حَصْكَفى ، علاءالدین محمدبن على، فقیه و محدّث حنفى قرن یازدهم. وى در 1021 (بغدادى، هدیه، ج 2، ستون 295) یا 1025 (زركلى، ج 6، ص 294) در دمشق زاده شد. اصالتاً اهل حِصْن كَیفا* در تركیه بود و ازاینرو به حصكفى مشهور شد. علوم دینى را نخست در دمشق نزد پدرش و محمد افندیمحاسنى و سپس در رَملَه نزد خیرالدین رَملى* فراگرفت. وى از محاسنى و رملى حدیث نیز شنید و اجازه نقل حدیث دریافت كرد. همچنین در بیتالمقدّس از فخربن زكریا مقدسى و در مدینه، در مسیر حج، از صفى قَشاشى حدیث شنید. از دیگر مشایخ حدیثى او، از منصوربن على سطوحى و ایوب خلوتى و عبدالباقى حنبلى یاد شده است (رجوع کنید به محبى، ج 4، ص 63؛ ابنعابدین، ج 1، ص 14ـ15).
علاءالدین، بنابه نقل شاگردش محبى (ج 4، ص 64)، ابتدا فقیر بود، ولى پس از سفر به روم (قسطنطنیه) در سال 1073 و اقبال یكى از وزیران دولت عثمانى به او، وضع مالیاش خوب شد. در كارنامه علمى و اجتماعى او، داشتن منصب امامت جماعت، افتا و قضا در شهرهاى دمشق و حماه و صیدا، احراز كرسى تدریس و سرپرستى مدارس دینى و تربیت شاگردان بسیار (از جمله اسماعیلبن على حائك، درویش حلوانى، اسماعیلبن عبدالباقى كاتب و عمربن مصطفى وزان) و تألیف آثار ارزشمند (رجوع کنید به ادامه مقاله) ثبت شده است. وزیر یاد شده، پس از فتح شهر قندیه، حصكفى را مأمور كرد تا خطبه پیروزى بخواند و همین امر بر شهرت حصكفى افزود. علاءالدین حصكفى در 1088 در دمشق درگذشت (رجوع کنید به همان، ج4، ص63ـ 64). محبى (ج 4، ص 64ـ65) درباره احوال روحى او قبل از مرگ مطالبى آورده و آنها را دلیل بر حسن عاقبت او دانسته است.
حصكفى، چنانكه از آثارش برمیآید، بیشتر همّ خود را مصروف ترویج و تدریس فقه حنفى كرد و یادگیرى آن را بر دیگر علوم اسلامى ترجیح میداد. وى یادگیرى فلسفه، منطق، موسیقى، شعبده و تنجیم را حرام میدانست (رجوع کنید به حصكفى، ج 1، ص 38ـ46).
از حصكفى آثار متعددى برجاى مانده كه مشهورترین آنها الدرّالمختار، در شرح تنویرالابصار محمدبن عبداللّه تمرتاشى*، در فقه حنفى است. او پیش از نوشتن این اثر، طرح تألیف اثرى مبسوط را در شرح تنویرالابصار، به نام خزائنالاسرار و بدائع الافكار، در ده جلد در سر داشته، ولى پس از تألیف جلد اول آن، از طرح خود منصرف شده و این اثر موجز را نوشته است (همان، ج 1، ص 16ـ17). الدرّالمختار مشتمل بر مقدمهاى نسبتآ طولانى با مطالب متنوع (رجوع کنید به ج 1، ص 35ـ78) و 55 باب (از كتاب الطهارة تا كتاب الفرائض) است. این كتاب در فقه حنفى اهمیت ویژهاى دارد و فقهاى بسیارى بر آن شرح یا حاشیه نوشتهاند، از جمله خلیلبن محمد فتال، عبدالرحمانبن ابراهیم معروف به ابنعبدالرزّاق و احمدبن محمد طَحْطاوى (براى این حواشى و حواشى دیگر رجوع کنید به ابنعابدین، ج 1، ص 3، 15؛ بغدادى، ایضاح، ج 1، ستون 294، ج 2، ستون 87، 225، 233، 630؛ همو، هدیه، ج 1، ستون 184، 338، 552، 564، 630، ج 2، ستون370، 374). مهمترین آنها حاشیه ابنعابدین (متوفى 1252) به نام ردّالمحتار على الدرّالمختار و تكمله آن از فرزند ابنعابدین، محمد علاءالدین (متوفى 1306)، است. ابنعابدین در این حاشیه به دیگر حاشیههاى مهم الدرّالمختار نیز توجه داشته و آنها را ضمیمه حاشیه خود كرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 3). الدّرالمختار اولین بار در 1223 در هند چاپ سنگى شد (سركیس، ج 1، ستون 779) و پس از آن بارها به همراه حاشیه ابنعابدین بهچاپ رسید.
شمارى دیگر از آثار حصكفى عبارتاند از: الدُّرُ المُنتَقى فى شرح المُلتقى، در شرح مُلتَقَى الابحُر ابراهیم حلبى (متوفى 956) در فقه حنفى؛ حاشیه بر تفسیر بیضاوى از سوره بقره تا سوره اسراء؛ تعلیقه بر صحیح بخارى؛ مختصر الفتاوى الصوفیة؛ الجمع بین فتاوى ابننجیم (جمع التِمِرتاشى و جمع ابنصاحبها)؛ شرح قَطْر النَدى ابنهشام انصارى در علم نحو؛ و اِفاضة الانوار على اصول المَنار، در شرح المنار نسفى (متوفى 710) در اصول فقه. ابنعابدین بر این شرح، حاشیهاى با عنوان نَسَمات الاسحار نوشته است (محبى، ج 4، ص 63؛ ابنعابدین، ج 1، ص 15؛ بغدادى، ایضاح، ج 2، ستون 554؛ سركیس، ج 1، ستون 778ـ779).
منابع : (1) ابنعابدین، حاشیة ردّ المحتار على الدّر المختار: شرح تنویرالابصار، چاپ افست بیروت 1399/1979؛ (2) اسماعیل بغدادى، ایضاحالمكنون، ج 1ـ2، در حاجیخلیفه، ج 3ـ4؛ (3) همو، هدیة العارفین، ج 1ـ2، در همان، ج 5ـ6؛ (4) محمدبن على حَصكَفى، الدّرالمختار، در ابنعابدین، همان منبع؛ (5) خیرالدین زركلى، الاعلام، بیروت 1980؛ (6) یوسف الیان سركیس، معجم المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره 1346/1928، چاپ افست قم 1410؛ (7) محمدامینبن فضلاللّه محبى، خلاصة الاثر فى اعیانالقرن الحادیعشر، (قاهره) 1284.