شاهدی ابراهیم دده ، ادیب و صوفی عثمانی در قرن نهم و دهم.بیشترین گزارش از زندگی شاهدی مطالبی است که خود او در کتاب گلشن اسرار بیان کرده است (گولپینارلی، ص174).

شاهدی در 875 در مغله متولد شد. پدرش ،خدایی¬صالح (متوفی 885) ،که در ایران تحصیل کرده و به زبان فارسی مسلط بود، زعامت زاویۀ سیدکمال را در شهرمغله بر عهده داشت. شاهدی زبان فارسی را نزد پدر فرا گرفت. در ده سالگی پدر خود را از دست داد و به وصیت او، شاگرد یک صوفی ابریشم¬فروش شد،اما این کار را دوست نداشت و مشتاق تحصیل بود(ثریا، ج3، ص 132؛ گولپینارلی، ص 175).

وی در اوان جوانی برای تحصیل به استانبول رفت و وارد مدرسۀ فاتح آن شهر و سپس مدرسۀ ییلدرم خانِ بورسا / بروسه شد. بعد از مدتی، تحصیل را رها کرد و به زادگاه خود بازگشت. در مغله به شیخ بدرالدین، از خلفای شیخ وفا و از مشایخ طریقت زینیه ،انتساب جست و نزد او تفسیر خواند (گولپینارلی، ص 176؛ اونگورن، ص 212).

در 24 سالگی به همراه شخصی از مولویان به نام فنایی (متوفی 925) به لاذقیه (دنیزلی کنونی) رفت و در آنجا دست ارادت به فانی دده (متوفی 910) ،شیخ مولوی¬خانۀ آنجا، داد. بعد از آن مرید پاشا چلبی ،از نوادگان مولانا، شد و به قره¬حصار رفت و تدریس به پسر او، امیر عادل، را برعهده¬ گرفت (گولپینارلی، ص177؛ آچیق گوز، ص 15 - 16). بعد از سفری به مغله برای دیدار مادر، به همراه فردی ایرانی ،که او را بابا عجم می نامید، در کوتاهیه به خدمت دیوانه محمد چلبی* رسید و آنچه را که سالها به دنبالش بود نزد او یافت و شیفته و مرید وی گشت (گولپینارلی، ص 142؛ اونگورن، ص212).

ظاهراً بعد از مرگ چلبی، شاهدی به مغله برگشت و شیخ مولوی¬خانۀ آنجا شد و تا پایان عمر در همان شهر به سر برد (عاشق چلبی، گ 224پ؛ ثاقب دده، جزء2، ص 15؛ گولپینارلی، ص 178). به نوشتۀ اونگورن (ص 213) ،شاهدی در مغله در دو زاویه به تبلیغ طریقت مولوی پرداخته است، یکی زاویۀ سید کمال و دیگری زاویۀ شمس¬الدین. بعد از او نیز در یکی از آنها پسرش شهودی و در دیگری فردی با نام سیدقاسم فعالیت داشتند.

اولیا چلبی (متوفی 1095) در سیاحتنامۀ خود (ج9، ص201) از مدرسۀ (معلم¬خانه) شاهدی در مغله خبر داده که در 951 تأسیس شده بوده است و در زمان وی بیش از هزار کودک در آن مشغول به تحصیل بوده¬اند.

شاهدی در 957، بعد از آنکه شهودی را خلیفۀ خود کرد و روانۀ مغله ساخت، در قره¬حصار درگذشت و در همانجا دفن شد (ثاقب دده، جزء2، ص18؛ بروسه لی، ج1، ص92).

در منابع از دو پسر شاهدی سخن رفته است: یکی حسام الدین افندی (متوفی1026) که منظومه¬ای در بیان قواعد زبان فارسی و کتابی به نام غرر القواعد در دستور زبان عربی دارد (بروسه لی، ج1، ص94؛
آچیق گوز، ص36). دیگری شهودی (متوفی1000) که بیش از چهل سال زعامت مولوی-خانۀ مغله را بر عهده داشت (بروسه لی، ج2، ص259) .به نظر ثاقب دده (همانجا)، مزار منسوب به شاهدی در مغله قبر شهودی است.

شاهدی در کنار فعالیتهای طریقتی خود، آثاری نیزداشته ، از آن جمله است :

1) تحفه شاهدی (مغله 2005میلادی)، لغتنامۀ منظوم فارسی ـ ترکی ، که شاهدی آن را در 921 به تقلید از تحفه حسام و با هدف فهم صحیح مثنوی مولوی سروده است. این اثر به زبانهای عربی و رومی ترجمه (بروسه لی، ج1، ص 93) و شرحهای بسیاری بر آن نوشته شده است (گولپینارلی، ص 181؛
آچیق گوز، ص 18 - 19؛
برای برخی از شرحهای آن رجوع کنید به فهرس المخطوطات الفارسیه، ج1، ص 61، 66 ـ67، 111، 318 ـ320 ، ج2، ص 146)

2) گلشن توحید (مشهد 1372ش)، منظومه¬ای به فارسی در شرح مثنوی. شاهدی در این منظومه از هر دفتر مثنوی صد بیت انتخاب کرده و هر بیت را با پنج بیت از خود شرح و تفسیر کرده است. تأثیر جزیرۀ مثنوی اثر یوسف سینه¬چاک آشکارا در آن دیده می شود (گولپینارلی، ص 179 -180).

3) گلشن وحدت (آنکارا1375ش/ 1996)، منظومه¬ای به ترکی در 457 (و به قولی 491) بیت ،به طرز و وزن مثنوی و متأثر از منطق الطیر عطار و گلشن راز شبستری. شاهدی در مقدمۀ فارسی اثر بیان می¬دارد همان¬طور که عطار در منطق الطیر، سیمرغ را به مکالمه با دیگر مرغان واداشت و مقصود او بیان حقیقت بود، من نیز در این کتاب رشتۀ سخن را به زلف، رخ، ریش، خال، چشم، ابرو و دهان داده¬ام (گولپینارلی، ص 179؛
آچیق گوز، ص 21).

4) گلشن اسرار، منظومه¬ای فارسی که بزرگ¬ترین و با ارزش¬ترین اثر شاهدی به شمار می¬آید و حاوی شرح احوال او و پدرش، همچنین ویژگیهای دیوانه محمد چلبی و پاره¬ای از خصوصیات مولویه است. گلشن اسرار به سبب بیان رفتارهای خارج از شریعت مولویانِ شاخۀ شمسیه، همچون باده¬خواری و استعمال افیون، از سوی مولویان امحا شده و یا مخفی نگه داشته شده ؛
از این رو، نسخ اندکی از آن باقی است. نوری شیمشکلر آن را به عنوان رسالۀ دکتری تصحیح کرده است (گولپینارلی، ص 180؛
آچیق گوز، ص 22).

5) دیوان ترکی، دربر دارندۀ بیش از یکصد سرودۀ صوفیانۀ شاهدی . مصطفی چیپان آن را به عنوان رسالۀ دورۀ کارشناسی تصحیح کرده است. سروده¬های شاهدی به لحاظ عروض و قافیه مشکل چندانی ندارند،اما ازحیث صور خیال جز تقلیدی از گذشتگان نیستند (آچیق گوز، ص22 ، 35). به نظر گولپینارلی (ص183) ،شاهدی در ساختن شعر ترکی موفق¬تر و در زبان فارسی ناتوان بوده است(برای دیگر آثار شاهدی رجوع کنید به ثاقب دده، جزء2، ص16 -17؛
گولپینارلی، ص 181ـ 184).

---

منابع:
(1) محمدطاهر بروسه¬لی، عثمانلی مولفلری، استانبول 1333ـ1342؛
(2) ثاقب مصطفی دده، سفینة نفیسة مولویان، مصر 1283؛
(3) محمد ثریا، سجل عثمانی، استانبول استانبول‌ 1308ـ1315/ 1890ـ1897، چاپ‌ افست‌ انگلستان‌ 1971؛
(4) ابراهیم دده شاهدی، گلشن توحید (شرح مفردات مثنوی)، تصحیح محمدحسین خسروان و رضا اشرف زاده، مشهد 1372؛
(5) عبدالباقی گولپینارلی، مولویه پس از مولانا، ترجمه توفیق ه. سبحانی، تهران 1366ش؛
(6) محمد عاشق چلبی، مشاعرالشعراء، یا، تذکرة عاشق چلبی، چاپ جی .ام. مردیت اوسن، لندن1971؛
(7) فهرس المخطوطات الفارسیه، قاهره 1967؛


(8) Namik Açıkgöz, Şahidi ve Muğla'da Mevlevilik, Muğla 2008;
(9) Evliya Çelebi, Seyahetnamesi, İstanbul 1935;
(10) Reşat Öngören, Osmanlılarda Tasavvuf, İstanbul 2003.



/ زهرا اکبرپور /

تاریخ انتشار اینترنتی: 08/08/1389