حنّانه، مرتضى ، حنّانه، مرتضى، آهنگساز، نوازنده، رهبر اركستر و پژوهشگر موسيقى. وى در 1301ش، در تهران متولد شد. پدرش، محمد حنانه ملقب به مدير (مؤسس و مدير مدرسه ثروت)، به اجبار وى را به هنرستان عالى موسيقى فرستاد. حنانه زيرنظر رودولف اوربانتس (تكنواز و رئيس اركستر سمفونيك هنرستان و از استادان اعزامى از پراگ)، نوازندگى و نوشتن جملات موسيقى براى سازهاى بادى را فراگرفت. در 1320ش، استادان پراگى ايران را ترك كردند و نظام آموزشى هنرستان دستخوش تغييراتى شد (حنّانه، ص 177؛ زاهدى، ص 82ـ91)، اما حنانه همزمان با تحصيل در هنرستان، بهطور خصوصى به آموختن موسيقى به ويژه كمپوزيسيون نزد پرويز محمود (متوفى 1373ش) روى آورد. وى در 1321ش، از هنرستان عالى موسيقى ديپلم گرفت (زاهدى، ص 85، 101). يك سال بعد، او و چند نفر از دوستانش به يارى پرويز محمود اركستر سمفونيك تهران را تأسيس كردند. وى پس از محمود و روبيك گريگوريان (متوفى 1371ش)، سومين رهبر اين اركستر از 1331 تا 1333ش بود (همان، ص100ـ101، 109، 115ـ116؛ نيز رجوع کنید به حسنى، ج 2، ص 227). در 1333ش، بهسبب ساختن قطعه «سوئيت شهر مرجان»، ويژه هزاره حكيم ابنسينا، از طريق انريكو چرولّى (سفير ايتاليا) موفق به دريافت بورس تحصيلى شد و از اين تاريخ، به مدت پنج سال در انستيتوى موسيقى مذهبى مقدّس در واتيكان، نزد مايسترو كاردوتچى به تحصيل آهنگسازى پرداخت و پس از آن نيز مطالعات خود را تا 1340ش، در زمينه موسيقى مذهبى ايتاليا در آن كشور ادامه داد (زاهدى، ص 119ـ121؛ ملّاح، ص 595).

بعد از بازگشت به ايران، از 1343ش همكارى خود را با راديو ايران آغاز كرد و اركستر سمفونيك فارابى را پىريخت و چندى بعد به عضويت شوراى عالى موسيقى راديو درآمد (ملّاح؛ حنّانه، همانجاها). در 1344ش حنانه، از طرف راديو ايران، در تريبون بينالمللى آهنگسازان در يونسكو (پاريس) شركت كرد و در جلسه مخصوص موسيقى شرق، آرياى شيطان را براى حاضران پخش كرد. اين قطعهها بعداً از راديوهاى ايرلند و سويس نيز پخش شدند (حنّانه، ص 177ـ178). وى در اولين جشن هنر شيراز (1346ش)، پس از اجراى اثرى از خود، موفق به اخذ جايزه گراند مانسيون اسپسيال شد. در دومين جشن هنر شيراز (1347ش) قطعه او به نام كاپريس براى پيانو و اركستر سمفونيك، به رهبرى فرهاد مشكات و با پيانوى لوست مارتيروسيان، اجرا شد. حنانه در 1350ش جايزه بهترين موسيقى متن فيلم را براى فيلم فرار از تله گرفت. در 1348 و 1349ش، وى در تلويزيون ايران، سرپرستى و اجراى سلسله برنامههايى درباره تئورى موسيقى ايرانى برعهده گرفت (زاهدى، ص 277؛ ملّاح، همانجا). او در 1353 ش، براى تحقيق درباره موسيقى قديم تركى و ايرانى به تركيه سفركرد (زاهدى، همانجا) و تا پايان عمر (24 مهر 1368) به فعاليت و تحقيق درباره موسيقى ايران ادامه داد.

برخى از مهمترين آثار حنانه عبارتاند از: اوراتو ريو، براى كر و سُلوها و اركستر؛ صبر و ظفر، براى اركستر مجلسى با پيانو و هارپ؛ ترجمه جلد اول كتاب اركستراسيون تأليف شارل كوكلن؛ تفسيرِ مقاصدالالحانِ عبدالقادر مراغى (چاپ نشده)؛ و تأليف كتاب گامهاى گمشده (ملّاح، ص 596).

نظريه مرتضى حنانه در موسيقى نوين ايرانى، «هارمونى زوج» است. وى با اين نظريه در جهت اركستره كردن موسيقى ايرانى تلاش مىكرد و معتقد بود هارمونى زوج، با در برداشتن حالات گوناگون موسيقى ايرانى، مىتواند به خوبى جوابگوى نياز اين موسيقى چند صدايى باشد. با اين حال وى هيچگاه به تشريح دقيق اين نظريه نپرداخت و نحوه كاربرد آن در موسيقى ايرانى و نظام محاسبه آكوردها و تسلسل آنها را توصيف نكرد (روشنروان، ص 49). وجه تمايز موسيقى حنانه با آثار ديگر آهنگسازان ايرانى، نوع صدا دهندگى آن در اركستر است كه درباره قرابت و تأثير صوتى آن در موسيقى ايرانى، نظريات متفاوتى بيان شده است (همان، ص 62ـ63).

ديگر وجه تمايز موسيقى حنانه، بيشتر به هارمونيهاى او و سازآرايى (اركستراسيون)هاى او مربوط است تا فرازهاى ملوديك يا چگونگى تلفيق شعر و موسيقى. قطعاتى كه وى ساخته بيشتر سازى است تا آوازى. وى به پيروى از استادش، پرويز محمود، به رنگآميزى و جلوههاى ويژه اركسترى بسيار توجه داشت، اما به استفاده از سازهاى ايرانى و فواصل و پردههاى موسيقى سنّتى (و نيز زيورها و زينتهاى نغمگى خاص موسيقى ايران) چندان علاقهاى نداشت (درويشى، ص 99ـ100). او افزون بر گرايش به ساخت موسيقى فيلم و نوشتن موسيقى سمفونيك، براى ترانههاى ايرانى و موسيقى مجلسى نيز ملودى مىساخت (همان، ص 99). مرتضى حنانه از اولين كسانى است كه ساختن موسيقى فيلم را در قالب كار حرفهاى در ايران آغاز كرد (رجوع کنید به زاهدى، ص 191ـ213؛ نورى، ص 107ـ111). موسيقى متن براى فيلمهاى كاكو (1349ش)، صمد و فولادزره (1350ش)، جعفرخان از فرنگ برگشته (1365ش) و مجموعه تلويزيونى هزاردستان (1359ـ 1366ش) و چند مستند از ابراهيم گلستان از كارهاى حنانه است (زاهدى، همانجا). او از اولين كسانى بود كه دوبله فيلمهاى خارجى را در ايران به راه انداختند. وى از اوان تحصيل در ايتاليا نيز در فيلمهاى كمدى كه به فارسى دوبله مىشد، به جاى «توتو» (كمدين ايتاليايى) حرف مىزد (شمسايى، ص 181).

---

منابع:
(1) سعدى حسنى، تاريخ موسيقى، (تهران) 1336ش؛
(2) مرتضى حنّانه، گامهاى گمشده، تهران 1367ش؛
(3) محمدرضا درويشى، «حنانه، موسيقى و... چند حاشيه»، در يادنامه مرتضى حنانه: مجموعه مقالات، به كوشش شهين حنانه، تهران: نشر قطره، 1369ش؛
(4) كامبير روشنروان، «حنانه و هارمونى زوج»، در همان؛
(5) تورج زاهدى، ... به رهبرى مرتضى حنانه، (تهران) 1369ش؛
(6) منوچهر شمسايى، «يك خاطره»، در يادنامه مرتضى حنانه، همان؛
(7) حسينعلى ملّاح، «مرتضى حنانه»، آينده، سال 16، ش 5ـ8 (مرداد ـ آبان 1369)؛
(8) محمد نورى، «حنانه و موسيقى فيلم»، در يادنامه مرتضى حنانه، همان.

/ سيدعليرضا ميرعلى نقى /