بختیاری (1) ، منطقه ای در جنوب غربی ایران در امتداد کوههای زاگرس (زاگرس میانی ) با وسعت تقریبی 900 ، 39 کیلومتر مربع . این منطقه مشتمل است بر شهرستانهای داران و فریدونشهر (در استان اصفهان )؛ الیگودرز (در استان لرستان )؛ دزفول ، اندیمشک ، مسجد سلیمان ، ایذه و شوشتر (در استان خوزستان )؛ و بروجن و لُردِگان و فارسان (در استان چهارمحال و بختیاری ) که محل سکونت ایل بختیاری است .

منطقة بختیاری به دوقسمت قشلاقی و ییلاقی تقسیم می شود. قسمت قشلاقی شهرستانهای ایذه ، دزفول ، اندیمشک ، مسجد سلیمان و شوشتر، و قسمت ییلاقی شهرستانهای فارسان ، بروجن ، لردگان ، الیگودرز، داران و فریدونشهر را در برمی گیرد.

کوههای بختیاری واقع در بخش مرکزی رشته کوههای زاگرس ، مرتفعترین کوهها در سرتاسر رشته کوههای زاگرس است . برخی از ستیغهای آن ، که چند کیلومتر امتداد دارد، از 600 ، 3 متر بلندتر است وارتفاع بعضی از قله هایش به 200 ، 4 متر می رسد. زردکوه ، با ارتفاع 548 ، 4 متر، بلندترین قلة زاگرس است . کوههای بختیاری بیش از دیگر کوههای زاگرس چین خوردگی دارد و ازینرو، عوارض آنها در میان کوههای ایران از همه متمایزتر است . گردنه های پی درپی شمال و شمال غرب به جنوب و جنوب شرق و درّه های ژرف با تنگهای عرضی بیشمار متصل به یکدیگر ممیزة این کوههاست ( ایرانیکا ، ذیل Mountains" â ¦ r ¦ a â ¦ ("Bakt .

منطقة بختیاری شامل دشتهایی است که مهمترین آنها عبارت اند از: لالی با 073 ، 1 کیلومترمربع ، اَندیکا با 480 ، 2، خان میرزا در شرق لردگان با 600 ، 1، لار در شمال بروجن با 600، فرادُنبه در شمال بروجن با 600، کیار در شمال اردل با 300، میزدَج در جونقان با 250، لردگان با 250 و فلاورد با 150 کیلومتر مربع . رودهای کارون * ، زاینده رود * ، دز، جونقان ، شلمزار، سبزکوه ، لردگان ، خرسان ، چله خانه ، زرد، تلخ و مال آقا در این منطقه جریان دارد.

از نظر اقلیمی ، منطقة بختیاری آب وهوایی متفاوت دارد: در قسمت ییلاقی زمستانها بسیار سرد و تابستانها معتدل است . ارتفاعاتی با بیش از دوهزارمتر، موجب می شود که در بیشتر نقاط آن ، از اواسط پاییز تا فروردین ، برف ببارد. از اواخر اردیبهشت هوا روبه اعتدال می گذارد و تا اواسط مرداد رو به گرمی می رود. گرمترین ماهها تیر و مرداد، و پربارانترین ماهها اردیبهشت و آبان در قسمتهای کم ارتفاع (مانند دشتهای چغاخور و گندمان )، و اردیبهشت در درّه های زردکوه و دوپُلان است . نقاط مرتفع ، مانند چلگرد و دامنه های زردکوه ، باران کمتری دارد و بیشترین میزان آن در دهة اول مهرماه است . شهرکرد، که در ارتفاع 066 ، 2 متری از سطح دریای آزاد قرار دارد، در 1370 ش ، جمعاً 122 روز یخبندان داشته است . میزان بارندگی سالانة آن در این سال 491 میلیمتر، و معدل بارندگی آن میان سالهای 1340ـ 1369 ش ، حدود 243 میلیمتر، حداکثر دمای آن 6ر38 و حداقل آن 4ر23 درجه سانتیگراد زیرصفر بوده است . قسمت قشلاقی ، مناطق کوهستانی شمال و شرق خوزستان ، دارای زمستانهای معتدل و تابستانهای گرم و طاقت فرساست . در این قسمت به سبب عوارض زمین ، بارندگی بیشتر و پراکندگی آن مناسبتر است . اهواز که تقریباً در مرکز دشت خوزستان قرار گرفته در 1370 ش ، حدود 292 میلیمتر بارندگی داشته در حالی که میزان بارندگی در دزفول ، به عنوان شاخص منطقة قشلاقی ، حدود 3ر405 میلیمتر بوده است . در فاصلة سالهای 1340ـ1366 ش ، معدل حداکثر دما در این شهر حدود 6ر53 و حداقل 5ر9 درجة سانتیگراد زیر صفر بوده است .

عوارض زمین و آب وهوا، پوشش گیاهی متفاوتی در منطقة بختیاری به وجود آورده است . در قسمت ییلاقی از شمال شرقی به جنوب غرب بر تراکم پوشش گیاهی افزوده می شود. قسمت اعظم شمال شرق این منطقه ، مشرق درة زاینده رود، تپه های آهکی بدون پوشش گیاهی است . شمال کوههای مغرب زاینده رود و بیشتر دشت لار و دامنه های کوههای جهان بین ، خالی از جنگل و بوته های دایمی است ، ولی دامنه های میانی و کم شیب آن در بهار از بوته های کوتاه زُوله ، کنگر موچو، گَون و شِنگ پوشیده می شود. هرقدر از این منطقه به سمت مغرب برویم ، رشد گیاهان بیشتر است ، به طوری که در تنگ گزی ، چلگرد، میزدج ، دامنه های پیشکوههای زردکوه ، بخش حومة بروجن ، گندمان و درة زردکوه مراتع جنگلی گسترش یافته و در چلگرد، شوراب ، اردل ، شهریاری ، کوه سفید، لاغرک ، کوه گیلاس و اطراف تونل کوهرنگ ، علاوه برنباتات علوفه ای ، درختچه های متراکم گون دیده می شود که زنبورداران و تهیه کنندگان شیرة کتیرا از آنها بهره برداری می کنند. در مغرب و جنوب غربی قسمت ییلاقی ، نواحی لردگان و خان میرزا و فلاورد و جنوب بازفت ، جنگلهای تُنُک وسیعی وجود دارد که اغلب از درختان بلوط و به میزان کمتر از انواع زبان گنجشک ، پستة وحشی ، زالزالک ، انجیر وحشی ، مَحْلَب ، بِن و کُلْخونْگ پوشیده شده است . در شمال و مشرق قسمت قشلاقی ، جنگلهای تقریباً انبوهی وجود دارد. درختان و درختچه های جنگلی این منطقه انواع بلوط غرب (بَرودار)، داغداغان ، نارون جنگلی ، کَیْکُم ، زالزالک ، بادام وحشی ، وَلیک ، اَرژن ، بَنِه ، چنار، کلخونگ و انگور وحشی است .

از دیرباز ارتباط میان قسمتهای ییلاقی و قشلاقی این منطقه از طریق ایلراهها بوده است . در 1317/1899، با ساخته شدن راه لینچ نفوذ به کوههای بختیاری میسر شد. از آن پس این منطقه بار دیگر به صورت یکی از معابر عمده میان مرکز و جنوب غربی ایران ، بویژه خوزستان ، درآمده است . توسعة شبکة راههای اصلی در خوزستان و چهارمحال ، اصفهان را از طریق منطقة بختیاری ، با کوتاهترین راه ، به استان خوزستان متصل کرده است ( رجوع کنید به چهار محال و بختیاری ، استان ). بخشی از راه آهن سرتاسری نیز از میان درّه های کوههای بختیاری می گذرد. شهرهایی مانند الیگودرز و ازنا با ساخته شدن راههای شوسه و راه آهن رونق یافته است ( ایرانیکا ، همانجا).

در 1365 ش ، جمعیت منطقة بختیاری حدود 000 ، 627 ، 1 تن بوده است که 000 ، 235 تن آن کوچ نشین ، 000 ، 598 تن شهرنشین و 000 ، 794 تن روستانشین بوده اند.

---

منابع :
(1) محمدعلی امام شوشتری ، تاریخ جغرافیائی خوزستان ، تهران 1331 ش ؛
(2) دیترامان ، بختیاریها: عشایر کوه نشین ایرانی در پویه تاریخ ، ترجمة محسن محسنیان ، مشهد 1367 ش ؛
(3) بهرام امیراحمدی ، بررسی جمعیت ، اشتغال ، ابزارکار در ایل بختیاری (زیرچاپ )؛
(4) سازمان برنامه و بودجه . دفتر برنامه ریزی استان خوزستان ، ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی عشایر کوچگر استان خوزستان ، اهواز 1355 ش ؛
(5) سازمان برنامه و بودجه . معاونت اموراستانها. دفتر مطالعات ناحیه ای ، برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان چهارمحال و بختیاری ، ج 1، تهران 1355 ش ؛
(6) مرکز آمار ایران ، برآورد مساحت دهستانهای کشور در سال 1365 ، تهران 1366 ش ؛
(7) همو، سالنامة آماری کشور 1370 ، تهران 1371 ش ؛
(8) همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور ، تهران 1368 ش ؛
(9) همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی ایل بختیاری ، تهران 1368 ش ؛
(10) همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1366: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1367 ش ؛
(11) همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365: نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1366 ش ؛


(12) Encyclopaedia Iranica, s.v. "Bakt ¦ â a ¦ r ¦ â Mountains" (by E. Ehlers).

/ بهرام امیراحمدی /