حَصّار ، محمد بن عبداللّه‌ بن عیاش، ریاضی‌دان مغربى. در نسخه‌هاى خطىِ آثار حصّار (رجوع کنید به نسخه پنسیلوانیا، گ 2؛ همو، نسخه رباط، ص 1) و نیز منابع (براى نمونه رجوع کنید به كراوزه، ص 512؛
ابلق و جبّار، ص 149؛
ابن‌غازى، ص 8، 299؛
حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون263)، كنیه وى ابوبكر ذكر شده، فقط در نسخه كتابخانه گوتا (براى اطلاعات بیشتر رجوع کنید به پرچ، ج 3، ص 114)، و بالتبع در پژوهشهاى مبتنى بر آن (رجوع کنید به سوتر، 1981، ص 197ـ198؛
بروكلمان، >ذیل <، ج 2، ص 156)، كنیه‌اش ابوزكریا آمده است. در فرهنگهاى زندگینامه‌اى مغرب لقب حصّار نادر نیست؛
در برخى شهرهاى مراكش، مانند فاس و سَلا، كه از مراكز بافتِ حصیر بوده‌اند، به خانواده‌هایى با لقب حصّار یا الحصّار برمی‌خوریم (رنو، ص 36). برخى پژوهشگران، براساس محتواى آثار حصّار و لقبش، احتمال اندلسی‌الاصل بودن وى را مطرح كرده‌اند (رجوع کنید به جبّار، ص 319؛
ابلق و جبّار، همانجا).

از زندگى حصّار اطلاع دقیقى در دست نیست؛
اما بنابر شواهدى، پژوهشگران بر آن‌اند كه وى احتمالاً در سده‌هاى پنجم و ششم می‌زیسته است. از جمله این شواهد است : 1)ابن‌منعم (متوفى 625)، ریاضی‌دان اندلسی‌الاصل ساكن مراكش، در كتابش فقه‌الحساب، كه آن را احتمالاً پیش از 609 تألیف كرده، هنگامى كه از كتاب الكامل حصّار یاد كرده، براى وى عبارت «رَحِمَه‌اللّه» را به‌كار برده است (ابلق و جبّار، ص149ـ150). 2) حصّار به رساله‌هاى زهراوى (متوفى 404) و ابن‌سمح (متوفى426)، دو ریاضی‌دان اندلسى، در الكامل ارجاع داده است (همان، ص 150). 3) یكى از نسخه‌هاى خطى البیان، از آثار حصّار، در 590 در بغداد كتابت شده كه در ابتداى آن نیز (رجوع کنید به نسخه پنسیلوانیا، گ 2پ) براى حصّار از عبارت «رَحِمَه‌اللّه تعالى» استفاده شده است. این موضوع، با در نظر گرفتن مدت زمان معمول انتقال آثار علمى از مغرب خلافت اسلامى به مشرق آن، فرضیه حیات حصّار را در سده پنجم و ششم تأیید می‌كند (كونیچ، ص190). سوتر (1901، ص 40) نیز، با استناد به ترجمه عبرىالبیان به قلم موسی‌بن تبّون در 669/1271 در مون‌پلیه، دوره زندگى حصّار را سده ششم تعیین كرده است.

ابن‌غازى در بُغیةالطلاب (ص 299) هنگام بیان مسئله‌اى در جبر و مقابله، به نام مسئله سبتیه (منسوب به سَبْتَه، شهرى در مغرب)، گفته است كه آن را «شیخ الجماعة الأستاذ ابوبكر الحصار» بر ریاضی‌دانان سبته عرضه كرد. وى هنگام بیان راه‌حل حصّار و نیز وجه تسمیه مسئله (رجوع کنید به ص300ـ301)، از او با عنوان «الإمام الحصّار» یاد كرده است.

از حصّار تنها دو اثر در زمینه حساب هندى به‌جا مانده است. ابن‌اكفانى در إرشاد القاصد (ص 84)، ذیل علم حساب تخت و میل (هندى)، در اشاره به روشهاى اختصاصى اهل مغرب، از روش «ابن‌حصّار» و ابن‌یاسمین (متوفى 601) یاد كرده است. ظاهراً حصّار از نخستین دانشمندان مغرب است كه درباره حساب هندى كتاب نوشته؛
از همین‌رو، احتمالاً آثار و روش وى مدتها مرجع دیگران بوده و آثار بعدى را تحت تأثیر قرار داده است (جبّار، ص 319؛
براى نمونه رجوع کنید به قَلَصادى، ص 194)، چنان‌كه ابن‌خلدون در قرن هشتم (ج :1 مقدمه، ص 635) همچنان البیان را از بهترین آثار مفصّلى دانسته كه در مغرب درباره حساب نوشته شده است.

آثار

1) الكامل فى علم الغُبار (رجوع کنید به جبّار، ص330) یا الكامل فى صناعة العدد (ابلق و جبّار، ص 151، به نقل از جمله پایانى كتاب الكامل، نسخه مراكش).

2) البیان و التذكار فى صنعة عمل الغبار (نامهاى دیگر آن : البیان و التذكار فى علم مسائل الغبار، الحصّار فى الحساب، الحصّار فى علم الغبار، الحصّار الصغیر؛
براى نامها و نسخه‌هاى گوناگون آن رجوع کنید به حصّار، همان نسخه‌ها، همانجاها؛
ابن‌خلدون، همانجا؛
حاجی‌خلیفه، ج 1، ستون 263، 668؛
پرچ؛
بروكلمان؛
كراوزه، همانجاها؛
كونیچ، ص 187ـ189).

ساختار هر دو كتاب كمابیش یكسان و شبیه به‌آثار علم حساب در مشرقِ خلافت اسلامى است. ظاهراً البیان، ملخّص الكامل است (جبّار، همانجا؛
نیز رجوع کنید به سوتر، 1981، ص 197ـ 198). در این صورت، احتمالا منظور ابن‌غازى (ص 8) از كتاب الكبیر حصّار، كتاب الكامل بوده و وجه‌تسمیه البیان به حصّار صغیر، آن است كه خلاصه الكامل محسوب می‌شده است (رجوع کنید به ابلق و جبّار، ص 147ـ149؛
رنو، ص 36، پانویس 7).

هر دو اثر به حساب اعداد صحیح و كسرها در دو بخش جداگانه می‌پردازند، با این تفاوت كه الكامل، دوازده باب در اعداد صحیح دارد و بخش مهمى از سیزده باب دیگر آن درباره كسرها و نسبتهاى عددى است (ابلق و جبّار، ص 151)، اما البیان ده باب در اعداد صحیح و هفت باب در كسرها دارد (رجوع کنید به حصّار، نسخه رباط، ص 1، 23ـ78).

در بخش اعداد صحیح، به‌رغم مشابهت كلى دو اثر، تفاوتهایى وجود دارد: اول آنكه برخى مطالب الكامل در البیان نیامده است، مانند استخراج ریشه سوم یك مكعب كامل؛
و دوم آنكه برخى مطالب البیان در الكامل وجود ندارد، مانند بابهاى تضعیف و تنصیف. مقایسه دقیق بخش كسرها، به علت در دست نبودن این بخش از كتاب الكامل، ممكن نیست (براى مقایسه اجمالى رجوع کنید به ابلق و جبّار، ص 155).

در البیان، حجم بخش كسرها (رجوع کنید به حصّار، نسخه رباط، ص 23ـ78) حدود دو برابر بخش اعداد صحیح است (رجوع کنید به همان، ص 1ـ23) و ضربِ كسرها پیش از دیگر اعمال حساب، حتى جمع، و در 72 بابِ فرعى، با تفصیل بیشترى نسبت به عملهاى دیگر (رجوع کنید به همان، ص 23ـ51) شرح داده شده است. در الكامل و یكى از نسخه‌هاى البیان، باب ضربِ بخشِ اعدادِ صحیح نیز پیش از عملهاى دیگر آمده است (ابلق و جبّار، ص 154). از دیگر ویژگیهاى البیان، پرداختن به تنصیف و تضعیف اعداد صحیح در دو باب جداگانه است (رجوع کنید به حصّار، نسخه رباط، ص 1، 20). به نظر جبّار (همانجا)، این ویژگیها در عموم آثار علم حساب مغرب در سده پنجم/ دوازدهم دیده می‌شود، ولى در آثار سده بعدى اثرى از آنها نیست.

حصّار در این اثر (نسخه رباط، ص 74) به جبر و مقابله ابوكامل شجاع‌بن اسلم* (متوفى 318)، ریاضی‌دان مصرى، ارجاع داده است. از نكات جالب‌توجه در نسخ البیان این است كه در آنها براى نمایش كسرها از خط كسرى استفاده شده است (براى نمونه رجوع کنید به نسخه رباط، ص 18، نسخه پنسیلوانیا، گ 20پ، 21ر). ظاهرآ استفاده از خط كسرى از سده هفتم معمول شده است (جبّار، ص 330ـ331).

كتابت نسخه پنسیلوانیاى البیان در نظامیه بغداد، از احتمال كاربرد آموزشى این اثر در قلمرو شرقى اسلامى حكایت دارد.

---

منابع :
(1) ابن‌اكفانى، كتاب إرشاد القاصد الى أسنى المقاصد، چاپ محمود فاخورى، محمد كمال، و حسین صدیق، بیروت 1998؛
(2) ابن‌خلدون؛
(3) ابن‌غازى، بغیة الطلاب فى شرح مُنیة الحُسّاب، چاپ محمد سویسى، حلب 1403/1983؛
(4) حاجی‌خلیفه؛
(5) محمدبن عبداللّه حصّار، كتاب البیان و التذكار فى صنعة عمل الغبار، نسخه خطى كتابخانه دانشگاه پنسیلوانیا، ش 293 MSLIS؛
(6) همان: كتاب البیان و التذكار فى علم مسائل الغبار، نسخه خطى كتابخانه رباط، ش 917B.GQ؛
(7) علی‌بن محمد قَلَصادى، شرح تلخیص اعمال الحساب، چاپ فارس بنطالب، بیروت 1999؛


(8) M. Aballagh and A. Djebbar, "Decouverte d'un ecrit mathematique d'al-Hassar (XIIe S.): le livre I du Kamil", Historia mathematica, vol. 14 (1987);
(9) Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949, Supple mentband,1937-1942;
10- Ahmed Djebbar, "A panorama of research on the history of mathematics in al-Andalus and the Maghrib between the ninth and sixteenth centuries", in The enterprise of science in Islam: new perspectives, ed. Jan. P. Hogendijk and Abdelhamid I. Sabra, Cambridge, Mass.: Massachusetts Institute of Technology, 2003;
(11) Max Krause, "Stambuler Handschriften islamischer Mathematiker", Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und Physik, pt. B: study 3 (1936);
(12) Paul Kunitzsch, "A new manuscript of Abu Bakr al-Hassar's Kitab al-Bayan", Suhayl, vol. 3 (2003);
(13) Wilhelm Pertsch, Die arabischen Handschriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, Gotha 1878-1892, repr. Frankfurt on the Main 1987;
(14) H.P.J. Renaud, " Sur un passage d'Ibn Khaldun, relatif a l'histoire des mathematiques", Hespiris, XXXI (1944);
(15) Heinrich Suter, Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, repr. Amsterdam 1981;
(16) idem, Das rechenbuch des Abu Zakariji el-Hassar", Bibliotheca mathematica, III/2 (1901).

/ فاطمه سوادى /