حُسیمه ، اقلیم (از تقسیمات كشور مراكش، تقریباً معادل منطقه) و نیز شهرى در كشور مراكش.

1) اقلیم حسیمه، به وسعت 555، 3 كیلومتر مربع، در شمال مراكش، در ایالت ریف* قرار دارد. از شمال به دریاى مدیترانه، از مشرق به اقلیم ناضور/ناظور، از جنوب به اقلیمهاى تازا و تاونات و از مغرب به اقلیم شَفشاوَن محدود است (معلمةالمغرب، ج 10، ص 3442).

بخشى از سلسله كوههاى ریف، در شمال مراكش از جبل طارق در مغرب، تا رود ملویه در مشرق، به شكل قوسى بزرگ به موازات ساحل دریاى مدیترانه امتداد دارد؛ بلندترین قله ریف ( 465،2 متر) نیز در اقلیم حسیمه واقع است (الموسوعة العربیة العالمیة، ج 23، ص 513). رود ملویه، تنها رود این اقلیم، از كوههاى اطلس سرچشمه می‌گیرد و با جهتِ عمومىِ جنوب به شمال، از میان شهرهاى مِلیلیه و ناضور (در مغرب ملیلیه) می‌گذرد و وارد دریاى مدیترانه می‌شود (خوند، ذیل «الریف المغربى»؛ >اطلس جهان تایمز<، نقشه 88).

اقلیم حسیمه طبق مصوبه تقسیمات كشورى مراكش در 15 آذر 1338/6 دسامبر 1959، تأسیس گردید كه متشكل از دو جماعت شهرى و نوزده جماعت روستایى بود. در 1361ش/ 1982، جمعیت آن 298،311 تن بود. بر اثر افزایش جمعیت، در 1366ش/ 1987 اقلیم را تقسیم كردند (معلمة المغرب، همانجا). در سرشمارى 1375ش/1996، جمعیت آن 972،382 بود (الموسوعة العربیة العالمیة، ج 23، ص 507). طوایفى از قبایل زواغه، مطماطه، صدینه، غساسه، مسطاسه، صنهاجه، تمید، بنى وَرْتَدى و غیره در منطقه‌اى بین شهرهاى ملیله و حسیمه ساكن‌اند (حسین مؤنس، ج 1، جزء1، ص 426).

با وجود نواحى مرتفع (غیر مفید براى كشاورزى) و كمبود آب و نامنظم بودن بارندگى، كشاورزى فعالیت اقتصادى عمده این اقلیم به شمار می‌رود و طبق آمار 1377ش/1998، حدود 200، 123هكتار از زمینهاى آن به كشت جو و گندم و ذرت اختصاص داشته است. دامدارى نیز در آنجا متداول است. بسیارى از اهالى حسیمه به صنایع دریایى، كه ركن اصلى اقتصاد مراكش است، اشتغال دارند (معلمةالمغرب، همانجا).

2) شهر حسیمه. در منابع عربى، از گذشته‌هاى دور به آن مَزمَّه گفته شد و اسپانیاییها آن را حسیمه و فرانسویها بوزم نامیده‌اند. این شهر در ساحل دریاى مدیترانه و در مغرب خلیج حسیمه، در ناحیه ریف میانى، واقع است (تازى، ج 9، ص 67، پانویس 1؛
>اطلس جهان تایمز<، همانجا). حسیمه از مغرب 278 كیلومتر با شهر تطوان (رجوع کنید به تطّاوین*) و از مشرق 188 كیلومتر با شهر ملیله فاصله دارد (ابن‌عربى، ص 124) و به‌سبب واقع شدن در ساحل دریاى مدیترانه، در تمام ماههاى سال آب و هواى تقریبآ معتدل مدیترانه‌اى دارد و میزان بارش سالیانه آن سیصد تا چهارصد میلیمتر است (معلمةالمغرب، ج 10، ص 3441). جمعیت حسیمه در 1377ش/1998 بیش از 000، 65تن بوده است (همانجا).

پیشینه. در اواخر قرن پنجم میلادى، پس از انحلال دولت بزرگ مغرب، اسپانیاییها به شمال مغرب حمله كردند و چند شهر، از جمله مزمّه (حسیمه كنونى)، را گرفتند (زبیب، ج 4، ص 345). در دوران فتوحات اسلامى (رجوع کنید به حِمْیرى، ص 134؛
حسین مؤنس، ج 1، جزء1، ص 219)، حكومت ناحیه نكور* ــكه حسیمه جزئى از آن بودــ به صالح بن منصورالحمیرى رسید. در سال 91، نیز ولید بن عبدالملك همین ناحیه را به او بخشید (ابن‌خلدون، ج 6، ص 283).

در سال 318، حاكم مزمّه از خراج دادن به خلیفه فاطمى قیروان خوددارى كرد؛
ازاین‌رو، به دستور خلیفه، شهر را غارت كردند و به آتش كشیدند و سر حاكم مزمّه را بر نیزه به قیروان فرستادند. این شهر پانزده سال دچار ركود اقتصادى شد و حاكم اندلسى قرطبه، با گسیل ناوگانى، آنجا را اشغال و ویران كرد (لئوى آفریقایى، ج 1، ص 328ـ329). در قرن چهارم، ابن‌حوقل (ص 78) مزمّه را بندر نكور خوانده و در قرن پنجم، بكرى (ج 2، ص 763) مزمّه را یكى از بندرهاى ناحیه نكور و در پنج مایلى (5ر7 كیلومترى) شهر نكور ذكر كرده است. در 601، ناصر از حكام موحدون به مرمت حصار مزمّه پرداخت (ابن‌ابی‌زرع، ص 39). در قرن هشتم، ابوالفداء (ص 125) مزمّه را بندرى مشهور در 160 كیلومترى مشرق بادس* و 320 كیلومترى سَبْتَه* (سئوتا) معرفى كرده است. لئوى آفریقایى (ج 1، ص 329) آخرین ویرانى شهر را در 872 ذكر كرده و گفته است شهر در 920 ویران، ولى حصار آن سالم بود.

در اواسط قرن یازدهم، اعراس، شیخِ مزمّه، بر شمال مغرب تسلط داشت و به امور بازرگانى اهتمام می‌ورزید، اما انگلیسیها و فرانسویان پیوسته بر سر مزمّه رقابت داشتند. اعراس در همین زمان، به چند بازرگان انگلیسى اجازه ایجاد پایگاه تجارى در مزمّه داد. در 1072، فرانسویان نیز با شیخ اعراس پیمانى بستند و شركت‌الحسیمه را دایر نمودند، ولى قبل از مبادلات بازرگانى، در 1077 مولاى الرشید بر شیخ اعراس غلبه كرد و خود تصمیم گرفت در مزمّه مركز بازرگانى تأسیس كند. در 1084، اسپانیا مزمّه را تصرف كرد (معزوزى و بنعجیبه، ص 187؛
حسین مؤنس، ج2، جزء3، ص234ـ235). هم‌زمان با ورود اسپانیاییها، شهر جدید در محل قدیمى شهر مزمّه بنیان گذاشته شد. این شهر در 1305ش/ 1926 و پس از پایان یافتن جنبش مقاومت ریفیها، كه محمدبن عبدالكریم خطابى فرمانده آن بود، توسعه یافت (معلمةالمغرب، همانجا). در اجراى طرح شهر جدید، كاخها، دادگسترى، زندانها، بیمارستانها، مساجد، بازارها، هتلها، حمامها و مدارس اسپانیایى در مركز شهر قرار گرفتند. این شهر تا پایان دهه 1320ش/1940 هیچ مهاجرى از روستاها یا قبایل مجاور خود نداشت و كارگران یا تاجران ساكن این روستاها كه با اسپانیاییها كار می‌كردند، شبها به محل سكونتشان بازمی‌گشتند. شمار اسپانیاییهایى كه از اندلس به این شهر می‌آمدند، به‌تدریج زیاد شد و مراكز بازرگانى و صنعتى متعددى در شهر تأسیس گردید. در 21 آذر 1328/ 12 دسامبر 1949، طوفان شدیدى موجب ویرانى بسیارى از خانه‌هاى شهر و غرق شدن بسیارى از كشتیها شد (همانجا).

در حدود سالهاى 1338 تا 1340ش/ 1959ـ1961، یعنى هم‌زمان با استقلال مراكش، نام این شهر حسیمه شد. با اینكه یهودیان آن به اسپانیا و پرتغال رفتند، جمعیت آن براثر مهاجرت روستاییان به‌این شهر، به‌سرعت افزایش یافت تا جایى كه از 686، 18تن در 1350ش/ 1971، به 662، 41تن در 1361ش/ 1982 و بیش از 000، 65تن در 1377ش/ 1998 رسید و همین امر موجب رونق صنایع ساخت و ساز ساختمانى از دهه 1350ش/ 1970 به بعد شد (همانجا). امروزه حسیمه یكى از شهرهاى تفریحى مراكش در كنار دریاى مدیترانه محسوب می‌شود، فرودگاه دارد و از طریق خطوط هوایى با شهرهاى بزرگ در ارتباط است (الموسوعةالعربیة العالمیة، ج 23، ص 520؛
معلمة المغرب، ج10، ص 3442ـ3443).

---

منابع :
(1) ابن‌ابی‌زرع، الذخیرة السنیة فى تاریخ الدولة المرینیة، رباط 1972؛
(2) ابن‌حوقل؛
(3) ابن‌خلدون؛
(4) ابن‌عربى (صدیق)، كتاب المغرب، بیروت 1404/ 1984؛
(5) اسماعیل‌بن على ابوالفداء، كتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛
(6) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكرى، كتاب المسالك و الممالك، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری‌فرى، تونس 1992؛
(7) عبدالهادى تازى، التاریخ الدبلوماسى للمغرب من اقدم العصور الى الیوم، مغرب 1406ـ1414/ 1986ـ1994؛
(8) حسین مؤنس، تاریخ المغرب و حضارته، بیروت 1412/1992؛
(9) محمدبن عبداللّه حِمْیرى، الرّوض المعطار فى خبر الأقطار، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛
(10) مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت 1994ـ2004؛
(11) نجیب زبیب، الموسوعة العامة لتاریخ المغرب و الاندلس، بیروت 1415/ 1995؛
(12) لئوى آفریقایى، وصف افریقیا، ترجمه عن‌الفرنسیة محمد حجى و محمد اخضر، بیروت 1983؛
(13) محمد معزوزى و جعفر بنعجیبه، سَبتة و ملیلیة... حتى لاننسى، رباط 1986؛
(14) معلمة المغرب، سلا: مطابع سلا، 1410/ 1989ـ ، ذیل «الحسیمة» (از عبدالرحمان طیبى)؛
(15) الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/ 1999؛


(16) The Times atlas of the world, London: Times Books, 1992.

/ بهزاد لاهوتى /