responsiveMenu
صيغة PDF شهادة الفهرست
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6193

 

حسنى ، ابوالعباس‌احمدبن‌ابراهيم‌بن‌حسن، محدّث، مورخ و فقيه زيدى در قرن سوم و چهارم. در كتابهاى تراجم، خاصه تراجم زيديه، درباره وى اطلاعات اندكى وجود دارد. وى احتمالا در فاصله سالهاى 280 تا 290 متولد شده‌است و نسب او با هفت واسطه به حسن مثنّى* فرزند امام حسن‌مجتبى عليه‌السلام می رسد (رجوع کنید به حسنى، مقدمه حوثى، ص 43ـ 48). جد اعلاى او، محمدبن سليمان، در 199 هم‌زمان با قيام ابوالسرايا* سرّی بن منصور شيبانى در عراق، در مدينه بر ضد حكومت عباسى شوريد، ولى سركوب شد. پدربزرگ حسنى، حسن‌بن ابراهيم، در حدود 270ـ275، همراه با الهادی الی الحق يحيی بن حسين رَسّى، به آمل مهاجرت كرد (د. ايرانيكا، ذيل مادّه). توفيق‌ نيافتن الهادى الی الحق در تشكيل حكومتى زيدى در نواحى جبال و دعوت گروهى از يمنيان از وى، او را به مهاجرت به يمن ترغيب كرد. احتمالاً حسن‌بن ابراهيم نيز در اين سفر همراه او بوده است؛ ازاين‌رو، شايد پدر حسنى و خود وى در يمن به‌دنيا آمده باشند. نكته ديگرى كه بر احتمال تولد حسنى در يمن می افزايد، اين است كه وى كتاب الاحكام فى الحلال و الحرام و كتاب المنتخب، هر دو از الهادی الی الحق، را از عالمان و محدّثان يمنى روايت كرده است (رجوع کنید به حسنى مؤيدى، ص 189؛ نيز رجوع کنید به ناطق بالحق، 1395، ص 131، 138ـ 140). در عين حال، احتمال داده شده است كه وى در آمل به دنيا آمده باشد (حسنى، همانجا).

حسنى در طلب علم به شهرهاى گوناگون سفر كرد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 59ـ60). در عراق و حجاز از عالمان بنامى چون ابواحمد عبداللّه ‌بن ابی قتيبه غَنَوى، و در كوفه از احمدبن سعيدبن عثمان ثقفى و ابن‌عقده* و ديگران سماع حديث نمود (براى فهرست شيوخ حديثى حسنى رجوع کنید به همان مقدمه، ص 48ـ 59). مهم‌ترين شيخ او در حديث، عالم زيدى ابوزيد عيسی بن محمدبن زيد علوى بود. در منابع تصريح شده است كه حسنى در 322 براى ديدار وى و نيز سماع حديث از عبدالرحمان‌بن ابی حاتم‌رازى، به‌رى سفر كرد (برای نمونه رجوع کنید به ناطق‌بالحق، 1417، ص132؛
مُحَلِّى، ج2، ص15؛
نيز رجوع کنید به ناطق‌بالحق، 1395، ص41، 115، 119). حسنى احتمالاً در بغداد از عالم زيدى عبدالعزيزبن اسحاق مشهور به ابن‌بقال و ابوالفرج علی بن حسين اصفهانى نيز سماع حديث كرده است. در مكه نيز از ابومحمد عبداللّه‌بن محمدبن اسحاق‌بن العباس فاكهى، مؤلف كتاب اخبار مكه، اخذ حديث كرد. وى در دانش كلام نيز تبحر داشت و كلام معتزلى را به روش معتزله بغداد تدريس می كرد (رجوع کنید به محلِّى، ج 2، ص 65). مادلونگ (رجوع کنید به د. ايرانيكا، همانجا) احتمال داده است كه حسنى كلام معتزلى را از ابوبكر محمدبن ابراهيم مقانعى، از شاگردان ابوالقاسم بلخى/ كعبى*، فرا گرفته باشد (نيز رجوع کنید به ناطق بالحق، 1417، ص 115). از مهم‌ترين شاگردان حسنى، دو برادر به نامهاى ابوطالب يحيی بن حسين هارونى (ناطق بالحق) و ابوالحسين احمدبن حسين هارونى (رجوع کنید به هارونى*)، ابوعبداللّه محمدبن حسن داعى (جِشُمى، ص 375) و ابوالحسن (ابوالحسين) زيدبن اسماعيل‌بن محمد حسنى (رجوع کنید به منتجب‌الدين رازى، ص 28، 82) بودند. حسنى در فقه زيدى از آراى الهادی الی الحق، كه پيروان وى در سنّت زيديه به هادَويّه شهرت دارند، پيروى می كرد.

تاريخ وفات حسنى در بيشتر منابع 353 ذكر شده است (رجوع کنید به حسنی مؤيدى، ص190؛
وجيه، ص 78؛
قس ايمن فؤاد سيّد، ص 84)، ولى باتوجه به روايت حسنى (ص 558) از علی بن حسين‌ بن ‌شقير كوفى در 356، به ‌نظر نمی رسد كه اين تاريخ درست باشد. مادلونگ (رجوع کنید به د.ايرانيكا، همانجا) نيز، به فرض صحت تولد ابوطالب هارونى در 340 و قبول اينكه وى نزد حسنى شاگردى كرده، تاريخ 353 را درست ندانسته است. قبر حسنى ظاهراً تا قرن هفتم يا بيشتر، در آمل موجود بوده است (رجوع کنید به «دو مشيخه زيدى»، ص185). يحيی بن ‌حسين (متوفى1100) از احتمال دفن حسنى در جرجان سخن گفته (رجوع کنید به وجيه، همانجا)، كه نادرست است. ابن‌اسفنديار (ج 1، ص 105) از وجود مدفن شخصى به نام السيد شمس آل‌رسول در محله عوامه‌كوى كه احتمالاً تصحيف حازمه‌كوى باشد، سخن گفته است. اكنون در شهر آمل، مكانى به همان نامِ گنبد شمس آل‌رسول وجود دارد كه به دلايلى از جمله شهرت حسنى به شمس آل‌رسول، میتواند مدفن ابوالعباس حسنى باشد (رجوع کنید به ستوده، ج 4، بخش 1، ص 48ـ51).

آثار حسنى عبارت‌اند از: 1) شرحُ الْـاَحكام فى الحَلال و الْحَرام (جشمى، ص 376؛
حسنی مؤيدى، همانجا)، در شرح الاحكامِ الهادی الی الحق در فقه هادويّه، در شش جلد كه تا قرن يازدهم در يمن موجود بوده است (د. ايرانيكا، همانجا؛
نيز رجوع کنید به وجيه، همانجا)؛
2) شرحُ المُنْتَخَب (جشمى؛
حسنی مؤيدى، همانجاها؛
وجيه، ص 79)، در شرح كتاب المنتخب الهادى الى الحق؛
3)النُصوص (جشمى؛
حسنی مؤيدى، همانجاها؛
وجيه، ص 78) كه در منابع فقهى زيديه از آن ياد شده است (د. ايرانيكا، همانجا)؛
4) شرح النُصُوص، كه شرحى است بر كتاب پيشين؛
5)مسائل ُالخِلاف، در بيان اختلاف فقهى الهادى الى الحق و قاسم‌بن ابراهيم رَسّى با ابوحنيفه و شافعى؛
6)الردُّ على النّاحِل للخلاف بين الهادى و الناصر للحق عليهماالسلام (همانجا)، كه احتمالاً در اين كتاب از عدم اختلاف فقهى حسن اُطْرُوش* با الهادی الی الحق سخن گفته است؛
7)كتاب ما تَفَرَّد به القاسم و الهادى صلواتُ اللّه عليهما دونَ الفريقين من مسائل الحلال و الحرام و غَيرِهما من الاحكام، كه يك نسخه‌خطى از آن باقى است و احتمالاً همان كتاب مسائل‌الخلاف يا الرد علی الناحل است (رجوع کنید به وجيه، ص 79)؛
8)المصابيحُ من أخبار المصطفى و المرتضى و الأئمة من وُلدِهما الطّاهرين (ايمن فؤاد سيد، همانجا)، در شرح احوال پيامبر اكرم و امامان و قيام‌كنندگان زيدى.

كتاب المصابيح از آثار مهم در سنّت تاريخ‌نگارى زيديه است. حسنى در اين كتاب، درباره سيره پيامبر و خلفاى نخستين گزارش مفصّلى آورده است. وى پاره‌اى از مطالب را از طريق روايت از مشايخ خود يا كسانى كه از آنها اجازه نقل داشته آورده و پاره‌اى ديگر را بدون سند از قول ابن‌اسحاق (متوفى 151)، ابن‌حبيب، واقدى و نصربن مزاحم مِنْقَرى نقل كرده است (حسنى، مقدمه حوثى، ص 69). وى در اين كتاب از 58 شخصيت مطلب نقل كرده كه حوثى اسامى آنها را استخراج و فهرست نموده است (رجوع کنید به همان مقدمه، ص70ـ72). از مصادر حسنى در اين بخش، كتاب سيره ابن‌اسحاق به روايتهاى مختلف آن است. با مرگ حسنى، شاگرد وى، علی بن بلال آملى، با بهره‌گيرى از روايات حسنى و آثار ديگر، اين كتاب را تكميل كرد و آن را تا شرح ‌حال حسن اُطروش ادامه داد (رازى، مقدمه ماهر جرّار، ص 112). از جمله منابع آملى در تكميل المصابيح، اين كتابها بوده است: أخبار محمدبن ابراهيم و أبى السرايا (نجاشى، ص 428)، تأليف عالم امامى نصربن مُزاحِم مِنقَرى (رجوع کنید به حسنى، تتميم آملى، ص 514ـ529)، سيرة الهادى الى الحق يحيی بن حسين رَسِّى، تأليف علی بن محمدبن عبيداللّه عباسى (رجوع کنید به همان تتميم، ص 576ـ589، 590ـ597) و احتمالاً سيره حسن اطروش (رجوع کنید به همان، ص 605).

كتاب المصابيح و تتمه آن مورد توجه عالمان زيدى بوده است. ناطق بالحق، علاوه بر نقل روايات فراوانى از ابوالعباس حسنى در امالى خود (تَـيْسيرُ المَطالب؛
براى نمونه رجوع کنید به ص 122، 126، 174، 178، 182، 229)، در كتاب الافادة فى تاريخ ائمة الزّيديّة (براى نمونه رجوع کنید به ص 39)، مطالبى را از كتاب المصابيح (ص 328) نقل كرده است. حُميدبن احمد مُحِلِّى (متوفى 652) در الحدائق الوردية (ج 1، ص 37، 39) از كتاب المصابيح سود برده و عالم امامى، رضی الدين ابن‌طاووس (متوفى 664؛
ج 3، ص 87، 89)، نيز مطالبى از كتاب المصابيح نقل كرده است (نيز رجوع کنید به كولبرگ، ص 257). بخشى از اين كتاب را مادلونگ در ضمن كتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَيدية فى طبرستان و ديلمان و جيلان (بيروت 1987، ص 55ـ75) به ‌چاپ رسانده است. ماهر جرّار نيز بخشى از تتمه المصابيح را به ضميمه كتاب أخبارُ فَخّ تأليف احمدبن سهل رازى (بيروت 1995، ص 279ـ 328) منتشر كرده است. متن كامل المصابيح و تتمه آن به كوشش عبداللّه حوثى (صنعا 1423) منتشر شده است.


منابع :
(1) ابن‌اسفنديار، تاريخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران [? 1320ش[؛
(2) ابن ‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم 1414ـ1416؛
(3) ايمن فؤاد سيد، مصادر تاريخ اليمن فى العصر الاسلامى، قاهره 1974؛
(4) محسن‌بن محمد جِشُمى، «الطبقتان الحادية عشرة و الثانية عشرة من كتاب شرح‌العيون»، در قاضى عبدالجباربن احمد، فضل‌الاعتزال و طبقات ‌المعتزلة، چاپ فؤاد سيد، تونس (بی تا.)؛
(5) احمدبن ابراهيم حسنى، المصابيح، چاپ عبداللّه حوثى، صنعا 1423/2002؛
(6) مجدالدين حسنى مؤيدى، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا 1417/1997؛
(7) «دو مشيخه زيدى»، چاپ محمدتقى دانش‌پژوه، در نامه مينوى، زيرنظر حبيبى يغمائى و ايرج افشار، تهران: جاويدان، 1350ش؛
(8) احمدبن سهل رازى، اخبارُ فَخّ و خبر يحيی بن عبداللّه و أخيه ادريس ‌بن عبداللّه: انتشار الحركة الزيدية فى اليمن و المغرب و الديلم، چاپ ماهر جرّار، بيروت 1995؛
(9) منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ ؛
(10) حُميدبن مُحَلِّى، كتاب الحدائق الوردية فى مناقب ائمّة الزيدية، چاپ سنگى (بی جا) 1356ـ1357، چاپ افست دمشق 1405/ 1985؛
(11) علی بن عبيداللّه منتجب‌الدين رازى، الأربعون حديثاً عن أربعين شيخاً من أربعين صحابيّاً فى فضائل الامام اميرالمؤمنين علی بن أبیطالب عليه‌السلام، قم 1408؛
(12) يحيی بن حسين ناطق بالحق، الافادة فى تاريخ ائمة الزّيديّة، چاپ محمد يحيى سالم عزان، صنعا 1417/1996؛
(13) همو، تيسير المطالب فى امالى الامام ابیطالب، چاپ يحيى عبدالكريم فضيل، بيروت 1395/1975؛
(14) احمدبن على نجاشى، فهرست اسماء مصنّفى الشيعة المشتهر ب رجال النجاشى، چاپ موسى شبيرى زنجانى، قم 1407؛
(15) عبدالسلام وجيه، اعلام المؤلفين الزيديّة، عمان 1420/1999؛


(16) E. Ir., s.v. "Hasani, Abu'l-Abbas Ahmad b. Ebrahim" (by Wilferd Madelung);
(17) Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.

/ محمدكاظم رحمتى /



اسم الکتاب : دانشنامه جهان اسلام المؤلف : بنیاد دائرة المعارف اسلامی    الجزء : 1  صفحة : 6193
   ««الصفحة الأولى    «الصفحة السابقة
   الجزء :
الصفحة التالیة»    الصفحة الأخيرة»»   
   ««اول    «قبلی
   الجزء :
بعدی»    آخر»»   
صيغة PDF شهادة الفهرست