بخت خان ، با عنوان «حکمران صاحب بهادر سردار بخت خان »، فرمانده نیروهای آزادیخواه در قیام نظامیِ هند معروف به «شورش نظامی بزرگ » در 1274/1857. بخت خان حدود 1212 در سلطانپور (اَوَدْه ) متولد شد. پدرش عبداللّه خان ، یکی از اخلاف غلام قادر روهیله ، بعداز مرگ حافظ رحمت خان * و پراکنده شدن خاندان روهیله در لکهنو مستقر شده بود. عبداللّه خان به سبب ازدواج با شاهزاده ای از خانوادة فرمانروایان مخلوعِ اوده ، خود را از خویشان نزدیک خاندان سلطنتی می دانست (متکاف ، ص 146). بخت خان در بیست سالگی (حدود 1233) با درجة «صوبه دار * » به توپخانة تیپ هشتم پیاده نظام معروف به تیپ بریلی پیوست و مدت چهل سال متمادی یعنی تازمان شروع شورش بزرگ در این سمت باقی بود. آتشبار صحرایی به فرماندهی او در نخستین جنگ افغان در جلال آباد (1254ـ1258/1838ـ1842) به سبب خدمات برجسته اش امتیازات و نشانهای بسیار کسب کرد. از او به «فردی بی اندازه باهوش » که همواره «شیفتة معاشرت با انگلیسیان » بوده یاد شده است . اما مولوی سرفرازعلی در عقاید بخت خان تحول ایجاد کرد و او را از انگلیسیان سخت متنفر ساخت .

بخت خان بعداز قیام سپاهیان در بریلی (7 شوال 1273/31 مه 1857)، که دقیقاً برنامه ریزی شده بود، دفعتاً به شهرت رسید. در این واقعه مقاومت انگلیسیها درهم شکست ، و خان بهادرخان ، نوادة حافظ رحمت خان ، با عنوان نایب السلطنة پادشاه مغول به فرماندهی روهیل کَهند رسید. سپس بخت خان در 10 ذی القعدة 1273/2 ژوئیة 1857 در رأس تیپ توپخانة خود از راه رامپور و مرادآباد و رجب پور به دهلی وارد شد و بهادرشاه ظفر، او را به فرماندهی تیپ توپخانه برگزید و او عملاً تمام قدرت را قبضه کرد. براثر اصرار او علمای طراز اول پایتخت ، از جمله صدرالدین آزرده * و فضلِ حق * خیرآبادی ، فتوای جهاد با انگلیس را امضا کردند. هنگام محاصرة دهلی ، بخت خان چندین بار با انگلیسیها و نیروهای وفادار به آنها نبردهای سخت کرد، ولی سرانجام انگلیسیها موفق شدند نظامیان شورشی را از شهر خارج کنند. با سقوط دهلی در محرم 1274/سپتامبر1857، بخت خان که نتوانسته بود بهادرشاه دوم * ( حک : 1253ـ1274 ) ، پادشاه ضعیف النفس هند، را متقاعد کند تا همراه وی و قوای به هم ریخته اش به روهیل کَهند عزیمت کند، در 29 محرم 1274/19 سپتامبر 1857 با خاطری آزرده دهلی را ترک گفت . از این تاریخ به بعد اطلاع دقیقی از اقدامات او دردست نیست . گفته اند که نخست در جلال آباد (از ناحیة هَردویی ) و بعد در بلگرام * و میرزاگهات اردو زد و سرانجام به نیروهای بیگم حضرت محل در لکهنو ملحق شد و در 10 شوال 1275 دریکی از نبردها کشته شد. به قولی دیگر، در لباس مبدل و به صورت گدای راهب به نپال گریخت و درآنجا همراه با بقیة رهبران شورش نظامی ، که امروزه نویسندگان وطن دوست آن نبرد را نخستین جنگ استقلال می خوانند، کشته شد.

---

منابع :
(1) سیده انیس فاطمه بریلوی ، 1857 کی هیرو ، علیگره 1949، ص 65 به بعد؛
(2) رئیس احمد جعفری ، بهادرشاه ظفر اورانکا عهد ، لاهور ( بی تا. ) ، ص 835 ـ853؛
(3) کمال الدین حیدر، قیصرالتواریخ ، لکهنو 1896، ج 2، ص 312؛
(4) شمس العلماء منشی ذکاءالله ، عروج عهد سلطنت انگلیشیه ، دهلی 1904، ص 676، 686، 696؛
(5) نجم الغنی محمد رامپوری ، اخبارالصنادید ، لکهنو 1904، ج 2؛
(6) انتظام الله شهابی ، مشاهیر جنگ آزادی ، کراچی 1957، ص 242ـ245؛
(7) ظهیر دهلوی ، داستان غدر ، لاهور 1955، ص 135، 140ـ143؛
(8) غلام رسول مهر، 1857 کی مجاهد ، لاهور 1957، ص 104ـ120؛
(9) حسن نظامی ، دهلی کی جانکنی ، دهلی 1925؛


(10) Charles Ball, History of the Indian Mutiny ,London [n.d.], 508;
(11) G. Bourchier , Eight months' campaign against the Bengal Sepoy Army ..., London 1858,44;
(12) F. Cooper, The crisis in the Punjab, London 1858, 201;
(13) T.Rice Holmes, A history of the Indian Mutiny, London 1898, 352- 353;
(14) Insurrection in the East Indies presented to both Houses of Parliament , London 1858, 104;
(15) J.W. Kaye, History of the Sepoy War in India , London 1870, iii, 643;
(16) C.T. Metcalfe , Two native narratives of the Mutiny in Delhi, London 1898;
(17) Sir William Muir, Intelligence records of the Indian Mutiny of 1857 , ed. Coldstream, Edinburgh 1902,ii, 311;
(18) Parliamentary papers , London 1859, xviii,22;
(19) Punjab Government Record Office Publications: Monograph no. 15;
(20) V.D. Savarkar, The War of Independence 1857, Bombay 1947,295 and index;
(21) Surendra Nath Sen, Eighteen fifty-seven, Delhi 1957, 83-84, 101-102, 371 and index.

) / د.اردو ( ، با اضافاتی از ) د.اسلام / بزمی انصاری (