر، گفته است على از اهلبيت است كه هيچ كس را نمىتوان با آنان مقايسه كرد. همچنين از او نقل شده كه خلافت، على را تزيين نكرد بلكه على با خليفهشدن خلافت را تزيين كرد (رجوع کنید به ابنجوزى، 1409، ص217ـ220).

در مذهب حنبلى علاوه بر وجوب اطاعت از خلفاى راشدين*، كه دليل آن را صلاحيت و مشروعيت ذاتى آنها مىدانند، فرمانبردارى بىچون و چرا از خليفههاى بعدى مسلمانان نيز وظيفهاى شرعى به شمار رفته است، حتى اگر پرهيزگار و پاكدامن نباشند و ستمگرى كنند. اگر حاكم فرمان دهد كه شهروندانش از خدا پيروى نكنند، با اينكه نبايد فرمانش را گردن نهند، ولى مجاز نيستند عليه او به پا خيزند يا بيعت خود را بشكنند يا حتى در مشروعيت او ترديد كنند. رأى حنبليان در اين باب از نظر عمومى اهلسنّت، كه اعتبار خلافت از راه كسب قدرت و غلبه را تأييد مىكنند، فراتر رفته است (رجوع کنید به مادلونگ، ص 24ـ25؛ نيز رجوع کنید به ابن ابىيعلى، ج 1، ص 58).

اصول و منابع استنباط. فقه ابن حنبل از نوع فقه منصوص، و بر نص قرآن و احاديث استوار است. صبغه حديثى اين فقه، بسيار شاخص و فقاهت ابن حنبل نيز بيشتر مبتنى بر ظواهر احاديث است. فقيهان حنبلى، اصولى را كه زيربناى فقه آنهاست، در طول زمان استنباط و تبيين كردند (رجوع کنید به ابوزهره تاريخ المذاهبالاسلامية، ج 2، ص 356).

ابن قيم جوزيه (ج 1، ص 29ـ33) منابع استنباط احمدبن حنبل را، به ترتيب اعتبار و تقدم، پنج مورد برشمرده است : 1) نصوص (قرآن و حديث)؛
2) فتواهاى صحابه بدين معنا كه اگر حتى يك فتوا از يكى از صحابه وجود داشته باشد و كسى ديگر از صحابه، خلاف آن فتوا نداده باشد آن فتوا مبنا خواهد بود؛
3) در صورت اختلاف فتوا ميان صحابه، آن دسته از فتواها كه ابنحنبل آنها را به قرآن و سنّت نزديكتر يافته، مبناى فتوا قرار داده وگرنه بدون هيچ گزينشى فقط اختلاف را نقل كرده و نظر قطعى نداده است؛
4)حديث مُرسَل و ضعيف به شرط آنكه در مسئله مورد بحث، معارضى وجود نداشته باشد؛
5) قياس كه در نبود منابع پيشين، به هنگام ضرورت به كار گرفته شده است. برخى اين منابع را چهار منبع دانستهاند: كتاب، سنّت، قول صحابى و قياس (رجوع کنید به زلمى ص 59).

كتاب و سنّت نزد حنبليان، مانند ديگر مذاهب فقهى، براى استنباط احكام شرعى از منزلت اول برخوردار است. البته حنبليه تأكيد فراوان دارند كه به نصّ آن دو احتجاج كنند و از هرگونه تأويل يا برداشت مبتنى بر قياس يا تأملات عقلى از قرآن و احاديث بپرهيزند. آنها حتى از تأويل و تفسير اينگونه نصوص كه پيامبر در شب معراج، خدا را ديده است، يا اهل بهشت خدا را خواهند ديد به شدت پرهيز مىكنند (رجوع کنید به ابنفرّاء، 1410، ج 1، ص 110ـ114؛
همو، 1974، ص 217ـ218؛
ابنجوزى، 1409، ص 209ـ210). حنبليان سنّت فعلى را اگر مبتنى بر احاديث صحيح باشد از آنرو كه مبيّن و مفسر كتاب است همرتبه با قرآن مىدانند؛
بنابراين به نظر آنها در موارد تعارض ميان ظاهر قرآن و سنّت، نمىتوان سنّت را كنار نهاد و به ظاهر قرآن احتجاج كرد. نص قرآن، گرچه در اعتبار، مقدّم است در بيان احكام بر سنّت مقدّم نيست؛
زيرا حجيت سنّت از طريق كتاب اثبات شده و سنّت، تبيين كننده قرآن است بنابراين، اساسآ تعارضى ميان سنّت و قرآن قابل فرض نيست. حنبليان براى فهم قرآن، تفسير پيامبر (سنّت نبوى) را در رتبه اول مىدانند و پس از آن به تفسير صحابه مراجعه مىكنند. در معتبر دانستن و پذيرش تفسير تابعين دو قول از احمدبن حنبل نقل شده، كه نپذيرفتن آن نزد حنبليان ترجيح دارد (رجوع کنید به ابنتيميه، 1421، ج 8، جزء13، ص 15ـ16، 164ـ165؛
تركى، ص 101ـ105، 185ـ187، 193ـ197؛
على جمعه محمد، ص 194). درباره حجيت داشتن حديث مُرسَل*، آراى متفاوتى از پيشواى حنبليان نقل شده است؛
برخى او را قائل به حجيت، برخى او را قائل به عدم حجيت، و برخى نيز او را قائل به تفصيل مىدانند، بدين صورت كه فقط احاديث مرسَل سه قرن نخست را حجت دانسته است. هرچند ابنحنبل حديث مرسل را مىپذيرفت، اما بيش از شافعى در پذيرش آن تسامح نمىكرد و درصورتى آن را مىپذيرفت كه راوى آن ثقه بود يا يكى از محدّثان حديثشناس آن را صحيح دانسته بود (رجوع کنید به المسوّده، ص 250ـ256؛
ابنقيم جوزيه، ج 1، ص 31ـ32؛
نيز رجوع کنید به مرداوى، ج 5، ص 2136ـ 2152؛
زلمى، ص 343ـ344).

اجماع* نزد حنبليان حجيت دارد اما درجه اعتبار آن پس از كتاب و سنّت است و هيچ گاه اجماع را بر نصوص مقدّم نمىدارند. قولى به احمد بن حنبل در انكار حجيت اجماع نسبت داده شده كه حنبليان در دورههاى بعد به توجيه آن پرداختهاند (رجوع کنید به ابنقيم جوزيه، ج 1، ص 29ـ30؛
بدران، ص 278ـ285؛
تركى، ص 351ـ360).

حنبليان قياس* (يعنى جارى ساختن حكم منصوص بر موضوع ديگرى كه منصوص نيست به استناد علت جامع ميان آن دو) را نيز اصلى از اصول شريعت مىدانند كه مىتوان با آن استدلال كرد. آنچه از حنبليه درباره اجتناب از آن نقل شده، بر به كارگيرى قياس در تعارض با سنّت حمل شده است (تركى، ص 636ـ640). ابنقيم مفهوم قياس را بسيار گستردهتر از معناى مصطلح آن فرض كرده، از اينرو قياس به اين معناى عام خود شامل اصول ديگرى است كه مبناى استنباط حنبليان به شمار مىروند از جمله: تنقيح مناط، استصحاب، استحسان، سد ذرايع، مصالح مرسله و عرف (رجوع کنید به ابوزهره، تاريخ المذاهب الاسلامية، ج 2، ص361ـ366).

بيشتر حنبليان، تنقيح مناط* را نوعى قياس مىدانند و بر جواز عمل به آن اتفاق نظر دارند. فحوى الخطاب را قياس نمىشمارند و درباره قياس دانستن علتِ منصوصٌ عليها اختلافنظر دارند (رجوع کنید به ابنقدامه، 1417، ج 3، ص 803ـ805؛
تركى، ص 646ـ654). حنبليان اجراى قياس را در حدود، كفارات، بدال، مقدّرات و اسباب جايز مىدانند با اين شرط كه علت در آنها مشخص باشد (تركى، ص 661ـ663). البته آنها، مانند شافعيان و برخلاف حنفيان، روى آوردن به قياس را جز در هنگام ضرورت جايز نمىدانند و از استصحاب* بيشتر بهره مىبرند (ابوزهره، ابنحنبل، ص 335؛
براى انواع مقبول استصحاب نزد حنبليان رجوع کنید به ابنقيم جوزيه، ج 1، ص 339ـ341؛
ابوزهره، ابنحنبل، ص 341ـ342؛
براى نمونههايى از كاربرد استصحاب در فقه حنبلى رجوع کنید به همان، ص 339ـ341).

يكىديگر از اصول استنباط حنبليان متقدم، مصالح مرسله* است (امورى ناظر به مصالحى مانند حفظ دين و نظم اجتماعى جامعه كه هيچ دليلى ناظر به اعتبار يا عدم اعتبار آن در شرع نرسيده است) كه ابنقيم جوزيه از آنرو كه آن را يكى از انواع قياس صحيح مىدانسته در شمار منابع پنجگانه استنباط ابنحنبل ذكر نكرده است. مالكيان و حنبليان به اين امور بيشتر از حنفيان و شافعيان توجه داشتهاند. از ميان حنبليان، طوفى به افراط در كاربرد مصالح مرسله شهرت دارد (بدران، ص 293ـ 296؛
ابوزهره، ابنحنبل، ص 344ـ345؛
تركى، ص 471ـ493؛
براى نمونههايى از اختلاف آراى فقهى برخاسته از اختلاف در اين اصل رجوع کنید به زلمى، ص 488ـ493). به گفته ابوالبركات ابنتيميه (رجوع کنید به المسوّدة، ص 450)، اصوليان متأخر حنبلى، مبتنى كردن احكام بر مصالح مرسله را جايز ندانستهاند.

سدّ ذرايع* (حرمتِ استفاده از وسيلهاى كه در آن مصلحت هست براى رسيدن به آنچه در آن مفسدهاى وجود دارد، يا استفاده از وسيله مباح براى رسيدن به چيزى ممنوع مشتمل بر مفسده)، نيز نزد حنبليان به عنوان يكى از اصول استنباط پذيرفته شده است (ابوزهره، ابنحنبل، ص 364؛
زلمى، ص 518). ابنقيم جوزيه (ج 3، ص 136) وسيله (ذريعه) را به اعتبار نتايج بر چهار نوع دانسته است: اول، وسيلهاى كه اساسآ وضع آن براى رسيدن به مفسده است مانند شرب خمر كه مفسده آن مستى و تباهى عقل است؛
دوم، وسيلهاى كه در اصل براى امرى مباح وضع شده اما از آن براى رسيدن به مفسده استفاده مىشود، مانند بيعى كه به قصد ربا انجام شود؛
سوم، وسيلهاى كه در اصل براى مباح وضع شده و از انجام آن قصد مفسده هم نشده اما غالبآ به مفسده مىانجامد و مفسده آن بيش از مصلحت آن است، مانند زينت كردن زنى كه شوهرش درگذشته است؛
چهارم، وسيلهاى كه به مفسده مىانجامد ولى مصلحت آن بيش از مفسده است مانند نگاه كردن مرد به زنى كه قصد خواستگارى او را دارد. به نظر ابن قيم، نوع اول در شرع تحريم شده و به مباح بودن يا استحباب يا حتى وجوب نوع چهارم ــ به خاطر وجود مصلحت ــ حكم شده است. او (ج 3، ص 137ـ159) با ذكر نود و نه نمونه از نوع دوم يا سوم نتيجه گرفته كه شرع استفاده از آنها را حرام شمرده است. حنبليان، مانند ديگر مذاهب فقهى اهل سنّت استحسان* را نيز پذيرفته و آن را به عنوان يكى از منابع تشريع، البته در گستره محدودتر، به كار بردهاند (رجوع کنید به زلمى، ص 471ـ472).

عرف در مذهب حنبلى جايگاه ويژهاى دارد و در تشخيص موضوعات بهويژه در باب معاملات از آن استفاده شده است (تركى، ص 593). به گفته ابن قيم جوزيه (ج 3، ص 78) مفتى نبايد به هنگام پاسخ به مسئلهاى فقهى بر اساس عرف شهر خويش فتوا دهد بلكه بايد از عرف شهر سؤالكننده آگاه شود و در مقام فتوا آن را لحاظ كند. به نظر او فتوا دادن بر اساس آنچه در كتابها آمده، بدون شناخت عرف مردم، گمراهى در دين است (نيز رجوع کنید به ابوزهره، ابنحنبل، ص 412ـ414؛
عرف*).

برخى ويژگيهاى فقه حنبلى. از آنجا كه احمد بن حنبل و پيروان او بيشتر، اهل حديث و اثر بودهاند تا اهل قياس و رأى، آنان را فقهاءالمحدّثين دانستهاند نه فقهاى مطلق؛
زيرا آنها حتى حديث مرسل و ضعيف را، اگر سندش نزدشان معتبر باشد و معارضى نداشته باشد، بر قياس و رأى مقدّم داشتهاند (محمد يوسف موسى، ص 168). مثلا ابننديم (ص 285) ابنحنبل را در رديف فقهاءالمحدّثين آورده و ابنعبدالبرّ در الانتقاء فى فضائل الائمة الفقهاء و طبرى در اختلاف الفقهاء از او و اصحابش در رديف فقيهان هيچ يادى نكردهاند (رجوع کنید به محمد يوسف موسى، ص 168، پانويس 2).

احمدبن حنبل براساس احاديث، اخبار و فتاواى صحابه فتوا مى داد و براى تأييد فتواى خود به گفتههاى تابعين يا فقهاى بزرگى مانند مالكبن انس، شافعى و اوزاعى مراجعه مىكرد. احمدبن حنبل، برخلاف ابوحنيفه* (80ـ150)، از تفريع مباحث فقهى كه در بردارنده فرضهاى گوناگون و گاه بىمصداق بود (اصطلاحآ فقه تفريعى و تقديرى) دورى مىجست. او در پى آن نبود تا حكم رخدادى را بيابد كه هنوز پيش نيامده است، بلكه فقط درباره آنچه عملا رخ داده بود (نوازل) فتوا مىداد (ابوزهره، ابنحنبل، ص 409؛
زلمى، ص 61؛
نيز رجوع کنید به ابنقيم جوزيه، ج 4، ص 221ـ222)؛
از اينرو بيشتر در قالب پاسخ به سؤالات و استفتائات، كه حكم واقعهاى را از او مىپرسيدند نظر خود را مىگفته است، بىآنكه متعرض بحث فقهى شود و باب تفريع را بگشايد؛
و به همين دليل فقاهت او مورد ترديد برخى قرار گرفته است (رجوع کنید به ابوزهره، ابنحنبل، ص 409ـ414).

ابنحنبل حتى به فتواهاى پيشين خود مقيد نبوده و در بسيارى از موارد در پاسخ به استفتائات گوناگون درباره يك مسئله، دو يا چند رأى يا حديث متفاوت از او نقل شده است. در اينباره چند نظر يا تحليل وجود دارد؛
ازجمله: 1) ابنحنبل فتواى پيشين خود را به ياد نداشته و چون آراى فقهىاش را نمىنوشته به آنها دسترسى نيز نداشته است؛
2) او به سبب پرهيزگارى و دورى جستن از بدعت، گاه پس از بيان يك فتوا، به حديثى ناسازگار با آن فتوا بر مىخورد و از نظر خود بر مىگشت در حالى كه ناقلين آراى او از اين تغيير رأى، بىخبر بودند و هر دو رأى را به او نسبت مىدادند. او بهترين ويژگى شافعى را اين مىدانست كه اگر حديثى مىشنيد كه تا آن زمان به آن برنخورده بود گفته خود را وامىگذاشت و بدان عمل مىكرد (رجوع کنید به زلمى، ص 353)، از اينرو به پيروان خود سفارش كرده كه اگر درباره موضوعى فقهى از گذشتگان اثرى نبود به قول شافعى فتوا دهيد (رجوع کنید به نووى، ج 1، ص 79)؛
3) او در صورت اختلاف رأى دو يا چند صحابى و دست نيافتن به حديثى كه موجب ترجيح يكى از آن آرا شود، همه اقوال را نقل مىكرده و بدين ترتيب اين منقولات آراى او تلقى مىشده است. اين تعدد و تنوع آرا، پس از احمدبن حنبل نزد حنبليان جلوه بيشترى يافت. شاگردان و اصحاب او درباره بسيارى از آراى او با يكديگر اختلاف داشتهاند و درنتيجه، آراى متفاوتى درباره يك مسئله از آنان نقل شده است (ابوزهره، ابنحنبل، ص 219ـ220، 414؛
زلمى، ص 60).

دو اصل مهم مبناى فقه حنبلى قرار گرفت و آن اينكه اصل در عبادات بطلان است مگر آنكه دليلى بر صحت آن وجود داشته باشد و اصل در معاملات و عقود، صحت است مگر آنكه دليلى بر تحريم و بطلان آن باشد. دليل احمدبن حنبل براى اصل اول اين بود كه عبادت خداوند تنها براساس آنچه كه از طريق پيامبرانش تشريع كرده ممكن است و دليل او براى اصل دوم اين بود كه معاملات از حقوق بندگان است و حقوق آنها به خود آنها واگذار شده مگر آنجا كه تحريمى ذكر شده باشد (ابنقيم جوزيه، ج 1، ص 344ـ345). ادامه مقاله و فهرست منابع آن را در بخش دوم بخوانید.

اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6600
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست