بُخاری ، ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن مُغیرة بن بَرْدِزْبَه ، ابوعبداللّه جُعْفی ، از نامبردارترین محدثان اهل سنّت و نویسندة اثر مهم حدیثی الجامع الصحیح معروف به صحیح بخاری (194ـ256). نسبت وی به «جعفی » به این دلیل است که جدّ دومش ، مغیره ، از موالیِ «یَمان جعفی » حاکم بخارا بوده و به دست وی اسلام آورده بوده است . پدر مغیره ، بردزبه (به معنای کشاورز رجوع کنید به خطیب بغدادی ، ج 2، ص 6، 11؛ ابن خلکان ، ج 4، ص 190؛ سبکی ، ج 2، ص 212؛ ذهبی ، ج 2، ص 555؛ ابن حجر عسقلانی ، 1404، ج 9، ص 41؛ بخاری ، مقدمه منیر دمشقی ، ص 2. بعلاوه ، در این منابع به جای آن برزویه ، بَدِذْبه ، یَزْذِبه ، یَزْدِزبه ، الاحنف نیز آمده است ) زردشتی بود و برهمین دین نیز از دنیا رفت (خطیب بغدادی ، همانجاها؛
ابن خلکان ، همانجا؛
ابن عماد، ج 2، ص 134). سخن یاقوت حموی (ج 1، ص 521)، که گفته بردزبه به دست حاکم بخارا مسلمان شد، اشتباه است .

بخاری در 13 شوّال 194 در خَرتنگ ، از قرای بخارا، زاده شد. در کودکی پدرش راـ که راوی معتبر حدیث بود ـ از دست داد و مادرش سرپرستی او را به عهده گرفت . او در همان دوران بیناییش را از دست داد ولی با دعای مادرش آن را بازیافت (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 10؛
صفدی ، ج 2، ص 207؛
قسطلانی ، ج 1، ص 31). از او نقل کرده اند که یک بار دیگر پیش از مراجعت از سفر، در خراسان به چشم درد سختی مبتلا شد و شخصی او را با گل خطمی معالجه کرد (صفدی ، ج 2، ص 208). بخاری حافظه ای بسیار قوی داشت (ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 486) و از کودکی در بخارا مشغول تحصیل شد و از ده سالگی به حفظ و جمع آوری حدیث پرداخت ؛
یازده ساله بود که اشتباه استادش ، داخلی را دربارة سند روایتی تصحیح کرد و تحسین او را برانگیخت (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 6ـ7).

بنا به آنچه در منابع آمده است ، مصاحبان او احادیثی را که نوشته بودند بر مبنای آنچه وی از حفظ می خواند، تصحیح می کردند. در شانزده سالگی کتابهای ابن مبارک (متوفی 182) و وکیع بن جرّاح (متوفی 197) را از برکرد (همان ، ج 2، ص 7). در همان سال همراه مادر و برادرش به حج رفت و برای فراگرفتن حدیث در حجاز ماند (همانجا). در هجده سالگی در کنار قبر پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم کتاب قضایاالصحابة والتابعین و اقاویلهم را تألیف کرد (همانجا).

بخاری در جستجوی حدیث ، به رسم بیشتر عالمان و محدثان آن روزگار، سفرهای طولانی کرد و در شهرهای خراسان ، جبال ، عراق ، مصر، شام و حجاز نزد استادان به فراگیری حدیث پرداخت . او هنگام اقامت در بصره در مدت شانزده روز بیش از پانزده هزار حدیث حفظ کرد (ابن ابی یعلی '، ج 1، ص 276). دوبار به شام و مصر و جزیره ، و چهار بار به بصره رفت ، شش سال در حجاز اقامت جست و به کوفه و بغداد نیز بسیار سفر کرد. او یکصد هزار حدیث با سند صحیح و دویست هزار حدیث دیگر را حفظ کرده بود (همان ، ج 1، ص 275) و مدعی بود که نزد بیش از هزار شیخ استماع حدیث کرده است (صفدی ؛
ج 2، ص 207؛
ابن عماد، ج 2، ص 134(

از دیدگاه اهل سنّت ، بخاری ارزش بسیار دارد و ائمة حدیث در فضایل او بسیار سخن گفته اند؛
برخی ادعا کرده اند که در علم حدیث کسی داناتر از بخاری نیست . مسلِم گفته است که من شهادت می دهم که مانند او در دنیا وجود ندارد (ابن عماد، همانجا). بخاری پس از تکمیل صحیح ، به بخارا بازگشت . هنگام عبور از شهرها مردم بگرمی از او استقبال می کردند. در نیشابور چهار هزار اسب سوار، علاوه بر کسانی که با وسایل دیگر آمده بودند، از او استقبال کردند. او مدتی درنیشابور ماند و جلسة حدیث برپا داشت و جمعیت انبوهی در مجلس او شرکت کردند. ظاهراً همین امر حسادت محمدبن یحیی ذُهلی ، از اعاظم اهل حدیث واستاد بخاری ، را برانگیخت و موجب دشمنیش با بخاری شد (ابن حجرعسقلانی ، 1408، ص 491). ذهلی و اکثر متکلّمان ، قائل به قدیم بودن لفظ قرآن بودند و مخالفان خود را مرتد می دانستند. اما، بخاری قائل به مخلوق بودن لفظ قرآن بود، ازینرو به بد دینی متهم ، و شرکت در مجلسش ممنوع شد. او ناگزیر از نیشابور به بخارا رفت . تمامی شاگردانش ، جز مسلم و احمدبن مَسْلمه ، از گِردش پراکندند (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 30ـ32). در راه بخارا، در یک فرسخی شهر، برایش چادر زدند و اهل شهر به استقبالش شتافتند و درهم و دینار بسیار نثارش کردند. مدتی در بخارا ماند و جلسة حدیث تشکیل داد تا اینکه خالدبن احمد ذهلی ، حاکم شهر، او را برای بیان حدیث به قصر خویش دعوت کرد، اما بخاری نپذیرفت و پیام فرستاد که من علم را خوار نمی کنم و آن را به در خانة مردم نمی برم ، اگر حاکم به چیزی از علم احتیاج دارد باید در مسجد یا منزل من حاضر شود. البته اگر او این امر را خوش نمی دارد قدرتمند است و می تواند مرا از حضور در مجلس حدیث منع کند. در آن صورت من نزد خدا در روز قیامت عذری خواهم داشت وگرنه هرگز علم را کتمان نمی کنم . همین امر اختلاف و بدبینی آنها را نسبت به هم برانگیخت (همان ، ج 2، ص 33). به روایت دیگر، حاکم از او خواست که برای فرزندانش جلسة خصوصی تشکیل دهد، اما بخاری از اینکه با این کار میان ایشان و دیگران فرق بگذارد خودداری کرد (همانجا؛
نیز دربارة اینکه آیا منشأ این بدبینی سعایت مخالفان او بوده یا امری دیگر رجوع کنید به بخاری ، مقدمة منیر دمشقی ، ص 46). بعلاوه ، در بخارا جمعی مانند حُرَیْث بن ابی الورقا با او مخالفت نمودند و دربارة مذهبش صحبتها کردند که به تبعید او انجامید (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 33(

اهالی سمرقند در نامه ای او را به شهر خود دعوت کردند، بخاری دعوت آنها را پذیرفت و به قصد سمرقند به راه افتاد. چون به زادگاهش ، در دو فرسخی سمرقند، رسید، به منزل خویشاوندان خود وارد شد و پس ازمدتی در شب پنجشنبه عید فطر 256 فوت کرد و در همانجا به خاک سپرده شد (همان ، ج 2، ص 34؛
یاقوت حموی ، ج 1، ص 521؛
صفدی ، ج 2، ص 208؛
ابن خلکان ، ج 4، ص 190؛
سبکی ، ج 2، ص 232؛
ابن عماد، ج 2، ص 135(

مشایخ و شاگردان بخاری . بخاری از مشایخ و علمای شهرهایی که بدانها مسافرت کرد، احادیث بسیاری فراگرفت . او تعداد مشایخ خود را بیش از هزار تن ذکر کرده است (ابن عماد، ج 2، ص 134) که مهمترین آنان بدین قرارند، در بخارا: محمدبن سلام و محمدبن یوسف بیکندی ، محمدبن عُریر، هارون بن اشعث ؛
در بلخ : مکّی بن ابراهیم یحیی بن بشیرالزاهد؛
در مرو: علی بن حسن بن شفیق ، صدقة بن فضل ؛
در نیشابور: یحیی بن یحیی ، بشربن حکم ؛
در ری : ابراهیم بن موسی حافظ ؛
در بغداد: محمدبن عیسی الطباع ، شریح بن نعمان ؛
در بصره : ابوعاصم النبیل ، محمدبن عبداللّه انصاری ، عمروبن عاصم کلابی ؛
در کوفه : عبداللّه بن موسی ، طلق بن غنّام ، حسن بن عطیه ، خالدبن مخلد؛
در مکّه : ابوعبدالرحمان مقری ، احمدبن محمد ارزق ؛
درمدینه ؛
عبدالعزیز اویسی ، مطرّف بن عبداللّه ؛
در واسط : عَمروبن عون ؛
در مصر: سعیدبن ابی مریم ، سعیدبن بلید، عمروبن ربیع بن طارق و طبقة آنها؛
در دمشق : ابونصر فرادیس ، ابومسهر؛
در بَقیساریه : محمدبن یوسف فریابی ؛
در عَسقَلان : آدم بن ابی ایاس و در حِمْص ، ابومغیره ، علی بن عیاش ، احمدبن خالد الوهبی (صفدی ، ج 2، ص 206ـ207).

بخاری از راویان بزرگتر و کوچکتر از خود و همسالان روایت و کتابتِ حدیث کرده است . ازینرو مشایخِ او را به پنج طبقه تقسیم کرده اند: 1) کسانی که از تابعین روایت کرده اند؛
2) کسانی که در زمان او بودند ولی با تابعین معتبر ملاقات نکرده بودند؛
3) طبقة وَسط از مشایخ او که از کبار تابعانِ تابعان روایت کرده اند؛
4) همسالان بخاری و کمی بزرگتر از او؛
5) کسانی که از لحاظ سن و رتبة سندی به منزلة شاگردان او بودند. از طبقة اخیر احادیث اندکی نقل کرده است (ابن حجرعسقلانی ، 1408، ص 479ـ480).

بخاری از امامان شیعه ، با واسطه یا بدون واسطه ، بندرت حدیث نقل کرده و در کتاب صحیح خود فقط بیست و نه حدیث از امام علی علیه السّلام و نیز احادیثی اندک از امام حسن و امام باقر علیهماالسّلام روایت کرده است (حسنی ، ص 124؛
نجمی ، ج 1، ص 125؛
الباقر * ).

گروه بسیاری از محدثان در شهرهای مختلف از بخاری استماع حدیث کرده و نوشته اند. از قدمای آنها ابوزرعه و ابوحاتم اند. از مؤلفان جوامع مهم حدیثی ، ترمذی (متوفی 279)، و مسلم (201ـ261) و عدة بسیاری از ائمة حدیث از او حدیث نقل کرده اند (صفدی ، ج 2، ص 207). بخاری چندین بار به بغداد رفت و جلسة حدیث تشکیل داد. محمدبن یوسف بن عاصم می گوید که در مجلس او سه نفر املا می کردند و مردم می نوشتند و بیش از بیست هزار تن در آن شرکت می کردند (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 20). عده ای از بغدادیها - از جمله ، ابراهیم بن محمد باغندی ، یحیی بن محمدبن صاعد، محمدبن هارون حضرمی و دیگران - از او حدیث نقل کرده اند و نسخة اصلی کتاب صحیح نزد آنها بوده است ، با وجود این احادیث نسخه های مختلف آنها از لحاظ تقدّم و تأخّر مختلف است (ابن حجرعسقلانی ، 1404، ص 6). از بخاری نود هزار محدّث استماع حدیث کرده اند (ابن خلکان ، ج 4، ص 190(

به عقیدة محققان ، نمی توان بخاری را پیرو یکی از مذاهب چهارگانة اهل سنت یا مذاهب مشهور دیگر دانست . در واقع ، او مسلک فقهی خاصی داشت و به رأی خویش اجتهادمی کرد.هرچند برخی از پیروانِ مذاهب کوشیده اند که او را تابع مذهب خود معرفی کنند و از جمله سبکی (ج 2، ص 212) نام او را در کتاب خود درشمار علمای شافعی ، و قاضی ابن ابی یعلی (ج 1، ص 271) در زمرة علمای حنبلی آورده اند، با توجه به نظریات و فتاوی فقهی او - که شیخ جمال الدین قاسمی دمشقی با بهره گیری از عناوین ابواب کتاب صحیح بخاری گردآورده (بخاری ، مقدمه منیر دمشقی ، ص 40ـ42)ـ باید او را دارای مسلکی مستقل دانست . وی آرای خود را معمولاً به صورت نقلِ گفتة یکی از اصحاب یا ائمة مذاهب اهل سنت بیان می کرده است (همان ، ص 40).

تألیفات بخاری . آثار او را 25 کتاب شمرده اند که از برخی اثری در دست نیست ، بعضی به صورت نسخه های خطی در کتابخانه ها نگهداری می شود و تعدادی هم به چاپ رسیده است . از جمله آثار اوست :

1) التاریخ الکبیر ، دراحوال چهل هزار راوی حدیث از زمان صحابه تا زمان مؤلّف . این کتاب از نظر علمی و فنی با ارزش و مستند است و به ترتیب الفبایی تنظیم شده و در حیدرآباد دکن (1361-1362) در هشت مجلّد به چاپ رسیده است . بخاری این کتاب را در کنار قبر مطهر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم در شبهای مهتابی نگاشته است (کتانی ، ص 96)؛
2) التاریخ الصغیر ، کتابی مختصر و مستند در اسماء رجال ، که به ترتیب سالهای فوت تنظیم شده است (چاپ الله آباد، 1325)؛
3) کتاب الضعفاء الصغیر (چاپ الله آباد، 1325)؛
4) کتاب الکنی ، دربارة کنیة هزار راوی (چاپ حیدرآباد دکن ، 1360)؛
5) کتاب خلق افعال العباد، در ردّ فرقة جهمیه و برخی فرق دیگر(چاپ شمس الحق عظیم آبادی ، دهلی 1306)؛
6) الادب المفرد فی الحدیث (چاپ اول : 1906)، که به اردو نیز ترجمه شده است ؛
7) قضایا الصحابه والتابعین و اقاویلهم ، که از آن اثری در دست نیست ؛
8) ثلاثیات البخاری ، مراد احادیث با علوّ سند است که از طریق سه راوی به پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم می رسد و تعداد آنها در صحیح بخاری بر 22 حدیث بالغ می شود (دربارة علوّ سند رجوع کنید به علو * ). محمدشاه ابن حاج حسن (متوفی 939) آن را شرح کرده است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 522)؛
9) تفسیر البخاری ، که بخاری آن را یکی از کتابهای الجامع صحیح قرار داده است . تفسیر دیگری به نام التفسیر الکبیر به بخاری منسوب است (همان ، ج 1، ستون 443). نسخة خطی آن در کتابخانة الجزایر موجود است ؛
10) الجامع الصحیح ، مشهور به صحیح البخاری ، که معروفترین کتاب بخاری و یکی از صحاح ششگانه (ستّه ) اهل سنت ، بلکه موثقترین و معتبرترین آنهاست و بیشک شهرت بخاری بیشتر مرهون این کتاب است .

به نظر بخاری ، مجامع حدیثیِ مدوّنِ عصر او، بر احادیث صحیح و غیرصحیح مشتمل بود، ازینرو تصمیم گرفت که احادیث صحیح را در کتابی گرد آورد و ظاهراً، به گفتة خودش ، مشوق اصلی او در این کار استادش اسحق بن ابراهیم حنظلی معروف به ابن راهویه بوده است (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 8؛
ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 5(

بخاری برای تألیف این کتاب شانزده سال وقت صرف کرد و احادیث آن را از میان ششصد هزار حدیث برگزید (همان ، ص 490) و هیچ حدیثی را در کتاب خود نیاورد مگراینکه نخست وضو یا غسل ساخت و دو رکعت نمازگزارد (خطیب بغدادی ، ج 2، ص 9؛
ابن خلکان ، ج 3، ص 330؛
حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 544(

صحیح بخاری در 97 کتاب و 450 ، 3 باب تدوین شده و تعداد احادیث آن با احتساب احادیث مکرّر به گفتة ابن صلاح 275 ، 7 حدیث و با حذف مکرّرات به گفتة او و نووی حدود 000 ، 4 حدیث ، اما به عقیدة ابن حجر 761 ، 2 حدیث است (ص 465، 478). ابن حجر در توجیه این اختلاف می گوید که شاید نخستین شمارشگر، احادیث تکراری را که تعدادشان کم نیست حساب کرده است (همانجا). بعلاوه تعداد احادیث صحیح بخاری در روایات مختلف ، متفاوت است ؛
مثلاً روایت فربری سیصد حدیث از روایت ابراهیم بن معقل نسفی زیادتر دارد و نیز تعداد احادیث آن در روایت نَسفی از روایت حمادبن شاکر نَسَوی صد عدد کمتر است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 545).

بخاری برای انتخاب حدیث صحیح معیاری داشته که به «شرط بخاری » معروف شده است . برطبق آن ، او حدیثی را صحیح می داند که محدثان بزرگ نسبت به وثاقت فرد فردِ سلسلة راویان آن تا یک صحابی مشهور اتفاق نظر داشته باشند و سند آن نیز متصل و غیرمقطوع باشد. اگر دو راوی یا بیشتر از یک صحابی روایت کنند چه بهتر ولی اگر تنها یک راوی معتبر روایت نماید، باز هم کافی است (ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 7). براین اساس ، بخاری برای گزینش حدیث صحیح ، اتصال سند، اتقان و وثاقتِ رجال و نیز نبودن اشکال و ضعف در متن یا سند حدیث (عدم علل ) را مراعات می کرده است . از تقسیم بندی احادیث کتاب در سخن ابن حجر (1408، ص 6) می توان دریافت که شرط مزبور دربارة همة احادیث آن رعایت نشده و وی برخی از احادیث را که با شرط او منطبق نیست ، هرچند با لفظ و تعبیری متفاوت و متمایز، آورده است (همان ، ص 346).

صحیح بخاری بیشتر مطابق با کتابها و ابواب فقهی تبویب و تنظیم شده ، ولی مطالب و ابواب دیگری نیز درآن وجود دارد؛
ازجمله دربارة آغاز خلقت ، بهشت و دوزخ ، پیامبران و بویژه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و تفسیر قرآن . ابن حجر به منظور بیان تناسب ترتیب کتابها و ابواب صحیح بخاری و منطقی بودن آن از قول شیخ الاسلام بلقینی * توجیهات و دلایلی نقل کرده و گاه خود دلایلی بر آن افزوده است ؛
مثلاً دربارة اینکه بخاری عنوان نخستین باب کتاب را «کیف بدءالوحی » آورده و برخلاف ابواب دیگر لفظ «باب » را در ابتدای آن قرار نداده است ، می گوید: سرّ آن این است که این باب ، امّالابواب و مَقسَم سایر بابهاست نه قسیم آنها؛
ازینرو عنوان آن نیز با ابواب دیگر تفاوت دارد (همان ، ص 470ـ473).

از ویژگیهای این کتاب ، عناوین ابواب (تراجم ابواب ) آن است که به عقیدة شارحان کتاب (از جمله نووی و ابن حجر) نشان می دهد که مقصود بخاری صرفاً گردآوری احادیث نبوده ، بلکه مراد وی بیان استنباطش از آنها و استدلال برای موضوعاتی مختلف ـ همچون اصول ، فروع ، آداب ، و امثال ... بوده است (همان ، ص 6) و چون این عناوین بیشتر بر تفسیر، تبیین و تأویل احادیث مشکل و مجمل مشتمل است ، آنها را بیانگر فقه بخاری دانسته اند (فقه البخاری فی تراجمه رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 11) و گفته اند که بخاری دراین کتاب فراتر از یک محدّث صرف ، و به صورت فقیهی ماهر جلوه کرده است . به همین دلیل ، او برخی از احادیث را، برحسب بابی که در نظر داشته ، تکرار یا تقطیع کرده و همراه با آن ، نکات فقهی ، حکمی و آیات الاحکام آورده است و حتی در برخی ابواب هیچ آیه یا حدیثی ذکر نکرده که به نظر برخی می فهماند که وی دربارة آن موضوع ، طبق شرایط خود حدیثی نیافته است (همان ، ص 6). ابن حجر اقسام مختلف عناوین ابواب را در صحیح بخاری بر شمرده است ؛
از جمله : عناوین مشابه با الفاظ حدیثِ راجع به آن و عناوین مغایر، عناوین واضحتر از احادیث باب و عناوین مجملتر، و عناوین استفهامی . او همچنین برخی از کتابهای نوشته شده در این باره را نام برده است (همان ، ص 11ـ12).

از دیگر ویژگیهای صحیح بخاری ، وجود احادیث «معلَّق » در آن است . مراد از تعلیق حذف یک نفر یا بیشتر از ابتدای سند حدیث است . ابن حجر (همان ، ص 14ـ16) آن دسته از احادیث مرفوع (یعنی احادیثی که در آخر سند به پیامبر صلّی اللّه علیه وآله و سلّم منتسب و متعلق شود) را که همواره درکتاب به صورت معلّق آمده اند، به دو گروه تقسیم کرده است : 1) احادیثی که با الفاظی حاکی از جزم به صدور حدیث آمده اند، مانند «قال »؛
2) آنهایی که با چنین الفاظی نیامده اند، (مانند رُوِیَ عَنْ و...). آنگاه دربارة احادیث دستة اول حکم به صحت می کند و دستة دوم را هم ـ جز بندرت (یعنی دربارة حدیثی که ضعیف و مغایر با شرط بخاری بوده و ضعف آن به هیچ روی جبران نشده باشد) ـ مقبول می داند. همچنین دربارة احادیث موقوف (احادیثی که بدون اسناد به پیامبراکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم ، از صحابی روایت شود) می گوید که بخاری این احادیث را، که مشتمل بر فتاوی صحابه و تابعین و تفاسیر آیات است ، برای زمینه سازی و قبولاندن مسلک انتخابی خود در موارد اختلاف آورده است هرچند این احادیث مشمول شرط وی نباشد. بنابراین ، مقصود اصلی از تدوین این کتاب ، گردآوری احادیث صحیح مستند بوده و احادیث معلّق و موقوف به منظور استشهاد و تفسیر نقاط مبهم و مجمل در احادیث مزبور آمده است (همان ، ص 16، 344-345). ابن حجر در نوشته ای با عنوان «تعلیق التعلیق » با برشمردن آن گروه از احادیث مرفوع و موقوف که در صحیح بخاری به صورت معلّق آمده ، با استمداد از آثار بخاری یا دیگران ، به تکمیل سند حدیث مبادرت کرده است (همان ، ص 17ـ71).

بخاری چون کتابِ خود را به پایان رساند، آن را به بزرگان و ائمة حدیث ، مانند احمدبن حنبل ، علی بن مَدینی و یحیی بن معین ، عرضه داشت . همگان تحسین کردند و به صحّت و درستیِ آن ، جز چهار حدیث ، شهادت دادند (همان ، ص 491). این کتاب بااستقبال بسیار روبرو شد و نود هزار تن آن را از بخاری استماع نمودند (ابن ابی یعلی ، ج 1، ص 274).

صحیح بخاری نزد علمای اهل سنّت اهمیت و اعتبار خاصی دارد؛
به ادعای برخی ، همة امت اسلامی دراین امر اتّفاق نظر دارند که صحیحترین کتاب پس از قرآن مجید، صحیح بخاری و پس از آن صحیح مسلم است (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 541؛
قسطلانی ، ج 1، ص 19؛
ابن حجر هیتمی ، ص 9؛
نَوَوی ، ج 1، ص 120)، با اینهمه شافعی و برخی دیگر عنوان «اصحّ الکتب » را به «المُوَطَّأ» مالک داده اند و آن را «اصل اول » و صحیح بخاری را «اصل دوم » نامیده اند. نیز گفته شده که بخاری در صحیح خود بیشتر از الموطّأ حدیث استخراج کرده است (مالک بن انس ، ج 1، مقدمة عبدالباقی ، ص ط ). ابن حجر (1408، ص 8) در توجیه سخن شافعی گفته که وی هنگامی این حرف را زده که از صحیح بخاری و صحیح مسلم خبری نبوده است . در هر صورت ، در میان اهل سنت هیچ کتابی به شهرت صحیح بخاری نیست و دربارة آن گاه چنان غلو کرده اند که آن را در ردیف قرآن دانسته و برایش فضایلی ذکر کرده اند (حیدر، ج 1، جزء 1، ص 78). به گفتة وجدی (ج 3، ص 482) بعضی به افرادی پول می دادند تا احادیث این کتاب را همچون قرآن برای جلب برکات و خیرات آسمانی بخوانند. مقبولیت و اعتبار صحیح بخاری از کثرت شروح و تعلیقات و حواشی آن نیز نمایان است و علمای هر عصر برای درک بهتر این مجموعة حدیثی سعی فراوان کرده اند. ابن خلدون آرزو داشت که برای این کتاب شرحی نفیس نگاشته شود که در آن حق مطلب بتمامی ادا گردد، زیرا از بیشتر استادانش شنیده بود که فراهم آوردن چنین شرحی برای صحیح بخاری ، دَینی است بر عهدة امت مسلمان (ص 443).

ازینرو، بزرگان حدیث از اعصار پیشین تاکنون به شرح آن همّت گماشته اند و شاید کمتر کتابی به اندازة آن شرح و تعلیقه داشته باشد. حاجی خلیفه (ج 1، ستون 545 ـ 555) از دهها شرح و تعلیقه که تا زمان او نوشته شده بود، نام برده است . بنابه نوشتة مقدمه نویس صحیح بخاری (چاپ مکه 1376) تاکنون تعداد 59 شرح (تمام یا ناتمام ) بر صحیح بخاری نوشته شده که یازده شرح از آنها چاپ شده است . بعلاوه ، 29 تن برای آن پاورقی ، و شانزده تن مقدمه نوشته اند و پانزده تن آن را خلاصه کرده اند. از جمله شروحِ مشهور آن است :

1) شرح امام ابوسلیمان احمدبن محمدبن ابراهیم بن خطاب البستی الخطابی (متوفی 338) با نامِ اعلام السنن (همان ، ج 1، ستون 545)؛
2) فتح الباری شرح صحیح البخاری نوشتة حافظ شهاب الدین ابن حجر عسقلانی (متوفی 852؛
علمای حدیث آن را بهترین شرح کتاب دانسته اند رجوع کنید به صالح ، ص 397)؛
3) عمدة القاری فی شرح البخاری تألیفِ محمودبن احمد عینی (متوفی 855؛
چاپ قاهره 1308)؛
4) ارشادالسّاری فی شرح البخاری از احمدبن محمدبن ابی بکر قسطلانی (متوفی 923؛
چاپ بولاق 1275، 1276، 1288، 1304، 1305؛
قاهره 1307، 1325، 1326؛
به ضمیمة تحفة الباری از زکریای انصاری متوفی 926)؛
5) شرح ابوزید عبدالقادربن علی فاسی (چاپ فاس 1307). همچنین صحیح بخاری به زبانهای مختلف ترجمه شده است .

صحیح بخاری را هاله ای از قداست فراگرفته و کمتر کسی در صحّت احادیث آن و جرح رجالش جرأت تردید داشته است . به گفتة ابوالحسن مقدّسی ، هرکس در صف ناقلان احادیثِ صحیحین (= صحیح بخاری و صحیح مسلم ) قرار گیرد، از هرگونه عیب ونقص و انتقاد مبراست (قسطلانی ، ج 1، ص 21). ازینرو بسیاری از حفّاظ تمامی احادیث آن را بدون تأمل پذیرفته اند و حتی تسلیم کامل در برابر احادیث مزبور از اصول ایمان و ارکان اسلام تلقّی شده است (ابوریّه ، ص 305). ذهبی هنگام ذکر برخی احادیث آن می گوید: اگر هیبت صحیح بخاری نبود، می گفتم که این احادیث موضوعه است (ابن حجر عسقلانی ، 1404، ج 8، ص 146). به گفتة امام الحرمین اگرکسی قسم بخورد که تمامی احادیث صحیحین مطابق با واقع و کلام رسول خداست ، قسم او درست است ، کفّاره ای بر او نیست ، زیرا همة امت اسلامی در صحّت آنها اتفاق دارند (نووی ، ج 1، ص 127).

با وجود این ، بعضی از بزرگان حدیث از اهل سنت ، از جمله حافظ دارِقُطْنی ، به نقد آن مبادرت کرده اند و این عقیده را که احادیث آن صحیحترین احادیث به شمار می رود، مورد مناقشه قرار داده اند (ابوریّه ، ص 312-313). به گفتة ابن حجر، حفّاظ 110 حدیثِ صحیحین را نقد کرده اند که 32 حدیث را هردو و 78 حدیث را تنها بخاری نقل کرده است . همچنین حدود هشتاد تن از رجال حدیثِ صحیح بخاری غیر قابل اعتماد معرفی شده اند (ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 9). البته به نظر محمدرشید رضا احادیث معروض انتقاد در این کتاب بیشتر از این تعداد است (ج 10، ص 671).

بخش مهمی از این انتقادات ، از جمله بیشتر اشکالات دارقطنی ، متوجه رجال اسناد بخاری است . ابن حجر (1408، ص 345) احادیث انتقاد شده را به شش گروه تقسیم کرده است ؛
از جمله : احادیثی که با دو سند یا بیشتر آمده و یک سند نسبت به دیگری چند راوی بیشتر دارد یا به جای بعضی از راویان ، اشخاص دیگری ذکر شده ، منفرداتِ برخی از راویانی که انتقاد شده است ، احادیثی که برخی روایان آن آماج اتهام یا طعن قرار گرفته اند. آنگاه وی در بارة هر گروه به پاسخ دادن و دفع اشکال پرداخته (همان ، ص 345ـ346) و سپس با طرح اشکالات دارقطنی و نیز برخی نقّادان دیگر به ترتیب ابواب صحیح بخاری بدانها پاسخ مفصل داده است (همان ، ص 346-381). همچنین با برشمردن «اسباب جرح » در راویانی که طعن و تضعیف شده اند - از قبیل مجهول الحال بودن (جهالة الحال )، بدعت (باکفر یا فسق )، کثیرالاشتباه بودن (الغَلَط )، مخالفت با راوی موثق و صدوق - به توثیق رجال مذکور و پاسخ به اعتراضات منتقدان مبادرت کرده است (همان ، ص 381ـ456).

انتقاد دیگر بر صحیح بخاری ، که عمدتاً علمای شیعه مطرح کرده اند، نقل نکردن حدیث از طریق امامان شیعه و فرزندان آنان است . با آنکه او دست کم با دوتن از ائمة شیعه (امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام ) معاصر بوده ، تنها احادیث معدودی از امیرالمؤمنین و امام حسن مجتبی و امام باقر علیهم السّلام روایت کرده است ( رجوع کنید به همین مقاله ). در برابر، روایاتی از خوارج و نواصب از قبیل عکرمه ، عمران بن حطان و عروه ، که حتی بسیاری از محدثان اهل سنّت آنان را جرح و تضعیف کرده اند (همان ، ص 424ـ432؛
همو، 1328، ج 3، ص 178-180؛
ابن ابی الحدید، ج 5، ص 93 ؛
خوانساری ، ج 7، ص 279ـ280؛
حسنی ، ص 165ـ191)، در اسناد احادیث آن آمده اند. از آنجا که امامان افرادی ناشناخته و گمنام نبودند و شاگردان آنان ، بویژه شاگردان امام باقر و امام صادق علیهماالسّلام ، در عراق و حجاز فراوان بودند و بخاری تنها نام بیست تن از رجال شیعه را آورده است (حیدر، ج 3، جزء 6، ص 501)، این انتقاد علاوه بر منابع شیعی که آن را بیشتر معلول تعصب دانسته اند ( رجوع کنید به حسنی ، ص 176؛
نجمی ، ج 1، ص 7) در برخی کتب اهل سنت نیز مطرح (از جمله رجوع کنید به ابن تیمیه ، ج 4، ص 133؛
ذهبی ، ج 1، ص 414؛
ابوریّه ، ص 311ـ312) و توجیه شده است . از جمله گفته شده که بخاری دربارة امام صادق علیه السّلام از یحیی بن سعید سخنی شنید و بدان جهت از آن حضرت حدیث نقل نکرد (ابن تیمیه ، همانجا). شاید بتوان گفت که افزون بر عقیدة شخصی خود بخاری ، با توجه به اینکه او در زمان خلفایی چون متوکل ، از مقتدرترین و ستیزه جوترین خلفای عباسی با اهل بیت ، علیهم السّلام می زیسته ، ملاحظات سیاسی نیز در این امر بی تأثیر نبوده است . علاوه بر این ، انتقادات دیگری نیز در منابع شیعی مطرح شده است ، از جمله : عدم نقل احادیث در شأن اهل بیت علیهم السّلام (خوانساری ، ج 7، ص 279)، وجود راویان مجهول و ساختگی در آن و پذیرش احادیث مجعول (امینی ، ج 9، ص 281-289) و جز آن ( رجوع کنید به نجمی ، ج 1، ص 145ـ163). با وجود این بسیاری از محدثان شیعه ، برطبق یک سنّت متداول در روایت حدیث ، اجازة نقل احادیث بخاری و صحاح اهل سنّت را از محدثان عامه دریافت می داشته اند (ابن شهرآشوب ، ج 1، ص 6؛
مجلسی ، ج 1، ص 62؛
خوانساری ، ج 7، ص 280).

از دیگر ویژگیهای صحیح بخاری ، که برخی آن را نشانة ضعف کتاب شمرده اند، تقطیع یا تکرارِ تعداد بسیاری از احادیث آن است . به نوشتة ابن حجر عسقلانی (1408، ص 10) وجه اینکه برخی از علمای مغرب و ابوعلی نیشابوری ، صحیح مسلم را بر صحیح بخاری ترجیح داده اند همین امر و نیز دقت مسلم در ثبت الفاظ احادیث بوده ، زیرا مسلم احادیث را تقطیع نمی کرده است . به گفتة ابن حجر در صورت تکرار یک حدیث در چند باب ، بخاری آن را در هرباب با سندی خاص آورده مگر در جاهای معدود که در آنجاها نیز تکرار به دلیل فایده ای در سند یا متن حدیث بوده است و ابن حجر این فواید را برمی شمارد (همان ، ص 12ـ13). برخی شارحان کتاب ادعا کرده اند که بخاری هیچگاه حدیث و سند را بدون تغییر تکرار نکرده است (بخاری ، مقدمه منیر دمشقی ، ص 23ـ24). ولی به تصریح ابن حجر درمتن کتاب چند تکرار از این دست دیده می شود که شاید ناشی از عدم توجه بخاری بوده است (1408، ص 13). همچنین به گفتة ابن حجر، بخاری احادیثی را که تقطیع پذیر و دارای جملات متعدد بوده اند، برای اجتناب از تطویل کتاب ، برحسب باب مورد نظر تقطیع می کرده است . البته در برخی منابع انگیزه های دیگری نیز برای تقطیع احادیث ذکر شده است (نجمی ، ج 1، ص 126-137). نیز باید گفت که گاه بخاری بخشی از متن حدیثی را آورده و بقیه را در هیچ جای کتاب نیاورده است (ابن حجر عسقلانی ، 1408، ص 13(

علاوه براین ، ناقدان حدیث انتقادات دیگری نیز بر صحیح بخاری وارد کرده اند؛
از جمله اینکه وی به نقل الفاظ احادیث مقیّد نبوده ، و احیاناً بعضی احادیث را نقل به معنی کرده است (ابوریّه ، ص 300). ابوریّه در این باره به روایاتی استناد کرده که نشان می دهد بخاری در مجالس سماع حدیث ، آن را نمی نوشته و به حافظة خود متکی بوده است و از قول ابن حجر می گوید که گاه بخاری یک حدیث را با سندی واحد ولی با دو لفظ نقل کرده است (همانجا). بعلاوه ابن حجر دربارة حدیثی از ابن عمر (قال النبی صلّی اللّه علیه وآله وسلّم : یومَالاحزابِ أن لایُصَلِینَّ احدٌ العصرَ الاّ فی بَنی قُرَیظَة )، که مسلم برخلاف بخاری به جای لفظ «العصر»، «الظُهر» آورده ، اختلاف را ناشی از عدم تحفّظ بخاری بر لفظ دانسته است (همان ، ص 313). همچنین برخی از احادیث صحیح بخاری از نظر صحّت متن معروض مناقشه و تضعیف قرار گرفته است . به گفتة محمد رشید رضا (همان ، ص 302 به نقل از المنار ) در مفهوم بسیاری از احادیث این کتاب اشکالات ونیز تعارضاتی با احادیث دیگر دیده می شود و با آنکه ابن حجر در رفع آن کوشیده ، بعضی از توجیهات وی رضایت بخش نیست . به گفتة او هرچند اثبات وجود احادیث موضوعه (مجعول ) در میان احادیث مسند کتاب مشکل و نپذیرفتنی است ، احادیثی در آن وجود دارد که برخی قرائن بر «وضع » در آن دیده می شود؛
مانند حدیث «سحر کردن برخی افراد، پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم را»، که دانشمندانی چون جصاص و شیخ محمد عبده آن را مردود دانسته اند و همینطور احادیث دیگر که از اصول و فروع دین نیست (همان ، ص 305 به نقل از المنار ). نیز برخی از شافعیان و دیگر مذاهب عامه بعضی از احادیث صحیحین را که در کتابهایی مانند الانتصار ابن جوزی آمده ، قابل استناد ندانسته اند (همان ، ص 306). با اینهمه صحیح بخاری ، نزد مذاهب مختلف اهل سنت ، بویژه اهل حدیث ایشان ، اعتبار بسیار دارد.

---

منابع :
(1) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم ، بیروت 1385-1387/1965-1967؛
(2) ابن ابی یَعلی '، طبقات الحنابلة ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(3) ابن تیمیه ، منهاج السنة ، مصر 1331؛
(4) ابن حجرعسقلانی ، الاصابة فی تمییزالصحابة ، مصر 1328؛
(5) همو، تهذیب التهذیب ، بیروت 1404/1984؛
(6) همو، فتح الباری بشرح صحیح البخاری ، (مقدمه : هدی الساری )، بیروت 1408/1988؛
(7) ابن حجر هیتمی ، الصواعق المحرقة ، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف ، قاهره 1385/1965؛
(8) ابن خلدون ، مقدمة ابن خلدون ، بغداد ( بی تا. ) ؛
(9) ابن خلکان ، وفیات الاعیان ، قم 1364 ش ؛
(10) ابن شهرآشوب ، المناقب آل ابی طالب ، بیروت 1405؛
(11) ابن عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(12) محمود ابوریّه ، اضواء علی السنة المحمّدیة ، مصر ( تاریخ مقدمه 1377/1957 ) ؛
(13) عبدالحسین امینی ، الغدیر فی الکتاب و السنّة والادب ، ج 9، بیروت 1397/1977؛
(14) محمدبن اسماعیل بخاری ، صحیح البخاری ، مقدمة محمدمنیر دمشقی ، بیروت 1406/1986؛
(15) مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون ، بیروت 1410/1990؛
هاشم معروف حسنی ، دراسات فی الحدیث و

(16) المحدثین ، بیروت 1398/1978؛
(17) اسد حیدر، الامام الصادق والمذاهب الاربعة ، بیروت 1403/1983؛
(18) احمدبن علی خطیب بغدادی ، تاریخ بغداد ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(19) محمدباقربن زین العابدین خوانساری ، روضات الجنّات فی احوال العلماء والسادات ، قم 1390-1392؛
(20) محمدبن احمد ذهبی ، تذکرة الحفّاظ ، بیروت 1956؛
(21) محمدرشید رضا، تفسیرالمنار ، مصر 1367؛
(22) عبدالوهاب بن علی سبکی ، طبقات الشافعیة الکبری ، مصر ( بی تا. ) ؛
(23) صبحی صالح ، علوم الحدیث ، بیروت 1965؛
(24) خلیل بن ایبک صفدی ، کتاب الوافی بالوفیات ، ج 2، چاپ س . دیدرینغ ، ویسبادن 1394/1974؛
(25) احمدبن محمد قسطلانی ، ارشادالساری فی شرح البخاری ، بولاق 1305؛
(26) محمدبن جعفر کتانی ، الرسالة المستطرفة ، قاهره ( بی تا. ) ؛
(27) مالک بن انس ، اَلمُوَطَّأ ، استانبول 1401/1981؛
(28) محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(29) محمدصادق نجمی ، سیری در صحیحین ، قم 1351 ش ؛
(30) یحیی بن شرف نَوَوی ، شرح صحیح مسلم ، ج 1، چاپ خلیل میس ، بیروت 1407/ 1987؛
(31) محمد فرید وجدی ، دائرة معارف القرن الرابع عشر/ العشرین ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(32) یاقوت حموی ، معجم البلدان ، چاپ ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965.

/ داود الهامی ـ رضا هاشمی /