صوفی سعیدی ناگوری ، حمیدالدین، صوفی سلسلۀ چشتیه در قرن هفتم. او در دهلی به دنیا آمد. از کودکی به فراگیری علوم نزد استادانی چون شمس الدین حلوایی و محمد جوینی پرداخت (رضوی، ج1، ص127؛ قس بخاری، مقدمۀ غلام سرور، ص121، که نوشته است او در ناگور زاده شد). سپس به اجمیر رفت و به معین الدین چشتی* دست ارادت داد (رضوی، همانجا). در آنجا با قطب الدین بختیار اوشی* همدرس بود. پس از مدتی ، حمیدالدین از بزرگترین خلفای معین الدین شد و از او سلطان التارکین لقب گرفت (میرخورد، ص166؛ عبدالحق دهلوی، ص56ـ57).

حمیدالدین با اجازۀ معین الدین به ناگور رفت و به تربیت سالکان پرداخت (بخاری، مقدمۀ غلام سرور،همانجا)؛از این رو، به ناگوری مشهور شد.گفته شده است که حمیدالدین به سبب اقامتش در روستای سوال / سیوال ،از توابع اجمیر، یا به سبب توجه خاص وی به سؤال و جواب در موضوعات تصوف، به سؤالی نیز معروف شد (غوثی شطاری، ص54).

ناگوری با بهاءالدین زكریا مولتانی* و جلال الدین تبریزی* مكاتبه داشت (عبدالحق دهلوی، ص57؛ لعلی بدخشی، ص168). مضمون غالب این نامه ها در نكوهش دنیا و در پیش گرفتن فقر، وتعریضی است به صوفیان سهروردی كه در ثروت اندوزی افراط می¬كردند (رجوع کنید به میرخورد، ص168ـ169؛ رضوی، ص128ـ129).

او در اواخر عمر، نوۀ خود، فریدالدین محمد، را به جانشینی برگزید و سلسلۀ اخلافش از طریق او ادامه یافت (شطاری، ص55). وی در زندگی طولانی خود طریقۀ جدیدی تأسیس نكرد، اما بعدها یکی از نوادگانش، به نام نظام الدین نارئولی (متوفی 999)، شاخۀ نظام شاهی چشتیه را بنیان نهاد (آریا، ص186).

حمیدالدین در 673 وفات یافت و در ناگور به خاك سپرده شد (عبدالحق دهلوی، ص57). اعقاب وی در ناگور جایگاه مهمی در حكومت و نیز در میان مردم یافتند، به گونه¬ای كه بیشترین اعتبار ناگور به عنوان كانونی مهم در تصوف، در زمان خواجه حسین ناگوری، یكی از اخلاف حمیدالدین، بوده است (رضوی، ص130ـ131).

ناگوری نخستین نویسنده از مشایخ چشتیه به شمار می رود (حسنی، ج1، ص111). آثار او از چنان شهرتی برخوردار بود که نظام الدین اولیاء* برخی از سخنان او را انتخاب کرد و به خط خود نوشت. میرخورد نیز در سیر الاولیاء* از روی همین دست خط از حمیدالدین نقل قول کرده است(عبدالحق دهلوی، ص56). مهم ترین آثار او عبارت اند از: اصول الطریقه، كه مشهورترین اثر ناگوری است (منزوی، ج7، ص96) و منسوب به او نیز دانسته شده است (ذکی، ص88)؛ مراتب شریعت ( ذکی ، همانجا) ؛ و عشقیه یا خیالات العشاق، که گفتاری است به نثر روان آمیخته با نظم و با سربندهای«هیهات هیهات» و«ای جان من»، در موضوع عشق الهی. این اثر به قاضی حمیدالدین ناگوری نیز منسوب است (منزوی، ج7، ص660ـ661). رسائل دیگری نیز به وی نسبت داده شده است، ازجمله رساله در سه گروه بندگان برگزیده، رساله در سماع، رساله در سلوك ، و رساله در جواب سؤالات (همانجا).

آثاری نیز دربارۀ حمیدالدین نوشته شده كه از آن جمله است سرور الصدور و نور البدور. این اثر را فریدالدین چاك پران (متوفی 734)، خلیفۀ ناگوری، نوشته و مهمترین اثر در بازشناخت ملفوظات و سوانح مهم زندگی او و خلفایش است (منزوی، ج7،ص483؛ اختر، ص162). بخشی از این اثر شامل اصل و ترجمۀ غزلی از نظامی گنجوی به زبان هندویی است كه گفته می شود خود حمیدالدین آن را به هندویی برگردانده و احتمالاً یکی از قدیم ترین ترجمه های اشعار نظامی در خارج از ایران است (سلیم اختر، ص161).

---

منابع:
1- غلامعلی آریا، طریقه چشتیه در هند و پاكستان، تهران 1365ش؛
(2) جلال الدین بخاری، خلاصه الالفاظ جامع العلوم، چاپ غلام سرور، اسلام آباد1371ش؛
(3) عبدالحی حسنی، نزهه الخواطر و بهجه المسامع و النواظر،هند 1341ش/1962؛
4- محمد ذكی، تصوف برّ صغیر مین، دهلی،1371ش/1992؛
(5) محمد سلیم اختر، محمدسلیم،"سرور الصدور"، درعابدی نامه ،دهلی،1371ش/1992؛
(6) محمدبن مبارك میرخورد، سیرالاولیاءدر احوال و ملفوظات مشایخ چشت، لاهور 1357ش؛
(7) محمد غوثی شطاری، گلزار ابرار، چاپ محمدذكی،علیگره، بی تا؛
(8) لعل بیگ لعلی بدخشی، ثمرات القدس من شجرات الانس، چاپ كمال حاج سید جوادی، تهران 1376ش؛
(9) عبدالحق محدث دهلوی، اخبار الاخیار فی اسرار الابرار، چاپ علیم اشرف خان، تهران 1383ش؛
(10) احمد منزوی، فهرستواره كتابهای فارسی، تهران 1382ش؛


(11) Saiyid Athar Abbas Rizvi, A History of Sufism in India, New Delhi 1978.

/ فاطمه نوری/





تاریخ انتشار اینترنتی: 08/08/1389