حَسّانبن نُعمان بن عَدىّ اَزْدى غَسّانى ، امیر و فاتح عرب در سده اول هجرى. وى از امراى شام بود (ذهبى، 1410، حوادث و وفیات 61ـ80ه ، ص 392). برخى منابع او را پسر نعمانبن منذر و از دودمان پادشاهانِ غَسانى دانستهاند (رجوع کنید به ابنعساكر، ج 12، ص 450؛ ذهبى، همانجا).
حسان در سال 57، در دوران خلافت معاویة بن ابیسفیان، والى افریقیه شد و با بربرهاى ساكن در آنجا مصالحه و براى آنان خراج وضع كرد. وى تا زمان مرگ معاویه و خلافت یزید (حك : 60ـ64) در این مقام باقى ماند (خلیفة بن خیاط، ص 138؛ ذهبى، 1402، ج 4، ص 140؛ همو، 1410، حوادث و وفیات 61ـ80ه ، ص 393؛ ابنتغرى بردى، ج 1، ص 149). حسان در زمان عبدالملكبن مروان (حك : 65ـ86)، والى مصر شد. پس از كشته شدن زهیربن قیس بَلَوى (والیافریقیه؛ رجوع کنید به بلوى*، خاندان)، عبدالملك در سال 73 سپاه عظیم و مجهزى به فرماندهى حسانبن نعمان تشكیل داد و او را به ولایت افریقیه برگزید. حسان با منشور حكومت افریقیه و مغرب، از شام روانه مصر شد و پس از چندى اقامت در آنجا به افریقیه رفت. تا آن تاریخ سپاهى به آن عظمت وارد افریقیه نشده بود (رجوع کنید به ابنعبدالحكم، ص 338؛ قس كندى، ص 74: سال 78؛ ابناثیر، ج 4، ص 110، 369: سال 74).
حسانبن نعمان شهر قَیروان را پایگاه سپاه و نقطه آغاز جنگهاى خود قرار داد. وى ابتدا به قرطاجنه (كارتاژ)، پایتخت افریقیه، كه تا این زمان مسلمانان بهآنجا حمله نكرده بودند، لشكر كشید و شهر را محاصره كرد و بسیارى از نیروهاى دشمن را، كه از رومیان و بربرها بودند، كشت. سرانجام مدافعان شهر به جزیره صقلیه (سیسیل) و اندلس گریختند. حسان به قتل و غارت پرداخت و قرطاجنه را فتح كرد و دستور تخریب آن را داد. در این هنگام، به او خبر رسید كه رومیان و بربرها در بَنْزرت* و صطفوره گردهم آمدهاند. وى بهسرعت خود را به آنان رساند و آنان را شكست داد و بر آن شهرها چیره شد. مردم افریقیه به شهرهاى باجه* و بونه* پناه بردند. حسان، پس از این پیروزى، به قیروان بازگشت تا مجروحان سپاهش، كه عده آنان بسیار بود، بهبود پیدا كنند (ابناثیر، ج 4، ص 369ـ370؛ ابنعذارى، ج 1، ص 34ـ35). پس از آن، متوجه بربرهاى بُتر* در مناطق مركزى شد كه به رهبرى زنى قدرتمند، به نام كاهنه* گردهم آمده بودند. كاهنه در كوههاى اوراس موضع گرفته بود. رومیانِ افریقیه او را بزرگ میداشتند و همه بربرها فرمانبردار او بودند (ابنعذارى، ج 1، ص 35؛ ابنخلدون، ج 6، ص 143). حسان در نواحى كوه اوراس، كنار وادى مسكیانه، از نیروهاى كاهنه به سختى شكست خورد. بسیارى از لشكر عرب كشته و هشتاد تن اسیر شدند. حسان به طرابلس غرب رفت. سپس در نامهاى به عبدالملكبن مروان، او را از شكست خود آگاه كرد و قرار شد تا رسیدن دستور خلیفه در همان محل بماند. گفته شده است كه حسان پنج سال در برقه* ماند و در آنجا قصرهایى بنا كرد كه به نام او معروف شدند (ابنعبدالحكم، همانجا؛ ابناثیر، ج 4، ص 370؛ ابنعذارى، ج 1، ص 35ـ 36). در این مدت، كاهنه بر افریقیه فرمانروایى میكرد و با خشونت با مردم رفتار مینمود. وى شهرها و روستاهاى افریقیه را ویران كرد تا عربها را از تصرف آنها منصرف سازد (ابناثیر، ج 4، ص 370ـ371؛ ابنعذارى، ج 1، ص 36) و همین موجب دشمنى بربرها و همچنین رومیان مسیحى منطقه با او گردید، چنانكه نزد حسان رفتند و از كاهنه شكایت كردند. حسان نیز، پس از آنكه از شام نیروى كمكى رسید، به جنگ كاهنه رفت. در این نبرد، كاهنه شكست خورد و كشته شد. پس از آن، بربرها راهى جز تسلیم در برابر مسلمانان نداشتند. حسان بدین شرط به آنان امان داد كه همواره لشكرى دوازده هزار نفرى از آنان در جهادهاى مسلمانان شركت كنند. وى فرمانروایى بربرها را به پسران كاهنه داد. پس از آن، اسلام در میان بربرها منتشر شد و حسان به مقرّ خود در قیروان بازگشت (ابناثیر، ج 4، ص 371ـ372؛ ابنعذارى، ج 1، ص 36ـ38؛ ابنخلدون، همانجا).
درباره تاریخ فتوحات حسانبن نعمان اختلافنظر وجود دارد؛ ابنعبدالحكم (ص 340) جمادیالآخره 76، ابناثیر (ج 4، ص 372) رمضان 74 و ابنعذارى (ج 1، ص 38) رمضان 82 را ذكر كردهاند. حسانبن نعمان به چنان قدرتى دست یافت كه كسى یاراى جنگیدن با او نداشت. پس از آن وى به انتظام امور پرداخت، مسجدجامع قیروان را ساخت، دیوانهایى تشكیل داد و براى رومیان و بربرهایى كه بر آیین مسیحى ماندند، خراج مقرر كرد (ابنعبدالحكم؛ ابنعذارى، همانجاها؛ ابنخلدون، ج 6، ص 143ـ144). وى به فرمان خلیفه عبدالملكبن مروان، براى ساختن ابزار و آلات دریانوردى، در تونس دارالصناعه تأسیس كرد (ابنخلدون، ج1: مقدمه، ص 314).
روزهاى پایانى حكومت حسانبن نعمان در افریقا نیز بهروشنى معلوم نیست. به روایت ابناثیر (ج 4، ص 372)، حسان تا زمان مرگ عبدالملكبن مروان (سال 86) به ولایت خود در افریقیه ادامه داد. در سال 89، خلیفه ولیدبن عبدالملك حكومت افریقیه را به عموى خود، عبداللّهبن مروان، واگذار كرد. عبداللّهبن مروان نیز حسان را عزل و موسیبن نُصَیر* را به جاى او منصوب كرد. به روایت دیگر، حسانبن نعمان در جمادیالآخره 76 با غنایم فتوح خویش نزد عبدالملكبن مروان بازگشت (ابنعبدالحكم، همانجا). بهنوشته خلیفةبن خیاط (ص 174)، حسانبن نعمان در سال 78 از قیروان نزد خلیفه رفت و عبدالملك او را به حكومت افریقیه بازگرداند و طرابلسِ غرب را نیز به قلمرو او افزود، اما عبدالعزیزبن مروان، والى مصر، ولایت افریقیه را به موسیبن نصیر داد (قس ابنقتیبه، ج 2، ص 60ـ61؛ كندى، ص 74؛ ابنعذارى، ج 1، ص 39). به گفته یعقوبى (ج 2، ص 277) پس از مرگ حسانبن نعمان، در سال 77 عبدالملك، موسیبن نصیر را به جاى او منصوب كرد. تاریخ مرگ حسانبن نعمان را در سال 80 در سرزمین روم (ابنعساكر، ج 12، ص 453) یا در حدود 90 (صفدى، ج 11، ص 360) نیز نوشتهاند.
منابع : (1) ابناثیر؛ (2) ابنتغریبردى، النجوم الزاهرة فى ملوك مصر و القاهرة، قاهره [? 1383[ـ1392/ [? 1963[ـ1972؛ (3) ابنخلدون؛ (4) ابنعبدالحكم، كتاب فتوح مصر و اخبارها، چاپ محمد حجیرى، بیروت 1416/1996؛ (5) ابنعذارى، البیان المُغرِب فى اخبار الاندلس و المَغرِب، ج 1، چاپ ژ.س. كولن و ا. لوى ـ پرووانسال، بیروت 1400/1980؛ (6) ابنعساكر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ على شیرى، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ (7) ابنقتیبه، تاریخ الخلفاء، أو، الامامة و السیاسة، بیروت 1401/1981؛ (8) خلیفةبن خیاط، تاریخ خلیفةبن خیاط، چاپ مصطفى نجیب فوّاز و حكمت كشلى فوّاز، بیروت 1415/1995؛ (9) محمدبن احمد ذهبى، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمرى، حوادث و وفیات 61ـ80 ه، بیروت 1410/1990؛ (10) همو، سیر اعلام النبلاء، ج 4، چاپ شعیب ارنؤوط و مأمون صاغرجى، بیروت 1402/1982؛ (11) صفدى؛ (12) محمدبن یوسف كندى، ولاة مصر، چاپ حسین نصار، بیروت 1379/ 1959؛ (13) یعقوبى، تاریخ.