نابلسی، عبدالغنی ، صوفی، شاعر و سیاح مشهور قرن دوازدهم.

عبدالغنی ¬بن اسماعیل¬ بن عبدالغنی¬ بن اسماعیل کنانی مقدسی دمشقی، مشهور به ابن¬نابلسی، در 1050 در دمشق به دنیا آمد. وی حنفی مذهب بود(نابلسی،2002، ج 1، ص 5؛ مرادی،ج3،ص31). اجدادش از خاندان بنی جماعه در بیت المقدس بودند و سپس به نابلس نقل مکان کردند. نسب ایشان به عمر خطاب می رسید(نابلسی، حلة الذهب...، مقدمۀ منجد، ص7). جد وی،عبدالغنی¬بن اسماعیل نابلسی، از علما و فضلای مشهور زمان خود بود که در 1032 درگذشت(همو،1986،ص11). وی بر جامع الصغیر سیوطی، تفسیر نوشته است (همو،

اسماعیل، پدر عبدالغنی، در 1070 در دمشق متولد شد و با آنکه اجداد وی از فقهای شافعی بودند، به مذهب حنفی گرایید. وی عالم، فقیه، و شاعری برجسته بود و در جامع اموی و مدارس دمشق تدریس می کرد و مسند قضاوت شهر صیدا نیز به وی اعطا شده بود. او اشعار و تصانیف متعددی دارد(همو، 1986، ص7ـ 8 ؛ همو، حلة الذهب... ،همانجا). وی در دمشق وفات یافت و در مقبرۀ خانوادگی¬اش در باب الصغیر، نزدیک مسجد جامع جراح، دفن شد(محبی، ج1،ص410؛ نابلسی،1411،مقدمۀعلبی، ص6؛ برای شرح حال و آثار و اشعار وی رجوع کنید به محبی،ج1، ص408ـ410؛ ابن شاشو، ص63ـ67).

نابلسی در نه سالگی قرآن کریم را از حفظ كرد (احمد عطا، ص 97) و سپس به فراگیری علوم دینی و لغوی پرداخت. وی افزون بر بهره گیری از تعالیم پدرش، نزد استادان و مشایخ متعددی تحصیل علم کرد که برخی از آنان عبارت اند از: نجم¬الدین محمد بن بدرالدین محمد غُزی، مؤلف الکواکب السائرة فی اعیان المئة العاشرة؛ احمد بن محمد قلعی حمصی دمشقی حنفی، استاد وی درفقه و اصول؛ عبدالباقی¬ بن عبدالباقی حنبلی دمشقی و محمدبن کمال¬الدین حنفی( مشهور به ابن¬حمزه، نقیب الاشراف دمشق )، استادان او در حدیث؛ و محمود کردی دمشقی، استاد او در صرف و نحو و معانی و بیان (مرادی، ج 3، ص 31؛ احمد عطا، ص 107 – 111).

هنگامی که عبدالغنی به بیست سالگی رسید، به تألیف و تدریس در جامع اموی پرداخت. در 1075 به قسطنطنیه(استانبول) سفر کرد و در آنجا با عبدالرزاق گیلانی، نوۀ عبدالقادر گیلانی ، دیدار كرد و از طریق او به طریقت قادریه پیوست و «تاج قادری» و شمشیر اجدادی عبدالرزاق را از وی دریافت کرد. پس از بازگشت به دمشق، در مکانی مقابل قبر یحیی بن زکریا، به تدریس علوم گوناگون و آثار کسانی چون سیوطی و ابن عربی پرداخت. در 1087، به واسطۀ حضور ابوسعید بلخی نقشبندی در دمشق، به طریقت نقشبندیه پیوست و خرقه و عکّاز(عصا) این طریقت را از وی دریافت کرد و به سفارش وی، بر رسالۀ منسوب به تاج الدین نقشبندی، شرحی به نام مفتاح المعیه نوشت(مرادی،ج3،ص31؛ احمد عطا،ص126).

عبدالغنی پس از رسیدن به چهل سالگی، هفت سال را در عزلت، ریاضت و مطالعۀ آثار ابن عربی، ابن سبعین و عفیف الدین تلمسانی سپری کرد و در اثنای این خلوت، بواطن القرآن و مواطن الفرقان را در پنج هزار بیت سرود( نابلسی، حلة الذهب...،مقدمۀمنجد،ص12؛ د.اسلام، ذیل «عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی»).

نابلسی پس از ترک خلوت، سیاحت در پیش گرفت و به لبنان، بیت المقدس، مصر، شام و حجاز سفر کرد.حاصل آنها چهار سفرنامه است که همگی به چاپ رسیده اند(نابلسی، همان، مقدمۀ منجد،ص16ـ17، 27؛ رجوع کنید به ادامۀ مقاله). سپس به دمشق بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند و به تدریس مشغول شد و در 1013 نیز به مقام افتا در مذهب حنفی دست یافت(نابلسی،همان، مقدمۀ منجد، ص17؛ قس احمد عطا، ص99، که مقام افتای وی را در 1113 ذکر کرده است).

نابلسی در 1143 در دمشق درگذشت و در صالحیه، در قبه ای که در 1126 ساخته شده بود، به خاک سپرده شد. مصطفی نابلسی، یکی از نوادگانش، در کنار مقبرۀ وی مسجد جامعی بنا نمود که در 1410 تجدید بنا، و در آن مدرسه ای نیز برای تعلیم وحفظ قرآن ساخته شد و یکی دیگر از نوادگان نابلسی، به نام راتب نابلسی ،در آنجا به تدریس پرداخت(مرادی، ج 3، ص 37 ـ 38؛ نابلسی،1411، مقدمۀ علبی، ص7). عبدالقادر و ابراهیم، دو نوادۀ دیگر نابلسی ، از مشایخ اجازۀ محمد امین ابن¬عابدین* بودند(محمد امین ابن¬عابدین، ج 1، ص 5).

نابلسی شاگردان بسیاری داشت که مهمترین آنان عبارت اند از:محمدامین¬بن فضل¬الله محبی دمشقی حنفی، مؤلف بیش از بیست اثر، از جمله خلاصة الأثر فی أعیان القرن الحادی عشر (محبی، ج 3، ص 388؛ سرکیس، ج 2، س 1620 – 1621)؛ محمدبن ابراهیم دِکدِکجی (نابلسی، حلة الذهب...، مقدمۀ منجد، ص 19؛ احمد عطا، ص 386)؛ مصطفى¬ عُمَری ،مشهور به ابن¬عبدالهادی، ادیب و شاعر که از عبدالغنی نابلسی در نحو و معانی و بیان اجازه داشت (کحاله، ج 12، ص 260)؛ محمدبن ابی بكر مرعشی، صوفی حنفی، مشهور به ساجَقلی/سچاقلى زاده، مؤلف حدود سی اثر ، از جمله ترتیب العلوم، تسهیل الفرائض و جامع الكنوز (بغدادی، هدیه...، ج 2، س 322 – 323؛ زرکلی، ج 6، ص 60)؛ مرتضی دمشقی، مشهور به امیر كردی، ادیب و صوفی و مؤلف تهذیب الأطوار فی عجائب الأمصار (کحاله، ج 12، ص 216 – 217)؛ صفى¬الدین موسى¬بن جلال¬الدین على مولوی رومی، مشهور به صفی دده، متولی خانقاه مولویه در قسطنطنیه، که تفسیر و حدیث را از نابلسی فرا گرفت (بغدادی، همان، ج 2، س 482)؛ اسماعیل¬بن محمد عجلونی ، مؤلف کشف الخفاء(ج 1، ص 128، 138)؛ عبدالرحمن¬ بن محمد بهلول نحلاوی شافعی دمشقی، ادیب و شاعر، که قصیده¬ای در رثای استادش عبدالغنی نابلسی سروده است (کحاله، ج 5، ص 185)؛ شمس¬الدین محمدبن عبدالرحمن غزی ، داماد نابلسی، مفتی شافعیان دمشق و مؤلف دیوان الاسلام فی التاریخ (بغدادی،همان، ج 2، س 329؛ نابلسی، همانجا)؛ شمس¬الدین محمدبن احمد سفارینی نابلسی حنبلی ،مؤلف حدود سی اثر (جبرتی، ج 1، ص 468 – 470؛ سرکیس، ج 1، س 1028)؛ عبدالوهاب¬بن مصطفى دمشقی حنفی، مشهور به دَكدَكى، مؤلف رفع المشكلات عن حكم إباحة سماع الآلات (بغدادی،همان، ج 1، س 643). فرزند نابلسی، به نام اسماعیل (متوفی 1163)، نیز در شمار شاگردان زبدۀ پدرش یاد شده است (نابلسی، نعم السوابغ... ، مقدمۀ بكداش، ص17 ؛ برای فهرست بیش از 140 شاگرد وی، رجوع کنید به احمد عطا، ص 386 ـ 390 ؛ نابلسی، حله الذهب...، مقدمه منجد، ص 19 – 24).

از نابلسی آثار بسیاری بر جای مانده، چنانکه نبهانی (1411، ج 2، ص 194 ـ 195) بیشتر کرامات وی را کثرت تألیفاتش در جمیع فنون ذکر کرده است. مهمترین آثار وی در تصوف، شعر و سفرنامه نگاری است(د.اسلام، ذیل مادّه).

در تصوف، بیشتر تلاش او شرح و دفاع از آرای ابن عربی بوده است. البته درباره اینکه وی به عمق آرای ابن عربی پی برده است یا خیر، اختلاف نظر وجود دارد(رجوع کنید به سیریه، ص 19ـ20). مهمترین آثار وی درموضوع تصوف عبارت اند از:

ـ جواهر النصوص فی حل كلمات الفصوص، که شرحی مختصر بر فصوص الحکم ابن-عربی است (نابلسی، جواهر...، ج 1، ص 35؛ همو، 1986، ص 16).

ـ ایضاح المقصود من معنی وحدة الوجود، که آن را در توضیح وحدت وجود و عبارت مشهور صوفیه، « لا شیء مع الله تعالی موجود»، تألیف نموده (نابلسی، 1423، ص 55 – 56) و محمد¬بن عمر بن عبدالجلیل بغدادی دمشقی حنفی قادری (متوفی 1194) بر آن حاشیه نوشته است (رجوع کنید به آلوسی، ج 16، ص 227؛ بغدادی، ایضاح...، ج 1، س 158).

ـ الرد المتین على مُنتَقص العارف محیی الدین، که در دفاع از عقاید و افکار ابن¬عربی است (نابلسی، 1986، ص 16).

ـ كشف السر الغامض، در شرح دیوان ابن فارض، که شامل شرح دیباچه نیز هست (همو، 1972، ج 1، ص 12، 15). از شروحی که نابلسی بر اشعار ابن فارض دارد، جورج آگوست والین (متوفی 1268 / 1852)، مستشرق فنلاندی، شرح وی را بر حائیه ابن فارض، همراه با ترجمۀ لاتینی آن، در هلسینکی به چاپ رسانده است (زرکلی، ج 2، ص 146 – 147).

ـ جمع الأسرار فی منع الأشرار عن الطعن فی الصوفیة الأخیار. او در این کتاب، توسل به انبیا علیهم السلام ، اولیا، علما و صالحان را جایز دانسته است، حتی اگر از دنیا رفته باشند (بغدادی، همان، ج 1، س 366؛ نبهانی، 1403، ص 141 – 142).

ـ الصراط السوى، در شرح سه دیباچۀ دفتراول، سوم و چهارم مثنوی معنوی (نابلسی، 2009، مقدمۀ بكری ، ص 17 – 19؛ بغدادی، همان، ج 2، س 66).

ـ العقود الؤلؤیة فی طریق الساده المولویه، در دفاع از آداب و رسوم طریقۀ مولویه ،مانند سماع و غنا (نابلسی، همان، مقدمه بكری، ص 20 – 21).

ـ مسائل فی التوحید والتصوف. وی در این رساله 47 سؤال دربارۀ توحید و تصوف مطرح نموده و به آنها پاسخ گفته است. این اثر در ذیل ایضاح المقصود من معنی الوحده الوجود به چاپ رسیده است (رجوع کنید به نابلسی، 1423، 75 – 141).

ـ القول المتین فی بیان توحید العارفین، مشهور به نخبه المسأله، که شرح رسالۀ التحفة المرسلة فی علم حقیقه الشریعة المحمدیه، از محمدبن فضل¬الله هندی صوفی (متوفی 1029)است، در بیان توحید عارفان و وحدت وجود (نابلسی، قول المتین...، ص 3).

از نابلسی اشعار متعددی در حدود چهار دیوان، از جمله دیوان الحقائق و مجموع الرقائق، باقی مانده است(نابلسی،1421،ص3ـ4؛ ابن شاشو،ص68). وی قصاید متعددی در مدح ابن-عربی سروده است(رجوع کنید به نابلسی، 1986، ص 16 – 17) و قصیده ای نیز موسوم به قصیده نبویه در مدح پیامبر دارد(رجوع کنید به ابن شاشو،ص68ـ70).

نابلسی چهار سفرنامه دارد که در آنها عمدتاً تجارب عرفانی و ملاقاتهایش را با مشایخ صوفیه و زیارت قبرهای انبیا و اولیاء گزارش کرده است و از این رو باید آنها را نوعی سفرنامۀ عرفانی به¬شمارآورد(رجوع¬ کنید به د.اسلام، ذیل مادّه؛ سیریه، ص108؛ برای جزئیات بیشتر رجوع کنید به همان،ص108ـ128). این سفرنامه ها عبارت اند از: التحفة النابلسیة فی الرحلة الطرابلسیه، در شرح سفر وی به طرابلس شام (نابلسی، تحفه النابلسیه...،ص1)؛ الحضرة الاُنسیة فی الرحلة القدسیة، شرح سفر او به بلاد شام و مصر (همو، 1411، مقدمۀ علبی،ص14ـ15)؛ الحقیقة والمجاز فی الرحلة الی بلاد الشام ومصر والحجاز، معروف به رحله الکبری(نابلسی، 1986، مقدمۀ هریدی،ص9)؛ حلة الذهب الابریز فی رحلة بعلبک والبقاع العزیز، معروف به رحله الصغری (نابلسی، حلة الذهب...، مقدمۀ بوسه،ص16).

نابلسی در فقه، حدیث، كلام، تفسیر، منطق، تعبیر رؤیا، کشاورزی و موضوعات دیگر نیز آثاری دارد(نابلسی، حلة الذهب... ، مقدمۀ منجد، ص27) ، که از آن جمله است :

ـ ایضاح الدلالات فی سماع الآلات. وی در این رساله غنا و موسیقی را به حرام ، مباح و مستحب تقسیم نموده و حرمت را به همراهی موسیقی و غنا با اموری چون شرابخواری، مواجهه با نامحرمان و دیگر منکرات اختصاص داده است. هدف او از نگارش این رساله دفاع ، از سماع و غنای رایج در میان صوفیه بوده است (رجوع کنید به نابلسی، 1401، ص 130 – 132).

ـ تحقیق القضیة فی الفرق بین الرشوة والهدیة. در این رساله حکم فقهی هدیه و رشوه و تمایز آن دو از منظر مذاهب چهارگانۀ اهل تسنن بررسی شده است (همو، 1412، ص13)

ـ ربع الإفادات فی ربع العبادات (بغدادی، همان، ج 1، س 548)، که جبرتی (ج 1، ص 232) آن را در فقه حنفی کم¬نظیر دانسته است.

ـ فتح الانغلاق فی مسألة علیّ الطلاق. در این رساله تسلط او بر فقه مذاهب چهارگانۀ اهل تسنن نشان داده شده است (مرادی، ج 3، ص 34؛ رجوع کنید به محمد امین ابن-عابدین، ج 3، ص 278؛ قس بغدادی،همان، ج 2، س 159 ، که نام آن را فتح الاغلاق... ذکر کرده است).

ـ الصلح بین الاخوان فی حکم إباحة الدخان. وی در این رساله حرمت یا کراهت استعمال دخانیات را رد نموده و آن را مباح دانسته است (مرادی، ج 3، ص 36 ؛ علاءالدین ابن¬عابدین، ج 1، ص 15 – 16).

ـ ذخائر المواریث فی الدلالة على مواضع الأحادیث. در این کتاب، احادیث کتابهای مشهور اهل تسنن بر اساس اعتبار سند و ترتیب زمانی، در هفت باب تدوین شده است (نابلسی، 1419، ج 1، ص 7 – 10).

ـ فتح العین عن الفرق بین التسمیتین، در رد تثلیث مسیحیت (مرادی، ج 3، ص 36 ؛ آلوسی، ج 6، ص 34).

ـ کشف النور عن اصحاب القبور، در بیان کرامات اولیا پس از مرگشان و حکم بنای مقبره برای آنان (نابلسی، 1406، ص 3).

ـ تحریر الحاوی، در شرح تفسیر بیضاوی (مرادی، ج 3، ص 32).

ـ كفایة المستفید فی علم التجوید (بغدادی، همان، ج 2، س 374).

- تعطیر الانام فی تعبیر المنام، در دو جلد، كه در ابتدای آن رؤیاهای باطل و حق را تعریف و تقسیم كرده است(رجوع کنید به نابلسی،2002،ج1،ص10ـ23).

ـ عَلَم الملاحة فی علم الفلاحة، که مختصر جامع فرائد الملاحة فی جوامع فوائد الفلاحة رضی¬الدین ابوالفضل محمد عامری غزی شافعی است (نابلسی، علم الملاحه...،ص11؛ زرکلی، ج 7، ص56؛ برای دیگر آثار وی، رجوع کنید به بغدادی، هدیه...، ج1، س590ـ594؛ احمد عطا، ص116ـ146؛ بروکلمان،ج2، ص454ـ458؛ همو،ذیل، ج2، ص473ـ476 ).

دربارۀ زندگی وآثار وی نیز برخی از نوادگان و شاگردانش آثاری تألیف كرده اند كه عبارت اند از: نوادۀ دختری وی، كمال¬الدین ابوالفتوح غزی عامری، مشهور به بكری (متوفی 1196) ، كه کتابی در شرح حال جد خود به نام الورد القدسی والوارد الانسى نوشته است. دیگر نوادۀ وی كمال¬الدین ابوالفضل غزی عامری، مفتى شافعیان دمشق (متوفی 1214)، است که رساله-ای در شرح احوال جد خود به نام المورد الانسی تألیف کرده است (مرادی، ج 3، ص 38؛ بغدادی، هدیه ..، ج 2، س 343، 352؛ زرکلی، ج 7، ص 70 – 71). مصطفى¬بن كمال¬الدین خلوتی بكری* (متوفی 1162) ،از شاگردان نابلسی، كه الفتح الطری الجنی فی بعض مآثر الشیخ عبدالغنی را دربارۀ استادش، نابلسی ، نوشته است (سرکیس، ج 1، س 582) و شاگرد دیگر وی، حسین¬بن طعمه بیتمانی دمشقی (متوفی 1175) ، نیز دو کتاب به نامهای العِقد السَّنی فی مزایا الشیخ عبدالغنی و المشرب الهَنی القدسی فی ترجمة الشیخ عبدالغنی النابلسی، در شرح احوال استادش دارد (نابلسی، نعم السوابغ...، مقدمه¬ی بكداش، ص 14).

---

منابع:
(1) شهاب¬الدین ابوالفضل محمود آلوسی بغدادی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم وسبع المثانی، چاپ سید محمود شکری آلوسی بغدادی، بیروت[بی¬تا.(؛
(2) عبدالرحمن¬بن محمد ذهبی مشهور به ابن¬شاشو دمشقی، تراجم بعض اعیان دمشق، بیروت، 1886؛
(3) علاء¬الدین ابن¬عابدین، تکملة حاشیة رد المحتار، در: محمدامین ابن¬عابدین، حاشیة رد المحتار على الدر المختار، بیروت، 1415؛
(4) محمد امین ابن¬عابدین، حاشیة رد المحتار على الدر المختار، بیروت، 1415؛
(5) عبدالقادر احمد عطا، التصوف الاسلامی بین الاصالة والاقتباس فی عصر النابلسی، بیروت، 1407/1987؛
(6) اسماعیل باشا بغدادی، ایضاح المکنون، ج1و2 در: حاجی خلیفه ، کشف الظنون،ج3و4؛
(7) همو، هدیة العارفین، ج1و2، در حاجی خلیفه، کشف الظنون،ج5و6؛
(8) عبدالرحمن¬بن حسن جبرتی، عجائب الآثار فی تراجم الاخبار، بیروت)بی¬تا.(؛
(9) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت، 1980؛
(10) یوسفالیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة، قم، 1410؛
(11) اسماعیل¬بن محمد عجلونی، کشف الخفاء، بیروت، 1408؛
(12) عمر رضا کحاله، معجم المؤلفین، بیروت )بی-تا.(؛
(13) محمدامین¬بن فضل¬الله محبی دمشقی حنفی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت)بی¬تا.(؛
(14) ابوالفضل محمدخلیل¬بن علی مرادی، سلک الدرر فی اعیان القرن الثانی عشر، قاهره)بی¬تا.(؛
(15) عبدالغنی نابلسی، ایضاح الدلالات فی سماع الآلات، چاپ احمد راتب حمّوش، دمشق، 1401/1981؛
(16) همو، ایضاح المقصود من معنی وحدة الوجود ومعه مسائل فی التوحید والتصوف، چاپ سعید عبدالفتاح، قاهره، 1423/2003؛
(17) ؛
(18) همو، التحفة النابلسیة فی الرحلة الطرابلسیة، چاپ هریبرت بوسه، )بی جا( )بی¬تا.(؛
(19) همو، تحقیق القضیه فی الفرق بین الرشوة والهدیة، چاپ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، قاهره، 1412/1991؛
(20) همو، تعطیر الأنام فی تعبیر المنام، چاپ محمود توفیق حكیم، قاهره، 2002؛
(21) همو، جواهر النصوص فی حل کلمات الفصوص، چاپ عاصم ابراهیم کیّالی حسینی شاذلی درقاوی، بیروت، 1429/2008؛
(22) همو، الحضرة الانسیة فی الرحلة القدسیة، چاپ اکرم حسن علبی، بیروت، 1411/1990؛
(23) همو، الحقیقة والمجاز فی الرحلة الی بلاد الشام ومصر والحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، )قاهره( 1986؛
(24) همو، حلة الذهب الابریز فی رحلة بعلبک والبقاع العزیز، چاپ صلاح¬الدین منجد، در: رحلتان الی لبنان، بیروت، 1979؛
(25) همو، دیوان الحقائق ومجموع الرقائق، چاپ محمد عبدالخالق زناتی، بیروت، 1421/2001؛
(26) همو، ذخائر المواریث فی الدلالة علی مواضع الحدیث، چاپ عبدالله محمود محمد عمر، بیروت، 1419/1998؛
(27) ؛
(28) همو، العقود الؤلؤیة فی طریق السادة المولویة، چاپ بکری علاء¬الدین، دمشق، 2009؛
(29) همو، علم الملاحة فی علم الفلاحة، بیروت، 1979ب؛
(30) همو، القول المتین فی بیان توحید العارفین المسمی نخبة المسئلة شرح رسالة التحفة المرسلة فی علم حقیقة شریعة المحمدیة،) مصر(،)بی¬تا.]؛
(31) همو، کشف السر الغامض فی شرح دیوان ابن¬الفارض، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم،قاهره 1972؛
(32) همو، کشف النور عن اصحاب القبور، استانبول، 1406؛
(33) همو، النعم السوابغ فی احرام المدنی من رابغ، چاپ سائد بکداش، بیروت، 1429/2008م؛
(34) یوسف¬بن اسماعیل نبهانی، جامع کرامات اولیاء، چاپ ابراهیم عطوة عوض، بیروت1411/1991؛
35- همو، شواهد الحق فی الاستغاثة بسید الخلق (ص)، بیروت1403/1983؛


(36) Carl Brockelmann, Geschichte der Arabischen Literatur, Leiden,1949;
(37) Ibid, Geschichte der Arabischen Literatur,suppl., Leiden,1938;
(38) EI2, s.v. “ABD ALـGHANĪ B. ISMĀ’ĪL ALـ NĀBULUSĪ”, by: W.A.KHALIDI;
Elizabeth Sirriyeh, Sufi Visionary of Ottoman Damascus: Abd alـGhani alـNabulusi, London / New York, 2005.

/سعید طاوسی مسرور/







تاریخ انتشار اینترنتی: 16/12/1389